Radziwiłł Aleksander Ludwik, h. Trąby (1594–1654), wojewoda brzeski lit., następnie marszałek nadworny potem w. lit., w końcu wojewoda połocki, ordynat nieświeski. Ur. 4 VIII w Nieświeżu, był synem Mikołaja Krzysztofa «Sierotki» (zob.) i Elżbiety Eufemii z książąt Wiśniowieckich, bratem Jana Jerzego (zob.), Albrychta Władysława (zob.) i Zygmunta Karola (zob.).
Naukę R. rozpoczął ze starszym bratem Zygmuntem Karolem w Nieświeżu pod okiem nauczycieli domowych. Ok. 1610 r. został wysłany na studia do Niemiec (Dillingen?). Następnie udał się w podróż po Niemczech, Francji i Włoszech. W l. 1615–19 był w Wenecji, skąd udał się na południe Włoch, docierając zapewne aż na Sycylię. Powrót R-a do kraju przypadł na schyłek 1620 r., kiedy Rzplta po klęsce pod Cecorą przygotowywała się do rozstrzygającego starcia z Turcją. Na początku 1621 r. hetman w. lit. Jan Karol Chodkiewicz wystawił dla R-a list przypowiedni na 200 rajtarów, ten jednakże list odesłał wystawcy, nie chcąc służyć pod komendą wodza skłóconego z innym Radziwiłłem – Krzysztofem, hetmanem polnym lit. – i z pomocą braci, kaszt. trockiego Jana Jerzego i Albrychta Władysława wystawił własnym kosztem 100 koni husarskich, 100 koni kozackich, 100 piechurów i pod własnym dowództwem poprowadził pod komendę królewicza Władysława do Warszawy. Dn. 7 VI korpus («pułk») królewicza opuścił stolicę i poprzez Lwów, Biłkę, Kamieniec Podolski, Żwaniec dotarł pod Chocim, gdzie wziął udział w obronie obozu polskiego (1 IX – 13 X). Późną jesienią R. powrócił do Białej na Podlasiu i zajął się sprawami odziedziczonych po ojcu dóbr. Nie odpowiadał na wezwania K. Radziwiłła, by zaciągał wojsko i spieszył do Inflant na wojnę ze Szwedami. W grudniu 1622 na sejmiku brzeskim lit. został po raz pierwszy wybrany posłem na sejm, w którego obradach uczestniczył w r. 1623. Sejm ten wyznaczył go na komisarza z izby poselskiej do rozmów pokojowych ze Szwecją. Mimo ponagleń króla i kanclerza lit. Albrychta Stanisława Radziwiłła w pracach komisji szwedzkiej nie wziął udziału. W 2. poł. 1624 r. ponownie wyjechał do Włoch, a peregrynacja ta była związana z podróżą królewicza Władysława do Europy Zachodniej. Dn. 20 XII dołączył do orszaku królewicza w Rzymie. Obecność przy królewiczu naocznego świadka jego kampanii chocimskiej wzmacniała prestiż Władysława jako obrońcy chrześcijaństwa. Dn. 1 I 1625 wraz z kanclerzem Albrychtem Stanisławem i ordynatem kleckim Janem Albrychtem Radziwiłłami został R. przyjęty na audiencji przez papieża Urbana VIII. Zapewne w 1. poł. stycznia towarzyszył Władysławowi w podróży do Neapolu, a następnie po opuszczeniu Rzymu z królewiczem, przez Sienę (24 I), przybył do Florencji (26 I – 13 II i 19–20 II). Uczestniczył w polowaniach organizowanych dla królewicza, odwiedził Pizę i Livorno (14–15 II), i 24 II dotarł z całym orszakiem do Bolonii. Władysław z innymi towarzyszącymi osobami 25 II udał się do Mantui, a R. pozostał w Bolonii, gdzie wpisał się do księgi nacji polskiej.
Latem 1625 powrócił na Podlasie. Hetman polny lit. K. Radziwiłł wzywał go wówczas, ponownie bezskutecznie, do zaciągania wojska i podążania do Inflant. W połowie grudnia 1625 R. wziął udział w obradach zwołanego bez uniwersałów sejmiku brzeskiego lit. w Kamieńcu. Ponieważ po nadejściu uniwersałów zwołany został drugi sejmik w Rzeczycy koło Brześcia, R., zdając sobie sprawę z nielegalności zgromadzenia kamienieckiego, zrezygnował z ubiegania się o mandat poselski. Śmierć, pogrzeb brata Jana Jerzego (10 II 1626 w Nieświeżu) oraz podział spadku po nim zatrzymały R-a na Litwie. Podczas sejmu warszawskiego t. r. otrzymał przywilej na stolnikostwo lit. po bracie Albrychcie Władysławie, który objął kaszt. trocką. Ną początku maja t. r. poślubił córkę star. żmudzkiego Jarosza Wołłowicza – Teklę, a 10 V odbyło się ich wesele w Grodnie. Wezwany 2 VIII przez króla do stawienia się na wojnę ze Szwedami w Prusach, nie pojechał, wysłał jedynie wystawioną własnym sumptem chorągiew piechoty (100 ludzi) oraz zobowiązał się utrzymywać ją, dopóki będzie taka potrzeba. Dn. 15 IX został obrany przez sejmik brzeski lit. posłem na sejm, lecz na obrady do Torunia nie udał się, chociaż wysłał tam swego sługę w sprawie znalezienia kwater, po to jednak tylko, «żebym quodam externo modo ukazał, że non deero offitio meo imposito od Braciej». Wyraźnie unikał króla i dworu królewskiego, zapewne urażony zbyt niską zapłatą (stolnikostwo lit.), jaka go dotychczas spotkała za poniesione pro publico bono trudy i wydatki. Zygmunt III traktował R-a jako bliskiego towarzysza najstarszego syna i, trzymając Władysława z daleka od spraw publicznych, również jego nie zaszczycał nadaniami.
Dn. 31 VIII uczestniczył R. w sejmiku brzeskim lit., na którym starał się, by postulaty hetmana polnego lit. odnośnie do zwrotu przez Rzpltą pieniędzy wyłożonych przezeń na wojnę inflancką oraz obronę zamku birżańskiego zostały «copiosissimi» wpisane do instrukcji poselskiej. Został też obrany jednym z posłów, chociaż zebraną na sejmiku szlachtę uprzedzał o zamiarze udania się do Warszawy dopiero na koniec sejmu. Podjął wówczas bowiem nieskuteczną próbę skłonienia zagniewanego nań od paru miesięcy teścia J. Wołłowicza, aby zechciał mu «cokolwiek wyprawić u Króla Jego Miłości». Dn. 5 VI 1628 poprowadził obrady sejmiku brzeskiego lit. Do instrukcji poselskiej wtedy uchwalonej wpisane zostały ponownie żądania K. Radziwiłła, a zgromadzona na sejmiku szlachta z «directorem» na czele poinformowała o swych postanowieniach specjalnym listem hetmana polnego lit. Funkcji poselskiej R. nie przyjął. Schyłek 1628 r. i 1. poł. 1629 r. poświęcił na objazd dóbr oraz prowadzenie sporów majątkowych z sąsiadami. W październiku 1629 został raz jeszcze posłem, zapewne znowu brzeskim lit. Jeśli dotychczas po uzyskaniu nominacji poselskiej przybywał pod koniec obrad albo w ogóle nie stawiał się w kole, to tym razem dokładał starań, by zdążyć na otwarcie sejmu. Zmiana postępowania podyktowana była ponownymi staraniami o wyższy urząd. Istotnie w r. 1630 postąpił na krajectwo W. Ks. Lit. Zaangażowany był już wówczas w popieranie kandydatury Władysława do tronu polskiego, a na przełomie 1630/31 próbował pośredniczyć pomiędzy K. Radziwiłłem a Zygmuntem III. Nie wiadomo, czy uczestniczył w sejmie 1631 r., na którym miał być rozważany sposób przeprowadzenia przyszłej elekcji. Wkrótce potem (1631) spotkał go awans na woj. brzeskie lit.
Wiadomość o śmierci króla dotarła do R-a w połowie maja 1632, podczas jego pobytu na Żmudzi. Dn. 3 VI uczestniczył w obradach kierowanego przez J. Wołłowicza sejmiku żmudzkiego w Rosieniach. Na sejm konwokacyjny do Warszawy nie przybył, bawiąc na Litwie i w dobrach bialskich. Latem t. r. po raz pierwszy zapadł poważnie na zdrowiu. Dn. 14 X przybył do Warszawy na sejm elekcyjny, 2 XI podejmował uroczyście nuncjusza apostolskiego O. Viscontiego i posła cesarskiego J. hr. Mösberga, a 3 XI został wybrany deputatem do ułożenia paktów konwentów. Dn. 8 XI z woj. brzeskim lit. oddał swój głos za Władysławem, 13 XI podpisał jurament króla. Po sejmie elekcyjnym krótko przebywał na Podlasiu. Dn. 24 I 1633 wraz z bratem Zygmuntem Karolem przybył do Krakowa na uroczystości pogrzebowe Zygmunta III i królowej Konstancji, koronację Władysława IV oraz sejm koronacyjny. Dn. 4 II niósł złote jabłko przed trumną królowej, 7 II złożył przysięgę senatorską nowemu królowi, 20 II – nie doczekawszy końca sejmu – wyjechał z Krakowa, by w swych dobrach przygotowywać się do udziału w wojnie z Moskwą. Od połowy maja 1633 towarzyszył królowi podczas jego pobytu na Podlasiu i Litwie. Dn. 20 VII był obecny w Wilnie podczas składania hołdu przez księcia Kurlandii Fryderyka Kettlera. Gdy 26 VII Władysław IV opuścił Wilno, z zamiarem udania się pod Smoleńsk, R. wyruszył z bratem Zygmuntem Karolem za królem. Dn. 4 X, już po oswobodzeniu Smoleńska od oblężenia rosyjskiego, Radziwiłłowie z chorągwiami stanęli w obozie królewskim. Dn. 31 X w obozie na Bohdanowej okolicy za udział w kampanii smoleńskiej R. otrzymał dobra Woin (Wohyń) w ekonomii brzeskiej. U schyłku listopada zachaorował na febrę, a pomocy medycznej udzielił mu lekarz obozowy Maciej Vorbek-Lettow. R. spełniał w obozie funkcję senatora «będącego przy królu», w tym charakterze podpisał 4 I 1634 list do bojarów. W połowie stycznia 1634 opuścił obóz i odjechał na Litwę.
Dn. 27 II 1635 R. przybył do Warszawy na sejm. Dn. 19 III uczestniczył w posejmowej tajnej radzie senatu poświęconej projektowi małżeństwa króla z Elżbietą, córką elektora Palatynatu, kalwinką; był jednym z nielicznych senatorów, którzy poparli ten projekt. Dn. 4 V za wstawiennictwem kanclerza lit. A. S. Radziwiłła otrzymał po Krzysztofie Wiesiołowskim, który objął marszałkostwo wielkie, laskę mniejszą lit. oraz star. słonimskie i jurgielt w wysokości 2 tys. zł z dzierżonej już wówczas ekonomii szawelskiej. Od tej pory z racji swych obowiązków marszałkowskich dużo czasu spędzał u boku króla. W czerwcu 1635 towarzyszył Władysławowi IV w wyjeździe do Torunia; 25 VI podejmował tam swym kosztem – w imieniu króla – posła francuskiego C. de Mesmesa hr. d’Avaux, pośredniczącego w rokowaniach polsko-szwedzkich. Następnie prowadził Władysława IV do Królewca. W sejmie jesiennym 1635 r. nie uczestniczył. Gdy na początku 1636 r. król stanął na Litwie, marszałek nadworny lit. znalazł się u jego boku. Wystąpił wówczas jako obrońca uprawnień urzędników litewskich przed zakusami ich koronnych kolegów. Przy królu pozostawał do opuszczenia przezeń Wilna (9 IX). Od 3 VI do 10 IX zasiadał w komisji, która miała osądzić wystąpienia mieszczan wileńskich przeciwko Żydom; bronił interesów tych ostatnich. Dn. 6 VIII witał z sekretarzem w. kor. Mikołajem Gniewoszem wjeżdżającego do Wilna posła hiszpańskiego J. de Croya, a 14 VIII uczestniczył w uroczystościach przeniesienia prochów św. Kazimierza z kaplicy gasztołdowskiej do kaplicy p. wezw. tego świętego w katedrze wileńskiej. Na przełomie 1636/7 r. zajęty był obejmowaniem dziedzictwa po zmarłym w r. 1636 bracie Albrychcie Władysławie. W marcu 1637 zmarła Tekla Radziwiłłowa, rozeszły się nadto pogłoski o ciężkiej chorobie samego R-a. Z tego zapewne powodu król nadał zwolnione przez śmierć Wiesiołowskiego marszałkostwo w. lit. pisarzowi w. lit. Kazimierzowi Leonowi Sapieże. Na początku maja w wyniku starań R-a król cofnął nominację Sapiehy i nadał dotychczasowemu marszałkowi nadwornemu lit. marszałkostwo wielkie.
Jako jeden z nielicznych senatorów brał R. udział w sejmie nadzwycz. t. r. w Warszawie oraz w radzie senatu (12–13 VI), poświęconej wysłaniu do Wiednia poselstwa z królewiczem Janem Kazimierzem po przyszłą królową Cecylię Renatę. We wrześniu uczestniczył w uroczystościach weselnych Władysława IV i Cecylii Renaty. Dn. 9 IX z pisarzem lit. Krzysztofem Gosiewskim wprowadził do Warszawy przybyłego na uroczystości posła Danii T. Thotta. Dn. 11 IX witał z senatorami i szlachtą lit. w Ujazdowie Cecylię Renatę, a 12 IX toczył spór z marszałkami kor. i K. Radziwiłłem o pierwszeństwo w orszaku wjeżdżającej do stolicy małżonki Władysława IV. W grudniu t. r. ponownie przybył do Warszawy, by uczestniczyć w planowanym przez króla ustanowieniu Kawalerii Orderu Niepokalanego Poczęcia Najśw. Marii Panny. Nie uczestniczył w sejmie 1638 r., podczas którego został wyznaczony na komisarza Rzpltej do «wybierania i exekwowania» ceł morskich oraz na członka komisji do rozgraniczenia województw brzeskiego lit., podlaskiego i lubelskiego wyznaczonej na 26 X w Kodniu (prace obu komisji były bezowocne). Na sejmie zwycz. 1639 r. główną troską Radziwiłłów stała się konstytucja o tytułach, uchwalona w roku poprzednim. Dn. 18 XI odbyli oni we dworze R-a przy Krakowskim Przedmieściu naradę w sprawie jej «anihilowania». Najprawdopodobniej nie był R. na sejmie 1640 r., uczestniczył natomiast w obradach sejmu w r. n. Po sejmie 5 X witał z królem elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma przed wałami miasta, a 7 X uczestniczył w ceremonii ostatniego hołdu pruskiego, wygłaszając, obok marszałka w. kor. Łukasza Opalińskiego, mowę powitalną.
W lecie 1639 zawarł R. drugi związek małżeński, żeniąc się z Eugenią Katarzyną z Tyszkiewiczów, wdową po mieczniku kor. Januszu Wiśniowieckim i wkrótce popadł w spór z Jeremim Wiśniowieckim o opiekę nad małoletnim potomstwem swej żony z jej pierwszego małżeństwa. Kwestia ta była rozpatrywana w październiku 1641 na posiedzeniu senatu, po której Władysław IV mianował opiekunami młodych Wiśniowieckich bpa poznańskiego Andrzeja Szołdrskiego, kaszt. krakowskiego Stanisława Koniecpolskiego, woj. ruskiego Jakuba Sobieskiego oraz Albrychta Stanisława i Aleksandra Ludwika Radziwiłłów, wykluczając od opieki Jeremiego Wiśniowieckiego i nakazując mu zwrot zagarniętych dóbr. Ponieważ Wiśniowiecki nie podporządkował się decyzjom króla, a R. za zgodą żony zamierzał wszcząć proces przeciwko niemu, spór 27 II 1642 był ponownie rozpatrywany przez senatorów. Król zagroził wówczas Jeremiemu, że sam weźmie młodych Wiśniowieckich w obronę przed sprzeczną z prawem opieką. Ten porozumiał się wówczas z Radziwiłłową, która wiosną 1642 odjechała z Białej z dziećmi, i oddała się pod jego opiekę. Podjęła także starania o uzyskanie rozwodu. Dn. 4 VII t.r. bp łucki Andrzej Gembicki orzekł nieważność małżeństwa Eugenii Katarzyny z R-em ponieważ ten, będąc w trzecim stopniu pokrewieństwa z jej poprzednim mężem, nie uzyskał (rzekomo) niezbędnej do zawarcia małżeństwa dyspensy papieskiej. Już 23 XI t. r. R. ożenił się po raz trzeci, poślubiając w Warszawie pannę z fraucymeru królowej Lukrecję Marię Strozzi. To małżeństwo było potwierdzeniem bliskich związków marszałka w. lit. z dworem królewskim.
Na sejmie w r. 1643 już pierwszego dnia (12 II) na posiedzeniu senatu doszło do sporów kompetencyjnych miedzy R-em a marszałkiem nadwornym kor. Adamem Kazanowskim, który domagał się, by pod nieobecność przy królu marszałka w. kor. władza marszałkowska należała do niego jako marszałka kor. Władysław IV rozstrzygnął spór na korzyść R-a, postanowiono bowiem, by w takiej sytuacji, także podczas sejmu, władzę przy królu sprawował marszałek w. lit. U schyłku września 1643 król wyjechał na Litwę, a R. pospieszył do jego boku, by spełniać swe obowiązki marszałkowskie. Dn. 23 i 24 I 1644 był obecny na radzie senatu w Wilnie, na której rozważano sprawę udzielenia pomocy Danii przeciwko Szwecji. Dn. 19 II także w Wilnie uczestniczył w radzie senatu, podczas której rozważano problem, na jaką odległość od miejsca pobytu monarchy winna rozciągać się władza marszałka, lecz niczego w tej materii nie postanowiono. W czerwcu najprawdopodobniej uczestniczył w pogrzebie królowej Cecylii Renaty (20 VI) oraz w radzie senatu w Krakowie (22–26 VI). W związku z planami wojny tureckiej Władysława IV R. znalazł się w liczbie oponentów króla. Ok. 20 V 1646 na audiencji wraz z kaszt. krakowskim Jakubem Sobieskim próbował wyperswadować królowi wojnę. Obydwaj senatorowie popadli wówczas w niełaskę Władysława IV. Wkrótce po audiencji R. opuścił stolicę. Na sejm obradujący t. r. w Warszawie nie przybył. Uczestniczył dopiero w obradach sejmu nadzwycz. 1647 r. Dn. 26 V spełniał swe funkcje marszałkowskie przy chorym królu, kiedy w obecności senatorów deputacje posłów przedstawiały Władysławowi IV dezyderaty. Towarzyszył królowi w czasie jego ostatniego pobytu na Litwie. Stosunki między królem a marszałkiem w. lit. pozostawały złe. U schyłku marca 1648 król nie zezwolił R-owi na postawienie przed sądem marszałkowskim star. skalskiego Zbigniewa Lanckorońskiego i Woronicza, którzy, używając pod bokiem króla broni, poranili straż marszałkowską. W otoczeniu Władysława IV przebywał aż do jego śmierci w Mereczu (20 V).
Dn. 14 VII t. r. R. przybył do Warszawy na sejm konwokacyjny w towarzystwie pocztu złożonego z dragonów i piechoty. Dn. 16 VII został wyznaczony wraz z marszałkiem w. kor. Ł. Opalińskim do czuwania nad bezpieczeństwem elekcji. Po sejmie konwokacyjnym w dobrach podlaskich zbierał oddziały wojskowe, potrzebne do zapewnienia bezpieczeństwa przyszłemu sejmowi oraz wydawał dyspozycje zarządcom swych dóbr lit., zagrożonych przez powstanie kozackie. Na początku października 1648 przybył w otoczeniu własnych oddziałów do Warszawy, 6 X podpisał porządek elekcji oraz rozpoczął sądy. Od początku sejmu elekcyjnego był zwolennikiem szybkiego obioru nowego króla i podjęcia walki z powstaniem Chmielnickiego. Dał temu wyraz jego sługa Witanowski, który w kole zarzucił przeciwnikom przyśpieszenia elekcji, że są najemnikami Chmielnickiego. Dn. 28 X wraz z kanclerzem lit. A. S. Radziwiłłem, podkanclerzym lit. Kazimierzem Leonem Sapiehą i podskarbim w. lit. Gedeonem Tryzną udał się z wizytą do królewicza Karola Ferdynanda, podczas której podkanclerzy lit. przekonywał królewicza o konieczności wycofania się ze starań o koronę polską. Dn. 17 XI R. oddał swój głos z województwem trockim na Jana Kazimierza, a 21 XI był obecny przy składaniu przysięgi przez króla oraz podpisał pakta konwenta. Zapewne był na uroczystościach pogrzebowych Władysława IV, koronacji Jana Kazimierza oraz sejmie koronacyjnym w Krakowie na początku 1649 r. Wiosną t. r. niepokoiły go doniesienia o możliwości zawarcia pokoju z Chmielnickim. Przebywając wówczas na Podlasiu zaciągnął wojsko, którym wspomagał hetmana polnego lit. Janusza Radziwiłła. W grudniu 1649 przybył na sejm do Warszawy; 22 i 23 XII zakłócił obrady sejmu sporem z podstolim gostyńskim Zygmuntem Małachowskim, któremu z nieznanych powodów zabronił opuszczać jego gospody. Z sejmu tego został wyznaczony powtórnie na komisarza do rozgraniczenia województw brzeskiego lit., podlaskiego i lubelskiego, z terminem zebrania się w Kodeńcu 24 VIII t. r. Najprawdopodobniej na sejmie nadzwycz., rozpoczętym 5 XII t. r., nie był. Na początku 1651 r. przebywał na Litwie, a następnie na Podlasiu, poszukując «doktora». Nie był również na rozpoczęciu pierwszego sejmu w r. 1652; był już chyba jednak w Warszawie 9 III, kiedy poseł upicki Władysław Siciński zaprotestował przeciw prolongacie obrad sejmowych. Jednym z powodów protestu Sicińskiego mógł być spór podatkowy między szlachtą upicką a R-em – dzierżawcą ekonomii szawelskiej. Spór ten był rozpatrywany pod nieobecność R-a na drugim sejmie 1652 r.
W wyniku podziału dóbr po ojcu R. otrzymał w r. 1616 Białą i Dokudów w woj. brzeskim lit., Kroże na Żmudzi oraz Hresk w woj. nowogródzkim. W r. 1626, po śmierci brata Jana Jerzego powiększył swe posiadłości o Korelicze w woj. nowogródzkim. T. r. pierwsza żona wniosła mu Szawlany na Żmudzi i zapis 20 250 złp. na dzierżawach poniewieskiej i szadowskiej oraz wójtostwie mondejkowskim (także na Żmudzi), a ponadto 24 800 złp. w złocie i klejnotach. Tytułem wiana R. zapisał żonie 100 tys. złp. na Dokudowie i 150 100 złp. na pozostałych włościach bialskich. W r. 1636 w wyniku porozumienia z wdową po drugim bracie, Albrychcie Władysławie, Anną z Zenowiczów (22 X) uzyskał Zaturię w woj. nowogródzkim. Natomiast po ugodzie z ostatnim starszym bratem, kawalerem maltańskim, Zygmuntem Karolem (25 X), objął ordynację nieświeską i Mir na Litwie oraz Szydłowiec w Koronie. Wielkości posagów następnych żon R-a nie znamy. Wiadomo tylko że trzeciej z nich zapisał tytułem wiana 300 tys. złp. na Czarnawczycach i Turcu w woj. nowogródzkim (1650). Główną siedzibą R-a była Biała na Podlasiu lit., gdzie już w r. 1622 rozpoczął budowę zamku, którą prowadził na mocy umowy z 18 IV 1622 murator lubelski Paweł Murzyn (w Lublinie znany jako Paweł de Szate). Prace przy wznoszeniu rezydencji trwały jeszcze w r. 1627; zatrudnieni byli przy niej jeńcy «użyczeni» R-owi przez kuzyna, hetmana K. Radziwiłła. W Warszawie miał R. drewniany dwór przy Krakowskim Przedmieściu.
Za panowania Zygmunta III, oprócz przyznanych mu po cesji J. Wołłowicza dzierżaw poniewieskiej i szadowskiej (9 II 1630), R. dostał dopiero w r. 1632 wójtostwo mohylewskie oraz Klawany i Pojeziory na Żmudzi. Władysław IV nadał mu star. upickie (luty 1633), wspomniany już Woin (Wohyń) w ekonomii brzeskiej (31 X 1633), star. słonimskie (1635, R. sprzedał je w r. 1642 marszałkowi nadwornemu lit. K. L. Sapieże), ekonomię szawelską (ok. 1635) i olicką (1643) oraz star. jurborskie i nowowolskie (1644).
R. był fundatorem kościoła Św. Krzyża w Nieświeżu, wzniesionego dla benedyktynów i kościoła parafialnego w Mikołajewszczyźnie, w dobrach ordynackich, oraz kaplicy różańcowej w kościele bialskim, w której złożono zwłoki Tekli Radziwiłłowej i czworga jej dzieci w r. 1639. Uposażył także i otoczył opieką, powstałą w r. 1629 z inicjatywy proboszcza bialskiego Krzysztofa Wilskiego Akademię Bialską, stanowiącą kolonię Uniw. Krak. W jesieni 1652 podjął R. przygotowania do wyjazdu do Włoch. Spisał dyspozycje dla sług swoich, najważniejszymi zadaniami których były starania o woj. połockie oraz zaciąganie na koszt marszałka oddziałów i odsyłanie ich pod komendę Bogusława Radziwiłła. Pretekstem do wyjazdu była potrzeba poratowania zdrowia Lukrecji Marii, kryły się zaś za nim zapewne nadzieje na wydobycie po dziesięciu latach małżeństwa posagu żony. Pod koniec grudnia 1652 R. z żoną, synem z pierwszego małżeństwa Michałem Kazimierzem oraz kilkudziesięcioma osobami towarzyszącymi opuścił Rzpltą. Przez Nysę (początek stycznia 1653), Wiedeń (10 II) dotarł w 2. poł. marca do północnych Włoch; 29 III był w Wenecji, a na początku czerwca przebywał w Rzymie. W końcu sierpnia dwór R-a rezydował już w Bolonii, która stała się na dłużej miejscem jego pobytu. Pod nieobecność R-a w Rzpltej zaciągnięte na jego koszt wojsko zostało odesłane do B. Radziwiłła, któremu 28 X 1653 dziękował listownie za prezentowanie tej «garstki ludzi» królowi. Na początku stycznia 1653 kanclerz lit. A. S. Radziwiłł wysuwał jego kandydaturę na woj. wileńskie. Ostatecznie otrzymał 10 III 1654 woj. połockie. Nowego urzędu nie zdołał już objąć. Na początku 1654 r. zachorował w Bolonii, 5 III sporządził swój ostatni testament, a 23 III tamże umarł. Został pochowany w kościele Jezuitów w Nieświeżu. Pogrzeb jego uczcili żałobnymi panegirykami dominikanin Ignacy Soszyński (1655) i profesor Akademii Bialskiej Wojciech R. Strażyc.
Z małżeństwa z Teklą z Wołłowiczów (zob. Tekla Radziwiłłowa) R. miał ośmioro dzieci: Mikołaja Krzysztofa, Albrychta, Jerzego, Elżbietę oraz córkę o nieznanym imieniu – wszystkie zmarłe w wieku niemowlęcym lub dziecięcym, Annę Eufemię (1628–1663), żonę Stanisława Denhoffa (zob.), Joannę Katarzynę (1633–1665), żonę 1.v. Jakuba Weihera, 2.v. Bogusława Leszczyńskiego (zob.), oraz syna Michała Kazimierza (zob.). Z drugiego małżeństwa dzieci prawdopodobnie nie miał. Z trzeciego małżeństwa z Lukrecją Marią ze Strozzich (zm. 1694), miał co najmniej sześcioro dzieci: Jana, Franciszka, Ludwikę i Eleonorę – zmarłe w dzieciństwie, Cecylię Marię (ok. 1644–1682), żonę Mikołaja Hieronima Sieniawskiego, oraz Dominika Mikołaja (zob.).
Po śmierci R-a Lukrecja Maria wyszła powtórnie za mąż za Jana Karola Kopcia (zob. Kopciowa Lukrecja Maria).
Postać R-a występuje w dramacie historycznym Marii Dąbrowskiej „Geniusz sierocy” (1939).
Portret R-a nieznanego autora, kopia osiemnastowieczna z siedemnastowiecznego (?) oryginału w pałacu w Nieborowie; Miedzioryt Hirsza Leybowicza, reprod. w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758] nr 103; – Estreicher; Kojałowicz, Compendium; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich …, Wil. 1857 (drzeworyt Michała Starkmana); Słown. Geogr. (Biała, Jurborg, Mikołajewszczyzna, Mir, Nieśwież); Dworzaczek; Niesiecki; Poczet elektorów, s. 298; Wolff, Senatorowie; – Baranowski J., Pałac w Białej Podlaskiej. Próba rekonstrukcji stanu z XVII w., „Biul. Hist. Sztuki” R. 29: 1967 nr 1 s. 42, 44; Bartoszewicz J., Zamek bialski, Lw. 1881; Bartoszewicz K., Radziwiłłowie, W.–Kr. [b. r.]; Ciara S., Kariera rodu Weiherów 1560–1657, W. 1980; Czapliński W., Dwa sejmy w roku 1652, Wr. 1955; tenże, Na dworze Władysława IV, W. 1959 s. 123, 145, 185–6, 459; tenże, Władysław IV i jego czasy, W. 1976 s. 317, 318; Czermak W., Plany wojny tureckiej Władysława IV, Kr. 1895; Lulewicz H., Skład wyznaniowy senatorów świeckich Wielkiego Księstwa Litewskiego za panowania Wazów, „Przegl. Hist.” T. 48: 1977 z. 3; Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, W. 1980 cz. I s. 298; Podhorodecki L., Raszba N., Wojna chocimska 1621 roku, Kr. 1979 s. 333, 334; Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki, P. 1965; tenże, Staropolska miłość. Z dawnych listów i pamiętników, P. 1981; tenże, Włoskie przygody Polaków, W. 1973; Seredyka J., Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III (1629–1632), Opole 1978; Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych 1646–1648, Kr. 1865–9 I 169, 171, II 280–1, 288; Targosz-Kretowa K., Teatr dworski Władysława IV (1635–1648), Kr. 1965; Taurogiński B., Z dziejów Nieświeża, W. 1937 s. 49 (portret R-a), 158; Wasilewski T., Ostatni Waza na polskim tronie, Kat. 1984 s. 15, 111, 114, 129, 142; – Archiwum domu Radziwiłłów, Kr. 1885 (Script. Rer. Pol., VIII); Bersohn M., Studenci Polacy na Uniwersytecie Bolońskim w XVI i XVII w., Kr. 1894 cz. II s. 42; Dyaryusz wojny moskiewskiej 1633 roku, Wyd. A. Rembowski, W. 1895 s. 75–80; Książęcia Krzysztofa Radziwiłła… Sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859; Łopaciński E., Zamek w Białej Podlaskiej. Materiały archiwalne, „Biul. Hist. Sztuki” R. 19: 1957 nr 1 s. 27, 28, 29, 35–6, 44; Malewska H., Listy staropolskie z epoki Wazów, W. 1977; Maskiewicz S., Maskiewicz B. K., Pamiętniki…, Wr. 1961; Podróż królewicza Władysława Wazy do krajów Europy Zachodniej … w świetle ówczesnych relacji, Kr. 1977; Radziwiłł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, W. 1980 I–III; Radziwiłł B., Autobiografia, W. 1979; Vol. leg., III 447, 782, 930, 946, IV 139, 186, 199, 204, 215, 326; Vorbek-Lettow M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II ks. 12 s. 715–730, Dz. IV teka 2 koperta 29–30, teka 3 koperta 31–34 (listy R-a), teka 56 koperta 723 (listy T. Radziwiłłowej), teka 48 koperta 647 (list E. K. Radziwiłłowej), teka 54 koperta 703 (listy L. M. Radziwiłłowej), Dz. XI nr 87–103; CGADA w Moskwie: fond 389, Metryka Lit. księga wpisów nr 113 k. 71v.–73v., 165v.–166, 166–167, 210v.–211, 231–231v., 232v.–233v., 238–238v., 397v.–398v., 400–400v., 483–483v., 648v.–649.
Jan Jaroszuk