Malinowski Aleksander, krypt. i pseud. Bronisław Korsak, Kazimierz, Łysy, Roman I, W., Władek, Władysław (1869–1922), działacz socjalistyczny i niepodległościowy, inżynier technolog. Ur. 27 II we wsi Łuka w pow. Taraszczany (Ukraina), był jednym z siedmiorga dzieci Antoniego (zm. 1882), dyrektora cukrowni i byłego powstańca 1863 r., oraz Malwiny z Grosheimów. M. wychowywał się w tradycji patriotyczno-niepodległościowej. Brat matki dr med. Alfred Grosheim zginął w r. 1863, a drugi wuj (mąż siostry matki) Romuald Olszański został rozstrzelany w Kijowie (29 I 1864) za organizowanie powstania na Ukrainie. M., wraz z bratem Romanem, uczęszczał do gimnazjum w Białej Cerkwi (1876–88), gdzie przeważała młodzież polska podtrzymująca w kółkach samokształceniowych tradycje patriotyczne. W r. 1888 przebywał na kondycji w tamtejszej okolicy w majątku Branickich. W l. 1889–95 studiował na wydziale mechanicznym instytutu technologicznego w Charkowie. Brał wówczas udział w działalności socjalistycznej organizacji studenckiej oraz w Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Szybko wysunął się na czoło tych organizacji; reprezentował m. in. studentów polskich Charkowa w Moskwie na ogólnym zjeździe polskich ziomkostw studenckich w Rosji (1891) oraz przewodził charkowskiej organizacji PPS. Życie w niedostatku wywołało u M-ego gruźlicę, a konieczność operacji i kuracji spowodowały przerwy w studiach. Dopiero w r. 1895 uzyskał stopień inżyniera technologa. Przeniósł się wówczas do Warszawy, gdzie pracował początkowo w fabryce «Vesta», później w Kolei Nadwiślańskiej. W r. 1895 wszedł w kręgi warszawskiej PPS; współpracował z Ludwikiem Hryniewieckim, Esterą Golde i Maksymilianem Horwitzem. Utrzymywał łączność pomiędzy organizacjami PPS w kraju (m. in. z «Kołem» studenckim w Warszawie oraz grupą żydowską PPS), kolportował bibułę socjalistyczną na teren Rosji, wędrując stale pomiędzy Warszawą i Zagłębiem Dąbrowskim a Kijowem, Moskwą, Wilnem, Petersburgiem i Charkowem.
Na IV Zjeździe PPS w Warszawie (listopad 1897) został pod pseud. Władek (wraz z Józefem Piłsudskim i Stanisławem Wojciechowskim) wybrany do trzyosobowego Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR) PPS. Śledzony przez żandarmerię, M. uszedł przed aresztowaniem, wyjeżdżając w czerwcu 1898 (wraz z J. Piłsudskim) do Anglii. W Londynie został przeszkolony jako zecer w drukarni „Przedświtu”. Potrzeby partii w kraju sprawiły że w październiku t. r. M. powrócił nielegalnie z Londynu przez Lwów do Warszawy, gdzie działał jako członek CKR PPS. M. kontaktował się stale z Centralizacją Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP) w Londynie, przesyłając jej systematycznie informacje o sytuacji politycznej, akcjach strajkowych oraz aresztowaniach i represjach w zaborze rosyjskim; utrzymywał także łączność z różnymi grupami robotniczymi na terenie Królestwa i Rosji oraz kierował (przy pomocy Aleksandra Sulkiewicza) transportem nadsyłanej z emigracji literatury socjalistycznej. W r. 1899 przeniósł z Wilna do Łodzi tajną drukarnię „Robotnika” i zajmował się dostawą papieru. W dn. 10 II 1900 został aresztowany w Łodzi, a po 22 II przewieziony do X pawilonu cytadeli warszawskiej. Przebywał kolejno w więzieniach: na Ratuszu, na Pradze (w tzw. «Zbiorniaku») oraz w Siedlcach. Po blisko dwu i pół letnim pobycie w areszcie śledczym został (21 III 1902) skazany wyrokiem administracyjnym na osiem lat zesłania do Średnie-Kołymska (Syberia Wschodnia).
Dzięki pomocy warszawskiej PPS M. zdołał uciec (4 VI t. r.) z transportu kolejowego w Mińsku Lit. i przedostał się do Galicji (Lwów, Zakopane), skąd w kwietniu 1903 wyjechał do Londynu. Został wybrany sekretarzem Komitetu Zagranicznego (KZ) PPS. Brał udział (grudzień 1903) w zjeździe Oddziału Zagranicznego (OZ) PPS w Zurychu (sierpień 1904), w Międzynarodowym Kongresie Socjalistycznym w Amsterdamie, gdzie głosował przeciw stanowisku lewicy Kongresu, oraz (październik t. r.) w paryskiej konferencji stronnictw opozycyjnych i organizacji rewolucyjnych działających w Rosji, na której (wraz z Kazimierzem Kelles-Krauzem, Witoldem Jodko-Narkiewiczem i J. Piłsudskim) reprezentował PPS. M. uczestniczył w poufnych rozmowach prowadzonych przez PPS z ambasadą japońską w Londynie. Zajmował się także (od września 1904) likwidacją londyńskiej siedziby KZ, drukarni wydawnictw oraz archiwum PPS w związku z decyzją przeniesienia ich do Krakowa. Rozpoczął wówczas gromadzić materiały źródłowe do dziejów ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim. W listopadzie i grudniu 1904 leczył się w sanatorium dra Kazimierza Dłuskiego w Zakopanem. Brał udział w konferencji PPS z eserami w Petersburgu (styczeń 1905) i do wiosny t. r. przebywał w Warszawie. Jako zaproszony przedstawiciel KZ PPS M. brał też udział w konferencji centralnej PPS w Warszawie (5–7 III t. r.) zwołanej przez Józefa Kwiatka celem omówienia kryzysu wewnątrzpartyjnego, a przekształconej w VII Zjazd PPS. M. występował wówczas w obronie stanowiska prawicy partyjnej i zwolenników Piłsudskiego (tzw. «starych») przed krytyką lewicy partyjnej (tzw. «młodych») domagającej się prowadzenia klasowej polityki robotniczej i współdziałania z rosyjskim ruchem rewolucyjnym.
Na Zjeździe tym M. został członkiem CKR PPS. Powierzono mu tzw. «technikę» (przewóz i kolportaż wydawnictw). Był także uczestnikiem I Rady Partyjnej PPS w Józefowie pod Warszawą (15–18 VI 1905), na której «starzy» ponieśli całkowitą klęskę. W sierpniu t. r. prowadził akcję propagandową wśród żołnierzy na terenie Rosji (m. in. w Smoleńsku), stamtąd przeniósł się na stałe do Krakowa, uczestnicząc w pracach KZ PPS. Po rozłamie w PPS (1906) M. należał do Frakcji Rewolucyjnej i był członkiem jej nieoficjalnego organu „Trybuny” w Krakowie (1906–7). W tym okresie występował także pod pseud. Roman I. W dn. 16 XII 1906, biorąc udział, jako delegat Frakcji, w konferencji porozłamowej warszawskiej organizacji PPS-Lewicy, został aresztowany i uwięziony w cytadeli warszawskiej. Po śledztwie, dzięki zabiegom partii został zwolniony (4 IV 1907). Wyjechał wówczas do Galicji, gdzie znowu zapadł na zdrowiu. W czasie leczenia uzupełniał zebrane w Londynie materiały źródłowe drogą ankiety. Korzystając z pomocy redakcyjnej Leona Wasilewskiego, ogłosił je drukiem ze wstępem J. Piłsudskiego (anonimowo) pt. Materiały do historii PPS i ruchu rewolucyjnego w zaborze rosyjskim od r. 1893–1904 (t. 1–2, W. 1907–11). Materiałów przeznaczonych do t. 3 (za l. 1902–4) nie zdołał już wydać, pozostały one w rękopisie. M. brał udział w tajnych rozmowach PPS Frakcji Rewolucyjnej z austriackim II Oddziałem Wywiadowczym we Lwowie (1908) na temat wykorzystania tej partii w działalności wywiadowczej i dywersyjnej przeciwko wojskom carskim w Królestwie. Konieczność zapewnienia środków utrzymania rodzinie spowodowała, że M. w lutym 1907 powrócił do pracy zawodowej i po krótkim pobycie w Krakowie przeniósł się do Lwowa (w jesieni t. r.), gdzie założył wkrótce własne przedsiębiorstwo budowlane. Wyspecjalizował się zwłaszcza w budownictwie żelbetonowym i stał się wybitnym fachowcem w tym zakresie. Ze zbudowanych wówczas przez M-ego większych obiektów wymienić należy Dom Robotniczy w Przemyślu na Zasaniu (1912) oraz w r. n. w Krakowie, będący zarazem siedzibą redakcji „Naprzodu” i Drukarni Ludowej (dziś przy ul. 1. Maja 5). Mieszkając przez pewien czas w Przemyślu, dojeżdżał do Krakowa, wybrany przez X Radę Partyjną PPS (6 I 1914) delegatem partii do Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej M. należał do pierwszych oddziałów Strzelca, które wymaszerowały (6 VIII 1914) z Krakowa do Kielc. Tam został skarbnikiem powstałej wówczas Polskiej Organizacji Narodowej (PON). Wydał także broszurę agitacyjną dla chłopów Król. Pol., zachęcającą do wstępowania w szeregi legionowe (Do ludu polskiego. Polska Organizacja Niepodległościowa, Płock 1915). Po wycofaniu się Legionów z Kielc i Piotrkowa M., wraz z kierownictwem PON, przebywał we Frysztacie, a później w Wiedniu. W dn. 31 I 1915 został referentem Departamentu Skarbowego Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) oraz delegatem NKN do Królestwa (Łódź). Brał także udział w pracach Komisji opieki nad jeńcami wojennymi NKN. Przebywał wtedy w Dąbrowie Górniczej, Będzinie i Łodzi. W r. 1916 powrócił do Krakowa, gdzie wraz z inż. Antonim Kiełbasińskim prowadził (od 1919) filię krakowską firmy «Malinowski i Kiełbasiński – Biuro budowlane w Warszawie». Poświęcił się wówczas głównie budowie żelbetonowych obiektów przemysłowych (np. fabryka «Azot» w Jaworznie, fabryka lokomotyw «Fablok» w Chrzanowie, fabryka «Len» w Krośnie, cementownia w Firleju oraz fabryka narzędzi rolniczych w Oświęcimiu). M. przyczynił się także w dużej mierze do sprowadzenia do Polski w r. 1920 Gabriela Narutowicza, którego był osobistym przyjacielem, czyniąc starania, aby powierzono mu tekę ministra robót publicznych. W czasie wyborów do Sejmu (1922) M. był z ramienia PPS członkiem jednej z komisji obwodowych w Krakowie. Ofiarował wówczas znaczną sumę pieniędzy na fundusz partyjny. W jesieni t. r. znowu zapadł na gruźlicę, w związku z czym przebywał w Zakopanem, gdzie zmarł 25 XII 1922; został pochowany (29 XII) na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Pośmiertnie ukazały się fragmenty jego wspomnień i korespondencji rodzinnej wydane przez wdowę (Ze wspomnień Aliksandra Malinowskiego, w: „Aleksander Malinowski 1869–1922. Zbiorowa księga pamiątkowa”, Kr. 1924 s. 15–35).
W dn. 27 VI 1907 M. ożenił się w Krakowie z działaczką socjalistyczną Stefanią Dehnelówną, z którą miał troje dzieci: Wandę, Władysława oraz Alinę, zamężną Morawską. Postać M-ego wprowadził do literatury Gustaw Daniłowski w powieści „Jaskółka” (t. 1–2, Kr. 1908); M. występuje w niej jako działacz socjalistyczny Linowski.
Fot. w posiadaniu rodziny w Krakowie oraz w pracy zbiorowej: A. M. 1869–1922…, Kr. 1924; – Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; W. Enc. Powsz., (PWN); Księga życiorysów działaczy ruchu rewolucyjnego w Polsce, Pod red. J. Cynarskiego-Krzesławskiego i A. Próchnika, W. 1939 I (fot.); Słownik Pracowników Książki Polskiej, W.–Ł. 1972 (M. Krawczyk); – Bieńkowski W., Kazimierz Kelles-Krauz. Życie i dzieło, Wr. 1969; Garlicki A., Geneza legionów. Zarys dziejów Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, W. 1964; Jabłoński H., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914–1918 r., W. 1958; Kalabiński S., Tych F., Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja. Lata 1905–1907 na ziemiach polskich, W. 1969; Kaufman M. (Mezryczker M.), Początki roboty żydowskiej PPS, „Niepodległość” T. 7: 1933; Księga jubileuszowa Polskiej Partii Socjalistycznej 1892–1932, W. 1933 (fot.); Księga pamiątkowa PPS w trzydziestą rocznicę, W. 1923; Ładyka T., Polska Partia Socjalistyczna (Frakcja Rewolucyjna) w latach 1906–1914, W. 1972; Pobóg-Malinowski W., Józef Piłsudski 1867–1901. W podziemiach konspiracji, W. 1935 (fot.); tenże, Najnowsza historia polityczna Polski, 2. wyd., Londyn 1963 I (fot.); Tych F., PPS-Lewica w latach wojny 1914–1918, W. 1960; Wasilewski L., Kierownictwo PPS zaboru rosyjskiego (1893–1918), „Niepodległość” T. 11: 1935; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – [Dąbrowski J.] Grabiec J., Czerwona Warszawa przed ćwierć wiekiem, P. 1925 (fot.); Katastrofa PPS 1900 roku, Wyd. L. Wasilewski, „Niepodległość” T. 10: 1934; Limanowski B., Pamiętniki 1870–1919, Wyd. J. Durko, W. 1958–61; Michałowska W., Wspomnienia robotnicy, „Niepodległość” T. 16: 1937; Piłsudski J., Listy, Oprac. W. Pobóg-Malinowski i L. Wasilewski, „Niepodległość” T. 14: 1936, T. 16: 1937, T. 17: 1938, T. 19: 1939; Rady Partyjne PPS Frakcji Rewolucyjnej (1909–1914), Wyd. A. Garlicki, „Z Pola Walki” R. 10: 1967 s. 435–9; Relacja żandarmerii rosyjskiej o aresztowaniu Józefa Piłsudskiego w 1900 r., Wyd. S. Giza, „Niepodległość” T. 19: 1939; Sokolnicki M., Czternaście lat, W. 1936; tenże, Rok czternasty, Londyn 1961; W pracy i w walce. Wspomnienia robotników warszawskich z przełomu XIX i XX wieku, Oprac. J. Durko, W. 1970; Wierzejski W. K., Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie (1864–1920), „Niepodległość” T. 19: 1939; – „Naprzód” R. 31: 1922 nr 303 s. 1, nr 304 s. 3, nr 305 s. 4, nr 306 s. 4, R. 32: 1923 nr 1 s. 3–4; – Arch. Centr. KC PZPR: rkp. 305/II teczka 26; Arch. Państw. w Kr.: rkp. NKN 190–2; Arch. Państw. w W.: WZG Wydz. więz. ref. 2 30/1907 k. 166–168; Centr. Arch. Wojsk.: Akta Krzyża Niepodległości t. 3; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Materiały Red. PSB; – Informacje córki M-ego dra med. Aliny Morawskiej z Krakowa.
Wiesław Bieńkowski