Meysztowicz Aleksander Michał Marian (1864–1943), działacz społeczny i polityczny, członek rosyjskiej Rady Państwa, minister sprawiedliwości RP. Ur. 8 XII w Pojościu w pow. poniewieskim gub. kowieńskiej (obecnie Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka), w rodzinie ziemiańskiej, był synem marszałka szlachty pow. poniewieskiego, prezesa zjazdu sędziów pokoju okręgu poniewieskiego Edwarda (1821–1889) i Marii z Szyrynów. Po ukończeniu gimnazjum w Wilnie M. uczęszczał na wykłady na UJ. Służbę w wojsku rosyjskim, którą odbywał w jelizawetgrodzkim pułku dragonów, zakończył w stopniu porucznika (1892). W latach dziewięćdziesiątych XIX w. i na początku XX w. zajmował się głównie zarządzaniem dobrami ziemskimi Pojoście (ok. 3 000 ha), które odziedziczył po śmierci ojca w r. 1889. Przeprowadził w majątku meliorację i osuszanie, zbudował drogi, kamienny most na Niewiaży i założył nowe folwarki (Kurhanów, Trakiszki, Taruszki); przyczynił się do podniesienia poziomu gospodarki rolnej, hodowlanej, łąkowej i leśnej. Po pierwszej wojnie światowej dobra ziemskie Pojoście znalazły się w granicach Litwy i zostały skonfiskowane przez władze. W r. 1923 M. nabył majątek Żyrmuny w pow. lidzkim, a w r. 1928 sprzedał go Józefowi Druckiemu-Lubeckiemu. W r. 1900 M. rozpoczął działalność jako współorganizator Tow. Rolniczego Kowieńskiego. Pełnił funkcję jego pierwszego wiceprezesa (faktycznie kierownika, gdyż funkcja prezesa z urzędu przypadała gubernatorowi) od 9 X 1900 do 27 II 1904. Był wówczas inicjatorem i współzałożycielem Kowieńskiego Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń od Ognia (początkowo uczestniczył w pertraktacjach w Mińsku w sprawie utworzenia wspólnego dla 9 guberni zachodnich Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń Rolnych), Kowieńskiego Syndykatu Rolniczego oraz innych akcji społeczno-gospodarczych, jak komasacja gruntów chłopskich, organizacja kredytu, związki hodowców bydła. Za zasługi w rozwoju Tow. Rolniczego Kowieńskiego na stanowisku wiceprezesa wybrano go 10 V 1904 jego honorowym członkiem. W r. 1906 został z decyzji rządowej współwłaścicielem „Kuriera Litewskiego”. W r. 1908 wybrany został członkiem, a w r. 1917 prezesem zarządu Wileńskiego Banku Ziemskiego; pełnił tę funkcję do r. 1939.
M. był zwolennikiem konserwatywnego nurtu politycznego oraz ugodowej postawy wobec caratu. Dn. 23 IX 1904 w Wilnie wziął udział, wraz z nieliczną grupą Polaków, w uroczystościach odsłonięcia pomnika Katarzyny II, następnie otrzymał dworską godność kamerjunkra. Zaatakowany przez M. Zdziechowskiego na łamach „Głosu Narodu” za uczestnictwo w tej tak bardzo wśród Polaków niepopularnej ceremonii, ogłosił M. List otwarty obywatela z Litwy do profesora Zdziechowskiego w sprawie obecności szlachty litewskiej pod pomnikiem imperatorowej Katarzyny (Kr. 1905), w którym wyjaśniał pobudki polityczne swego postępowania. Jednakże uczestników uroczystości nazywano «kataryniarzami»; przezwisko to wykorzystano przeciwko M-owi, zwłaszcza stronnictwa lewicy sejmowej w II Rzeczypospolitej. W l. 1909–17 był M. członkiem rosyjskiej Rady Państwa jako delegat z gub. kowieńskiej. W okresie działalności w Radzie Państwa M-owi, jako konserwatyście kresowemu, najbliżsi byli politycy ze Stronnictwa Polityki Realnej. Uczestniczył w pracach kresowego Koła Polskiego, współdziałając z Kołem Polskim z Królestwa. Również w Radzie Państwa wyróżniał się aktywnością, szczególnie jako członek komisji prawniczej i finansowej oraz jako członek narady żywnościowej. Z ramienia Koła Polskiego był głównym oponentem (memoriał M-a z 5 VI 1910 i jego przemówienie w Radzie Państwa 4 III 1911) przeciwko rządowemu projektowi wprowadzenia instytucji ziemstw jako organów samorządu terytorialnego w 6 guberniach Kraju Zachodniego; wypowiadając się za współdziałaniem z władzami rosyjskimi, był zarazem przeciwny ograniczaniu roli Polaków w ziemstwach, czemu miała służyć przewidziana projektem koncepcja kurii narodowościowych.
Dn. 8 VIII 1914 M. złożył w Radzie Państwa w imieniu Koła Polskiego oświadczenie, w którym deklarował poparcie Polaków dla Rosji w związku z wybuchem pierwszej wojny światowej. W przeciwieństwie jednak do analogicznej deklaracji, złożonej tego samego dnia przez Wiktora Jarońskiego w Dumie, nie wysuwał postulatu zjednoczenia ziem polskich. Dn. 25 VIII 1914 złożył swój podpis, obok czołowych działaczy Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego i Stronnictwa Polityki Realnej, pod «Oświadczeniem Polaków», występującym przeciwko organizowaniu Legionów Polskich, współdziałających z armią austriacką. Od lata 1915, a zwłaszcza w r. 1916, M. uczestniczył w staraniach u władz rosyjskich na rzecz zniesienia ograniczeń politycznych, narodowych, obywatelskich i religijnych dla Polaków w cesarstwie (głównie na Litwie, w Zachodniej Białorusi i na Ukrainie): wystosował np., wspólnie z członkami Rady Państwa Konstantym Skirmuntem i Stanisławem Łopacińskim, memoriał, wystąpił z obszernym przemówieniem w Radzie Państwa, interweniował wraz z Zygmuntem Wielopolskim u rosyjskiego ministra sprawiedliwości Aleksandra Chwostowa. Brak nadziei na zwiększenie polskiego stanu posiadania w zachodnich guberniach cesarstwa wobec odmowy władz carskich zniesienia wspomnianych ograniczeń dla Polaków, wzrost nastrojów antyobszarniczych po rewolucji lutowej 1917 r. oraz klęski wojenne Rosji wpłynęły na ewolucję orientacji politycznej M-a (razem z grupami ziemiaństwa kresowego) w kierunku państw centralnych.
W l. 1917–18 nastąpił wzrost aktywności politycznej M-a w organizacjach polskich w Rosji. Po utworzeniu 28 III 1917 Komisji Likwidacyjnej do Spraw Królestwa Polskiego M. wchodził w skład jej Wydziału I do spraw będących pod zarządem Komisariatu Ministerium Dworu i Apanaży. Opowiadał się za utworzeniem Polskiej Rady Politycznej przy prezesie Komisji Likwidacyjnej, zgodnie z dekretem Rządu Tymczasowego z 10 VIII 1917, przyjętym na wniosek Aleksandra Lednickiego. Blisko z nim wówczas związany, wystąpił M. we wrześniu 1917 wraz ze Stanisławem Horwattem z obszernym listem otwartym, w którym, popierając inicjatywę powołania Rady, dystansowali się zarazem od stanowiska endeków przeciwnych jej tworzeniu. M. znalazł się również na liście członków Rady. W początku września t. r. brał udział w naradzie polityków polskich w Sztokholmie (m. in. Aleksander Lednicki, Seweryn Czetwertyński, Eustachy Dobiecki, Ignacy Szembek, Stanisław Lubomirski), omawiającej sprawę granic przyszłego państwa polskiego, Rady Regencyjnej i stanowiska państw Ententy wobec Polski. Uczestniczył także bardzo aktywnie w próbach zorganizowania – w odpowiedzi na depeszę z 28 VIII 1917 Wydziału Narodowego w Chicago z Ignacym Paderewskim na czele – namiastki rządu polskiego na emigracji, pod nazwą Polska Narodowa Komisja Wykonawcza. Był współorganizatorem i czołowym działaczem Stronnictwa Narodowo-Zachowawczego (które powstało 3 X 1917) oraz szerszej reprezentacji politycznej, skupiającej głównie konserwatywne ziemiaństwo polskie z terenów Litwy, Białorusi i Ukrainy, Bloku Jedności Narodowej (powstał 21 X 1917 w Moskwie), a następnie Rady Porozumienia Stronnictw Państwowości Polskiej. Jako reprezentant prawego skrzydła aktywistów polskich w Rosji, popierających politykę Rady Regencyjnej i jej rządów w kraju, przeciwstawiał się początkowo, wspólnie z Polskim Komitetem Demokratycznym, formowaniu wojska polskiego w Rosji. Stanowisko to uległo zmianie po rewolucji październikowej. Już 9 XI w Piotrogrodzie M. uczestniczył w naradzie przedstawicieli głównych organizacji polskich w Rosji (oprócz partii lewicy rewolucyjnej) i wszedł w skład powołanej w wyniku obrad Polskiej Rady Bezpieczeństwa, której zadaniem miała być «obrona interesów majątkowych i politycznych obywateli polskich». Dn. 4 XII 1917 w Mińsku podpisał w imieniu Bloku Jedności Narodowej porozumienie, wspólnie z Polskim Komitetem Demokratycznym i prokoalicyjną Radą Polską Zjednoczenia Międzypartyjnego, wyrażające poparcie dla «wydzielenia Polaków w oddzielną polską siłę zbrojną», z zaznaczeniem, że «winny się [one] przyczynić do obrony życia i mienia ludności, zamieszkującej okolice rozkwaterowania wojsk polskich». Blok Jedności Narodowej był ponadto przeciwny podejmowaniu przez oddziały polskie akcji zaczepnej przeciwko wojskom państw centralnych. M. wchodził również do działającego w r. 1918 w Wilnie Tymczasowego Komitetu Stronnictw i Grup Polskich na Białej Rusi.
W l. 1919–22 M. poświęcał uwagę głównie sprawie wschodniej granicy państwa polskiego oraz działalności w organizacjach społecznych i politycznych. Uczestniczył w wielu zebraniach grup konserwatywnego ziemiaństwa kresowego, zwłaszcza w r. 1919, początkowo w Mińsku i Wilnie, a następnie w Warszawie (m. in. w mieszkaniu Stanisława Lubomirskiego i Henryka Potockiego), na których poddawano krytyce tzw. linię Dmowskiego, wysuwając jednocześnie żądania włączenia do Polski ziem po Dniepr i Dźwinę. W czasie tych spotkań M. wywierał decydujący wpływ na sformułowanie wniosku, w myśl którego Kowieńszczyzna i tzw. Inflanty Polskie znalazłyby się w granicach państwa polskiego. W dn. 18 I 1919 w Warszawie współuczestniczył w spotkaniach z przedstawicielem amerykańskiej misji, por. Robertem C. Fosterem (który miał przesłać do Paryża referat w sprawie wschodnich granic Polski), a 15 III z wiceprezesem paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego, podczas których wysuwano uzgodnione na wspomnianych zebraniach postulaty w sprawie granicy wschodniej. Zostały one także, w formie specjalnego memoriału, w którego opracowaniu M. brał udział, przedstawione Naczelnikowi Państwa Józefowi Piłsudskiemu. M. uczestniczył jednocześnie w organizowaniu Związku Ziemian z Litwy i Białorusi w Warszawie (ukonstytuował się on ostatecznie 27 IV 1919 w Warszawie), a od marca 1920 Związku Związków Ziemiańskich w Wilnie z byłych guberni Kraju Zachodniego. Zadaniem Związku miało być pilnowanie interesów ziemiańskich w Zarządzie Cywilnym Ziem Wschodnich.
Wraz z powstaniem państwa polskiego brał udział w zainicjowanych przez konserwatystów krakowskich pracach nad zjednoczeniem wszystkich konserwatystów w jedną ogólnopolską organizację; wszedł w skład tymczasowych władz utworzonego 27 XI 1918 w Krakowie Stronnictwa Budowy Zjednoczonej Polski. Stając się zwolennikiem Piłsudskiego, już w pierwszych latach II Rzeczypospolitej objął (mianowany dekretem 21 XI 1921) stanowisko prezesa Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Środkowej (był nim do 21 II 1922). Po przejęciu władzy zwierzchniej (1 XII 1921) od Naczelnego Dowódcy Wojsk Litwy Środkowej gen. Lucjana Żeligowskiego M. przeprowadził 8 I 1922 wybory do Sejmu Wileńskiego, mającego się wypowiedzieć w sprawie przynależności tych ziem do Polski; otworzył jego pierwsze posiedzenie 1 II 1922, a 18 IV 1922 złożył, obok najwyższych dostojników państwowych, swój podpis pod aktem złączenia Ziemi Wileńskiej z Rzecząpospolitą. Lewicowi posłowie w Sejmie Wileńskim krytykowali administrację na terenie Litwy Środkowej za nadużycia, represje i areszty Litwinów, Białorusinów oraz za «uleganie wymaganiom klas posiadających, a w szczególności większej własności ziemskiej», domagając się dymisji M-a. W r. 1922 M., jako jeden z czołowych działaczy konserwatywnych na kresach, należał do inicjatorów i współzałożycieli wileńskiego „Słowa”, a w życiu jego redaktora Stanisława Cat-Mackiewicza – wg słów tegoż – «odegrał wielką rolę». Szerszy wyraz poglądom najbardziej zachowawczych grup konserwatystów dał M. w referacie pt. Polityczne postulaty ziemiaństwa, wygłoszonym 10 IX 1925 na I Walnym Zjeździe Zrzeszonego Ziemiaństwa Polski. Był on podstawą dyskusji w Sekcji Politycznej Zjazdu oraz przyjętej rezolucji. M., poddając krytyce dotychczasowe władze państwowe, a zwłaszcza sejm, za tolerowanie «propagandy bolszewickiej», naruszanie prawa własności, daleko idące reformy, etatyzm, wysunął jednocześnie postulaty polityczno-ustrojowe zmierzające w kierunku rządów autorytarnych. Podobne cele stawiała sobie powołana 4 VII 1926 w Wilnie Organizacja Zachowawczej Pracy Państwowej (OZPP) – stronnictwo monarchistyczne, grupujące «żubrów» kresowych, w którym M. pełnił funkcje prezesa Rady Naczelnej. Organem prasowym OZPP zostało „Słowo”, w którym M. pisywał. Należał do tej grupy konserwatystów, która poparła przewrót majowy J. Piłsudskiego.
Niebawem M. został powołany do gabinetu J. Piłsudskiego, a następnie Kazimierza Bartla, na stanowisko ministra sprawiedliwości (od 2 X 1926 do 22 XII 1928). Na prośbę Walerego Sławka S. Cat-Mackiewicz podjął się misji nakłonienia M-a do przyjęcia tego stanowiska. W czasie pełnienia urzędu ministra M. był m. in. wspólorganizatorem aresztowania bez zgody sejmu posłów Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej Hromady i Niezależnej Partii Chłopskiej (NPCh) oraz współtwórcą rządowego dekretu ograniczenia wolności prasy. Prace ustawodawcze pozostawały jednak przeważnie w gestii wiceministra sprawiedliwości Stanisława Cara, M. zaś przede wszystkim był ministrem tytularnym. Nominacja M-a, jak również jego działalność na stanowisku ministra spotkały się z ostrą krytyką na łamach prasy i w sejmie zarówno ze strony komunistów, jak i ludowców (głównie NPCh, Polskiego Stronnictwa Ludowego «Wyzwolenie» i Stronnictwa Chłopskiego) oraz socjalistów. Nawet piłsudczykowski organ „Głos Prawdy” dystansował się od organizowanych przez M-a masowych aresztowań i procesów politycznych działaczy białoruskich jako «przynoszacych szkodę państwu». W latach trzydziestych M. zajmował się głównie działalnością społeczną i pisarską. Dn. 21 XII 1933 został mianowany tajnym szambelanem papieskim. Ogłosił drukiem pracę historyczną Karpiowie herbu własnego. Notatki… (Wil. 1906), satyry Lusterko. Felieton ozdobiony obrazkami w grudniu 1907 roku na Górze Szatryi. Napisał ks. X (Wil. 1908, z ilustracjami wileńskiego malarza S. J. Siestrzeńcewicza), studium ekonomiczne O wileńskim Banku Ziemskim. Memoriał… (Wil. 1936) oraz wiele artykułów na tematy polityczne i ekonomiczne, zwłaszcza w wileńskim „Słowie”. Był także autorem wspomnień, które zaginęły. Dn. 2 V 1923 został odznaczony Orderem Polonia Restituta kl. II. Pod koniec r. 1939 wyjechał do syna do Rzymu, gdzie zmarł w Watykanie 14 II 1943; pochowany został w podziemiach kościoła Św. Anny w Watykanie.
Od r. 1892 żonaty z Zofią Korwin-Kossakowską (1868–1932), córką Stanisława i Aleksandry Chodkiewicz, miał siedmioro dzieci: Marię (żonę Tadeusza Bystrama), Aleksandrę (żonę Michała Stecewicza), Izę, Helenę (żonę Stefana Szostakowskiego), Zofię (zmarłą jako pięcioletnie dziecko), Waleriana (ur. 10 VI 1893), księdza i historyka, oraz Zygmunta (ur. 14 II 1895.)
W. Enc. Powsz., (PWN), VII; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Who’s who in Central and East-Europe, 1933/4, 1935/6, Zurich 1935, 1937; Uruski; Żychliński, III, XVII; Grzymała Grabowiecki J., Tablica synchronistyczna rozwoju Polski współczesnej 1918–1933, W. (b. r.); – Bazylow L., Ostatnie lata Rosji carskiej. Rządy Stołypina, W. 1972; Deruga A., Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy (1918–1919), W. 1969; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Grosfeld L., Polskie reakcyjne formacje wojskowe w Rosji 1917–1919, W. 1956; Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, Wyd. 3., W. 1973; Jarecka S., Niezależna Partia Chłopska, W. 1961; Lato S., Ruch ludowy a Centrolew, W. 1965; Meysztowiczowie herbu „Rawicz”, W. 1929 s. 22–5; Myśliński J., Stosunek konserwatystów polskich do rewolucji październikowej (listopad 1917 – październik 1918), w: Rewolucja październikowa a Polska, W. 1967; Pamiętnik Pierwszego Walnego Zjazdu Zrzeszonego Ziemiaństwa Polski, W. 1925 (fot. po s. 88), 90–7; Pietrzak M., Reglamentacja wolności prasy w Polsce (1918–1939), W. 1963; Seyda M., Polska na przełomie dziejów. Fakty i dokumenty, P. 1927–31 I–II; Spustek I., Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, W. 1966; Stęborowski S. P., Geneza Centrolewu 1928–1929, W. 1963; Szaflik J. R., Polskie Stronnictwo Ludowe Piast 1926–1931, W. 1970; Ślisz A., Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), W. 1968; Więzikowa A., Stronnictwo Chłopskie 1926–1931, W. 1963; Wrzosek M., Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, W. 1969; – Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, Wr.–W. 1973 I; Kwapiński J., Moje wspomnienia 1904–1939, Paryż 1965 s. 233; Kwestia wojska polskiego w Rosji w 1917 r., W. 1936; Lednicki W., Pamiętniki, Londyn 1967 II; Mackiewicz-Cat S., Kto mnie wołał, czego chciał, W. 1972; Materiały archiwalne do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1957 I; Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, 1918–1931, W. 1967 II; Meysztowicz W., Poszło z dymem, Londyn 1973 s. 12–59; Milewski-Korwin H., Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855–1925), P. 1930; Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912 – styczeń 1924, W.–Kr. 1924; Pierwsze sprawozdanie z działalności Komisji Likwidacyjnej do Spraw Królestwa Polskiego, „Teki Archiwalne” T. 8: 1961; Rataj M., Pamiętniki, W. 1965; Sejm Wileński 1922. Przebieg posiedzeń według sprawozdań stenograficznych w opracowaniu Kancelarii Sejmowej, Wil. 1922; Woyniłłowicz E., Wspomnienia 1847–1928, Wil. 1931; – „Biuletyn Polityczny. Kwartalnik ilustrowany, poświęcony działalności stronnictw i związków politycznych w Polsce” 1927 nr 2–3 (fot.); „Głos Prawdy” 1929 nr 278 s. 3 (Dymisja p. Meysztowicza); – Materiały Red. PSB: Kossakowski S. K., Pamiętniki, (mszp. wg kserokopii), Materiały biograficzne Zbigniewa Wielowieyskiego i Krzysztofa Górskiego.
Jan Molenda