Molinari (Molinary) Aleksander (1772–1831), malarz-portrecista, Niemiec pochodzenia włoskiego. Ur. 5 I w Berlinie, tutaj też debiutował na wystawie akademickiej w r. 1787 (jako «studiujący») rysunkową próbą szkolną Pożegnanie Hektora. W listopadzie 1795, jako «podejrzany» i pozostający bez środków do życia, wydalony został z Wiednia. W l. 1796–7 przebywał w Głogowie na Śląsku, gdzie się przyjaźnił z E. T. A. Hoffmannem; wg jego świadectwa z r. 1797 M. większą część życia spędził we Włoszech, a wykształcenie artystyczne zdobył w Rzymie. Latem 1797 przyjechał z Berlina do wód w Teplicach, ale z Austrii znów został usunięty. Ok. r. 1800 przewinął się przez Weimar, w l. 1806–16 pracował w Rosji. Mieszkał zrazu w dobrach Biełkino u Buturlinów, ucząc panią domu miniaturowego malarstwa, następnie w Petersburgu. Mimo dużej pracowitości i wysokiego poziomu prac M. nie mógł ustalić swego budżetu i w r. 1812 założył na Newskim Prospekcie cukiernię. Gdy i ta inicjatywa nie przyniosła spodziewanych dochodów, opuścił Rosję. Jakoby już w r. 1816 przybył do Warszawy, w każdym razie od 21 X 1817 ogłaszał się w warszawskich dziennikach jako «malarz portretowy olejno, miniatury i w jednym przez niego samego wynalezionym sposobie rysunków kolorowych». Była to pewnie technika zbliżona do pastelu, którym M. z rzadka się posługiwał. W Warszawie uważany był za autorytet, skoro w l. 1819 i 1821 powołano go do jury wystaw artystycznych, na których zresztą nie eksponował niczego. Zamówień miał wiele, szczególnie ze sfer pochodzenia niemieckiego i od wyższych wojskowych. M. in. portretował w l. 1818–21 wielu członków rodziny gen. Maurycego Haukego, gen. Ignacego Blumera i jego żonę, gen. Jakuba Redela i jego żonę, architekta płka Wilhelma H. Mintera i jego żonę, także gen. Józefa i Katarzynę Sowińskich (1818), Józefa Zajączka, gen. Aleksandra Rożnieckiego, gen. Ludwika i Zofię Kickich, Karola Sierakowskiego, ks. Józefa Poniatowskiego, Rajmunda Rembielińskiego i jego żonę, Augusta Potockiego, Napoleona, wielokrotnie Aleksandra I. W r. 1822 M. był w Dreźnie, w l. 1823–6 w Berlinie, a w l. 1829–30 podobno znów w Warszawie. Zmarł «tknięty apopleksją» 20 I 1831 w Dreźnie.
M. należał do typu wędrownych i obrotnych malarzy i grafików początku XIX w., działających w Niemczech, Austrii, Polsce czy Rosji, imających się różnych zawodów. Mimo wielkiej wprawy, świetnego opanowania wszelkich technik malarstwa i rysunku, dobrej znajomości psychologicznego kameralnego portretu M. nie umiał się nigdzie ustabilizować, nie włączył się w nurt polskiego życia artystycznego i w dziejach naszej sztuki większej roli nie odegrał. Pozostawił kilkadziesiąt prac wykonanych dla Polaków, także i w Berlinie czy Petersburgu (najwcześniejsze datowane 1803), lub przechowywanych w naszych zbiorach, w małej tylko części ujawnionych. W literaturze miesza się dane życiorysowe i autorstwo prac M-ego i Aleksandra Ludwika Molinariego, działających częściowo w tym samym czasie, a nawet w tych samych miastach, ale nie mających prawdopodobnie nic ze sobą wspólnego.
Portret akwarelowy M-ego przez A. Orłowskiego (Petersburg, 1816) w Muz. W. A. Tropinina, Moskwa; Rzekomy autoportret M-ego (z r. 1830) w Muz. Narod. w P. jest kopią wizerunku własnego A. Orłowskiego; – Grajewski, Bibliografia ilustracji; Krótkie wzmianki o nieżyjących malarzach polskich na wystawie retrospektywnej…, W. 1898; Rastawiecki, Słown. malarzów, II; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Antoniewicz Bołoz J., Katalog wystawy sztuki polskiej (1764–1886), Lw. 1894; Bachowski W. Treter M., Wystawa miniatur i sylwetek, Lw. 1912; Börsch-Supan H., Die Kataloge der Berliner Akademie-Ausstellungen 1786–1850, Berlin 1971; Katalog wystawy archeologicznej i zabytków sztuki w Kaliszu, Kalisz 1900 s. 63; Katalog wystawy dzieł sztuki stosowanej do przemysłu, W. 1881 nr 1249/51 i 68; Katalog wystawy pamiątkowej ks. Józefa Poniatowskiego, Kr. 1913 s. 41; Katalog wystawy powstania listopadowego, W. 1931 s. 10, 11, 22, 26; Katalog wystawy przedmiotów sztuki i starożytności, L. 1901, sala IV s. 9; Katalog wystawy sztuki i starożytności, L. 1921 nr 17, 18; Katalog zbiorów Edwarda Neprosa, W. 1930; Kropiwnickaja G. D., Muzej V. A. Tropinina i moskovskich chudožnikov jego vremeni. Katalog, Moskva 1975 s. 148; Pamiętnik wystawy miniatur oraz tkanin i haftów, W. 1912; Prause M., Die Kataloge der Dresdner Akademie-Austellungen 1801–1850, Berlin 1975; Rodziewicz K., Katalog zbioru obrazów… hr. Sierakowskich w Waplewie, P. 1879 dz. B nr 71; Sztuka warszawska od średniowiecza do poł. XX w. Katalog, W. 1962; Wystawa portretów kobiecych z XVIII i XIX w., „Spraw. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych w Kr.” za 1910 s. 43; – Hajdecki A., Vestigia Artificum Polonorum Viennensia, „Przew. Nauk. i Liter.” 1911 s. 735–6; Kamenskaja T. D., Pasteli chudožnikov zapadnoevropejskich škol XVI–XIX v., Leningrad Gos. Ermitaž 1960 s. 43; Kozakiewicz S., Warszawskie wystawy sztuk pięknych 1819–45, Wr. 1952; Łuniński E., Napoleon, Legiony i Księstwo Warszawskie, [W. 1911] s. 204; Piątkowski H., Album sztuki polskiej, W. 1901; Płazak I., Pszczyna, Pszczyna 1974 s. 70; Schidlof L. R., The miniature in Europe, Graz 1964 II, IV; Sienkiewicz J., Malarstwo warszawskie I połowy XIX w. Pamiętnik wystawy, W. 1936; Tobiaszowa Z., Kucielska Z., Miniatury portretowe z dwóch stuleci, Kr. 1963; Vrangell N., Inostrancy XIX v. v Rossii, „Starye Gody” 1912 nr 7/9 s. 36–7; tenże, Očerki po istorii miniatury v Rossii, tamże 1909 nr 10 s. 525–6; – „Bull. du Musée National de Varsovie” 1969 nr 2/3 s. 73; „Gaz. Korresp. Warsz. i Zagran.” 1817 nr 84 (dodatek), 1819 nr 87 (dodatek); „Gaz. Warsz.” 1817 nr 84, 85 (dodatek), 86 (dodatek); „Novoe Vremja” 1902 nr z 25 XII (Gorlenko V. P.); „Russkij Archiv” 1897 nr 2 s. 237; – B. Pozn. Tow. Przyj. Nauk: nr 1202; IS PAN: nr 50.
Andrzej Ryszkiewicz