Ogiński Aleksander z Kozielska h. własnego (ok. 1585 – pocz. 1667), rotmistrz usarski, pułkownik JKM, poseł sejmowy, wojewoda miński, potem kasztelan trocki. Był trzecim synem Bogdana, podkomorzego trockiego (zob.), i Rainy (Reginy) Wołłowiczówny, wojewodzianki smoleńskiej, bratem Jana (zob.). Edukację rozpoczął prawdopodobnie w szkole ruskiej przy Bractwie Św. Trójcy w Wilnie. Następnie 28 VI 1600, wraz ze starszym bratem Dymitrem, immatrykulował się na uniwersytecie w Królewcu. Musiał przerwać naukę, by wziąć udział w wojnie ze Szwedami. Panegiryści wspominają, że walczył w bitwie pod Kircholmem. Od r. 1606 kontynuował studia. Wraz z młodszym bratem Samuelem i preceptorem Eustratiusem Ziałowskim immatrykulował się 23 III t.r. w Altdorfie, a 23 X w Ingolstacie. Studiował tam do sierpnia 1610, podróżując przy okazji po Niemczech. Po ukończeniu studiów poświęcił się karierze wojskowej. Brał udział w oblężeniu Smoleńska w r. 1611, gdzie został mianowany rotmistrzem. Już jako dworzanin i rotmistrz JKM był obecny w czerwcu 1615 na konwokacji w Wilnie, dopominając się zapłaty dla swojej chorągwi. Był członkiem bractwa prawosławnego przy cerkwi Św. Ducha w Wilnie, w r. 1612 podpisał akt fundacji przez szlachtę prawosławną W. Ks. Lit. monasteru Apostołów Piotra i Pawła w Mińsku. W r. 1619, gdy był deputatem z woj. trockiego na Trybunał Lit., wniósł do ksiąg trybunalskich protestację przeciw poczynaniom woj. mińskiego Piotra Tyszkiewicza, zmierzającym do odebrania prawosławnym tegoż monasteru. Rotmistrz usarski w r. 1621 pod Chocimiem, wyróżnił się podczas oblężenia, pokonując w harcu znacznego dostojnika tureckiego. Był posłem z woj. trockiego na sejm 1623 r., na którym wyznaczono go na komisarza do ustalenia cen na towary. T.r. król wyraził zgodę na ustąpienie mu przez ojca dzierżawy dorsuniskiej (w pow. kowieńskim). Od lat dwudziestych XVII w. był O. jednym z głównych zwolenników Radziwiłłów birżańskich na sejmiku trockim. Posłował na sejm zwycz. 1626 r., na którym wybrano go na deputata na Trybunał Skarbowy Lit. Jednocześnie w styczniu t.r. otrzymał urząd chorążego trockiego. W l. 1627–9 brał udział, jako rotmistrz chorągwi usarskiej, w wojnie ze Szwedami w Inflantach. Krytycznie nastawiony do polityki Zygmunta III wobec Szwecji, a także do dowództwa sapieżyńskiego, odgrywał w wojsku inflanckim poważną rolę jako doświadczony żołnierz. Uzyskał wówczas tytuł «pułkownika JKM». Istniały projekty, aby oddać mu dowództwo nad wojskiem po odjeździe hetmana w. litewskiego Lwa Sapiehy. W r. 1631 poświadczył zapis Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego, na zbory kalwińskie w Kiejdanach, Birżach i Bojnarowie.
O. był bardzo aktywny w okresie bezkrólewia po śmierci Zygmunta III. Zażarcie walczył na sejmiku przedkonwokacyjnym i przedelekcyjnym w Trokach o wpisanie do instrukcji poselskiej postulatów Krzysztofa Radziwiłła, a także punktów o «uspokojeniu dyzunitów i dysydentów». Posłował z woj. trockiego na sejm konwokacyjny 1632 r., brał aktywny udział w obradach sejmu elekcyjnego; jako elektor Władysława IV z woj. trockiego podpisał pakta konwenta nowego króla. Był posłem na sejm koronacyjny 1633 r. Na początku tego sejmu 5 II mianowany został chorążym nadwornym W. Ks. Lit. Dn. 1 III t.r. otrzymał przywilej na dzierżawę rohaczewską (w pow. rzeczyckim); 3 VI woj. wileński Lew Sapieha scedował mu wsie: Nadziuny, Szandzieniki i Mezulany (w woj. wileńskim); tegoż dnia O. uzyskał zgodę na cesję żonie wsi Zabłocie, Jucze, Kosierzów, Nowiszcze i Kołoska, należących do starostwa rohaczewskiego. W czerwcu t.r. O. powrócił na chorąstwo trockie, gdyż jego poprzednik na chorąstwie nadwornym litewskim Piotr Pac nie ustępował z tego urzędu. Dn. 29 VI otrzymał O. przywilej na puszczenie w trzyletnią arendę dzierżawy dorsuniskiej, a jesienią t.r. dostał dobra Zarubinki (w woj. smoleńskim) i prawie jednocześnie konsens na produkcję leśną w tych dobrach.
Tak liczne nadania charakteryzują zmianę polityki nowego króla wobec prawosławnej rodziny Ogińskich pomijanych dotychczas przez Zygmunta III w rozdawnictwie; związane również były z wystawieniem przez O-ego chorągwi usarskiej na wojnę z Moskwą w l. 1632–4. Na czele liczącej 120 koni tzw. srebrnej chorągwi znajdował się on we wrześniu 1633 w grupie wojsk Krzysztofa Radziwiłła pod Smoleńskiem. Podczas ataku 7 IX na silnie umocniony obóz S. Prozorowskiego chorągiew O-ego poniosła duże straty. W dalszych działaniach otrzymał dowództwo nad wydzielonym oddziałem Kozaków Zaporoskich z zadaniem blokowania obozu Prozorowskiego. Odznaczył się jako dowódca w działaniach 21 IX, skutecznie nie dopuszczając Prozorowskiego do udzielenia pomocy atakowanemu przez grupę Radziwiłła Mattisonowi. W działaniach październikowych 1633, podczas boju o Żaworonkowe Wzgórza, O. na czele pułku wojska litewskiego otrzymał zadanie obserwacji i zabezpieczenia odcinka na południe od Smoleńska. W marcu 1634 wyznaczono go na jednego z komisarzy do zawarcia traktatów pokojowych. W związku z tym w kwietniu i maju t.r. brał udział w rokowaniach pokojowych, a następnie podpisał 27 V pokój polanowski. Po zawarciu pokoju pozostał w wojsku. Wraz z Jakubem Karolem Madalińskim, pułkownikiem i wojskim mścisławskim, prowadził przed sejmem 1634 r. zabiegi o przyspieszenie zapłaty wojsku smoleńskiemu.
Posłował O. na sejm zwycz. 1635 r., w trakcie którego witał, wraz z Maksymilianem Ossolińskim, podkomorzym sandomierskim, poselstwo rosyjskie kn. A. M. Lwowa. T. r. był posłem z woj. trockiego na sejm nadzwycz. Został deputatem na Trybunał Skarbowy w Wilnie w kwietniu i maju 1636. Dn. 11 III 1636 powtórnie otrzymał nominację na chorążego nadwornego litewskiego. W t.r. Anna z Staweckich Horodeńska powierzyła w opiekę O-emu i jego braciom Janowi i Samuelowi, jako «filarom wiary prawosławnej», monaster w Surdegach (w pow. wiłkomirskim). Brał udział we wrześniu 1637 w uroczystościach związanych z przybyciem do Polski Cecylii Renaty Habsburżanki. Prawdopodobnie z tej okazji otrzymał nowe nadania: dobra Womięsk (w woj. trockim) oraz konsens na produkcję leśną w starostwie rohaczewskim. Był obecny na dworze Władysława IV podczas jego pobytu w r. 1639 w W. Ks. Lit. Uczestniczył w styczniu t.r. w homagium Jakuba Kettlera, ks. Kurlandii, w Wilnie, przekazując lennikowi chorągiew z rąk królewskich. Posłował na sejm 1643 r., na którym wyznaczono go na komisarza do restauracji obwarowań i obrony Smoleńska. Pełnienie funkcji komisarskiej zajęło mu koniec 1643 i początek 1644 r. W r. 1644 otrzymał konsens na cesję starostwa rohaczewskiego Janowi Judyckiemu.
Dn. 13 I 1645 został O. w końcu senatorem, uzyskując nominację na wojewodę mińskiego. Należał do zwolenników planów wojny tureckiej. Jako członek prawosławnego Bractwa Św. Ducha brał udział w październiku 1646 w elekcji Józefa Tryzny na namiestnika monasteru Św. Ducha w Wilnie. Metropolita kijowski Piotr Mohyła testamentem z 1 I 1647 uczynił go jednym z opiekunów «Collegium Kijowskiego» – przyszłej Akademii Kijowsko-Mohylańskiej. Aktywnie uczestniczył O. w obradach sejmu 1647 r., wchodząc w skład komisji do zbadania sprawy świadoskiej między bpem wileńskim Abrahamem Wojną a starostą żmudzkim Januszem Radziwiłłem. Brał udział w zjeździe senatorów litewskich w Wilnie na początku lipca 1648, gdzie podpisał listy do cara i patriarchy moskiewskiego z wiadomością o śmierci Władysława IV i propozycją przedłużenia porozumienia przeciw Tatarom. Na sejmie elekcyjnym 1648 r. należał do zwolenników królewicza Jana Kazimierza. Na tym sejmie został deputatem z senatu do ustalenia sumy przeznaczonej na żołd dla wojska. Bronił również interesów swego wyznania, domagając się zaspokojenia postulatów wyznawców prawosławia i zatwierdzenia postanowień konwokacji generalnej w sprawach religijnych. Elektor Jana Kazimierza z woj. mińskiego, podpisał pakta konwenta nowego króla z zastrzeżeniem praw «religii starodawnej greckiej», uczestniczył przy zaprzysiężeniu Jana Kazimierza w katedrze Św. Jana. Podczas sejmu koronacyjnego na pocz. 1649 r. mianowany został kasztelanem trockim.
W l. 1649–54 O. nie brał czynnego udziału w wojnie z Kozakami ze względu na podeszły wiek. Zajmował się natomiast organizacją chorągwi powiatowej w Trokach. Był na sejmie nadzwycz. 1650 r. (na którym wyznaczono go na senatora-rezydenta na okres od 1 IX 1651 do 29 II 1652 r.), a także na sejmach nadzwycz. 1652 r. i 1653 r. Na trzech tych sejmach wyznaczano go na komisarza do zapłaty żołdu wojskom W. Ks. Lit. Występując w obronie monasteru Apostołów Piotra i Pawła w Mińsku, procesował się w l. 1650–3 z Horskim, wójtem mińskim, i magistratem tego miasta. Dn. 8 III 1652 wszedł po raz drugi w posiadanie starostwa rohaczewskiego, które cedował mu podkanclerzy lit. Kazimierz Lew Sapieha.
W okresie «potopu» O. przebywał w Królewcu. Odrzucił ofiarowane mu przez poselstwo cara Aleksego Michajłowicza «jedynowładztwo» w Wilnie i Trokach oraz rządy na terenie tych województw. Po wojnach powrócił na Litwę i mimo podeszłego wieku brał jeszcze udział w działalności religijnej i politycznej. Prowadził m. in. pertraktacje z Bogusławem Radziwiłłem w sprawie zapisów żony Janusza Radziwiłła hospodarówny Marii na cerkwie prawosławne. W r. 1662 był dyrektorem sejmiku wiłkomirskiego. Na sejmie 1662 r. wyznaczono go na komisarza do zapłaty wojskom litewskim. W końcu t.r. uczestniczył w komisji skarbowej w Puniach, a następnie w obradach senatorów litewskich nad sytuacją powstałą po zabójstwie Wincentego Gosiewskiego. Jako przeciwnik planów królewskich w sprawach reformy wolnej elekcji, należał O. do obozu malkontentów, pozostawał w bliskim związku z Bogusławem Radziwiłłem. W r. 1665 ostro występował na sejmiku wiłkomirskim przeciwko wysłaniu wojsk litewskich do Korony. Jeszcze na przełomie 1665/6 r. istniał projekt przesunięcia O-ego na kasztelanię wileńską.
O. zgromadził znaczny majątek, tworząc w ten sposób trwale podstawy do magnackiej fortuny swojej rodziny. Oprócz wymienionych królewszczyzn posiadał jeszcze folwark Pośniętupie. Również po rodzicach odziedziczył znaczne dobra, składające się z miasteczka Jewie (z obowiązkiem opieki nad monasterem prawosławnym) oraz majętności: Misiuciany z folwarkiem Kokliszki, Strawienniki (w woj. trockim), Rudnię i trzecią część Mikulina (w woj. witebskim), a także Bakszty (w woj. mińskim). Do rozszerzenia majątków przyczyniły się znacznie zamężne siostry, przekazując O-emu w testamentach swoje dobra. Barbara z Ogińskich Szemetowa, podkomorzyna wileńska, zapisała w r. 1651 majętności Wieprze (w pow. wiłkomirskim) i Dziewałtów (w pow. kowieńskim) oraz folwark Starynki (w woj. nowogródzkim), natomiast po Apolonii z Ogińskich Zenowiczowej otrzymał w r. 1657 Potow i wspólnie z synem Marcjanem Kozłowsk (w pow. oszmiańskim).
Zmarł O. na początku 1667 r. (przed 27 III) jako ostatni senator niekatolik w W. Ks. Lit. Pogrzeb jego odbył się 7 VI 1667 w cerkwi Św. Ducha w Wilnie.
Po raz pierwszy O. był żonaty (już w r. 1621) z Aleksandrą (Elżbietą) Szemetówną, kasztelanką smoleńską, z którą miał dwóch synów: Jana, zmarłego młodo podczas nauki w Wilnie, i Bogdana, chorążego nadwornego litewskiego (zob.). Po śmierci Szemetówny ożenił się O. powtórnie 20 I 1630 w Dereczynie z Katarzyną Połubińską, kasztelanką mścisławską, która zmarła przed r. 1655. Z drugą żoną miał syna Marcjana, kanclerza litewskiego (zob.), i córki: Aleksandrę Konstancję, zamężną za Andrzejem Kazimierzem Zawiszą, pisarzem litewskim, i Teodorę, żonę Jana Grużewskiego, podkomorzego żmudzkiego.
Estreicher, XXIII; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, II 25; Dworzaczek, tabl. 179; Kojałowicz, Compendium; Niesiecki; Uruski; Żychliński, V, VIII; Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Charłampovič K., K istorii zapadno-russkogo prosveščenija, Vil’. 1897 s. 29; Codello A., Konfederacje wojskowe na Litwie w latach 1659–63, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VII cz. 1; tenże, Pacowie wobec opozycji J. Lubomirskiego (1660–1667), „Przegl. Hist.” R. 59: 1958; Godziszewski W., Polska a Moskwa za Władysława IV, Kr. 1930; Golubiev S., Kievskij metropolit Petr Mogiła, Kiev 1883 I 492, II 494 n.; Grużewski B., Kościół ewangelicko-reformowany w Kielmach, W. 1912; Kotłubaj E., Odsiecz Smoleńska i pokój polanowski, Kr. 1858 s. 26, 54 n.; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924 s. 439, 459; Lipiński W., Bój o Żaworonkowe Wzgórze i osaczenie Szejna pod Smoleńskiem 16–30 października 1633 r., „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 7: 1935 s. 50 n.; tenże, Organizacja odsieczy i działania wrześniowe pod Smoleńskiem wr. 1633, T. 6: 1933 s. 200n., 211; Podhorodecki L., Kampania chocimska 1621 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1964 X cz. 2 s. 130; Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latach 1666–1669, „Kwart. Hist.” T. 71: 1964; Sapiehowie, I 179, 238, II 37, 64; Wisner H., Wojna inflancka 1625–1629, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1970 XVI cz. 1 s. 92; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; – Akty Vil. Archeogr. Kom., VIII, IX, XII, XX, XXXIII; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, VII, VIII; Dyaryusz woyny Moskiewskiey 1633 roku, Wyd. A. Rembowski, Bibl. Ord. Krasińskich, W. 1895 XIII 28, 51, 120; Epicedion albo żałosny rym o ześciu z świata tego… Dymitra Bohdanowicza Ogińskiego, Wil. 1610; Istoriko-juridičeskie materiały, Vil. 1894 XXV 270; Die Matrikel der Albertus-Universität zu Koenigsberg, Hrsg. v. G. Erler, Leipzig 1910 I 152; Medeksza, Księga Pamiętnicza, s. 222, 340 n.; Michałowski J., Księga Pamiętnicza, Kr. 1864 s. 78 n., 253 n., 310 n.; Pamjatniki izdannye Kommissieju dlja razbora drevnich aktov, II otd. 1 s. 170 n.; Polacy na studiach w Ingolsztadzie, Wyd. P. Czaplewski, P. 1914 s. 39, 88; Radziwiłł, Memoriale, I, II, III; [Radziwiłł K.], Księcia Krzysztofa Radziwiłła sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859; Relacya Krzysztofa Radziwiłła z wojny Moskiewskiej 1632–1634, Wyd. W. Lipiński, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 7: 1935 s. 120; Sobranije drevnich gramot i aktov gorodov Vil’ny, Kovna, Trok, Vil’. 1843 II 118, 127; Speronowic J., Gratulatio perillustri et magnifico D. D. Theodato Ogiński, Cracoviae 1635; Tjažby litovskich krestjan i žitelej mesteček s upraviteljami imienij, Wyd. K. Jablonskis, Vil’. 1959 I 167; Trenograph albo żałosne opisanie żywota, testamentu y śmierci… Bohdana Marcina Ogińskiego, [Jewie] 1625; Tropheum wiekopomnej sławy P. Aleksandra Ogińskiego kasztelana trockiego, [Wil.] 1667; Vol. leg., III 454, 494, 739, 769, 906, IV 68, 95, 199, 253, 338, 345, 377, 402, 419, 884; Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miast mińskiej guberni, prawosławnych monasterów, cerkwi i w różnych sprawach, Mińsk 1848 s. 114, 130 n., 250; Zbiór dyplomatów posługujących do rozjaśnienia dziejów Litwy, Wil. 1858 s. 92; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. IV t. 5 kop. 53 nr 213 s. 27 n., t. 23 kop. 306 nr 249, Dz. V nr 10694, 10718 s. 17, 21 n., Arch. Zamojskich rkp. nr 735, 2877, Sumariusz Metryki Litewskiej, t. VIII k. 34, 36v., 43v., 76v., 84v., 128v., 162, 178 n., 237v., 241v., 285v., t. IX k. 50v., 53v., 89v., 91v.; B. Czart.: rkp. nr 399 k. 385, nr 1352 s. 229, (Kojałowicz W., Herbarz litewski z roku 1658); B. Raczyńskiego: rkp. 17.
Henryk Lulewicz