Orłowski Aleksander (1777–1832), malarz, rysownik, grafik. Ur. 9 III w Warszawie, był synem Józefa lub Jana (rozbieżność imienia ojca w akcie ślubu z r. 1831 i akcie zgonu; w Rosji przyjęta forma: Aleksandr Osipowicz), karczmarza, być może zbiedniałego szlachcica, gdyż O. używał herbu Orla. We wczesnej młodości oddany na naukę do pracowni Jana Piotra Norblina (opisy natrafienia na uzdolnionego chłopca rysującego węglem na ścianie rodzicielskiej karczmy, znane w kilku wariantach i związane z różnymi miejscowościami – Nieborów, Siedlce, Sielce pod Warszawą – robią wrażenie literackiej stylizacji, dla której wzorem był życiorys Giotta w „Żywotach…” Giorgio Vasariego). Pierwsze znane rysunki O-ego pochodzą z r. 1793. W czasie insurekcji 1794 r. podpisał „Akces do Powstania Narodowego…”. Wg tradycji (nie potwierdzonej dokumentami) wstąpił na ochotnika do powstańczego wojska i był ranny pod Zegrzem. Pewnym potwierdzeniem tej wiadomości jest młodzieńczy autoportret w formie sceny rodzajowej w Muzeum Narodowym w Warszawie (obraz olej., Scena w karczmie, 1794?), z którym wiązana jest wiadomość, iż wracając z wojska nawiązał romans z szynkarką i dopiero Norblin sprowadził go do Warszawy. Na obrazie (w którym Norblin przedstawiony jest jako stara kobieta przyglądająca się O-emu i dziewczynie) O. namalował siebie samego w mundurze wojskowym. Z okresem powstania kościuszkowskiego związane są liczne rysunki kosynierów, żołnierzy kościuszkowskich, Kozaków – mające charakter szkiców z natury – a także podobizny Tadeusza Kościuszki. Obok szkiców powstał też cykl akwarel przedstawiających żołnierzy polskich z r. 1794 (w Bibliotece Przezdzieckich w Warszawie, zaginione, skopiowane przez Bronisława Gembarzewskiego dla dzieła „Żołnierz polski, ubiór, uzbrojenie…”, W. 1962 II, i w Kowieńskim Państwowym Muzeum Sztuk Pięknych im. M. K. Čiurlionisa: Szeregowiec brygady pińskiej, Strzelec regimentu Cichockiego, Kanonier); do cyklu tego należy też Kosynier (rysunek w Zbiorach Czartoryskich Muz. Narod. w Kr.). Jedyna wczesna scena batalistyczna Bitwa pod Maciejowicami (w Muz. Narod. w W., z adnotacją, iż narysował ją O. w r. 1795, a retuszował Norblin w r. 1802 i przez tegoż sygnowana i datowana) może być tylko kopią sceny Norblina, gdyż odbiega poziomem od równocześnie powstałych samodzielnych rysunków O-ego. Charakter samodzielnej kompozycji ma natomiast obraz Wieszanie zdrajców in effigie (w Muz. Narod. w W., dawniej przypisywany Norblinowi, nowa atrybucja J. M. Michałowskiego). W przeciwieństwie do Norblinowskich scen z powstania 1794 r. rysunki O-ego są późniejsze o lat kilka od przedstawianych wydarzeń i silnie uzależnione od prac nauczyciela, stanowiąc czasem kopie kompozycji Norblina (rys. Bitwa pod Racławicami w Zbiorach Czartoryskich Muz. Narod. w Kr.), czasem zaś sceny skomponowane samodzielnie, ale ujawniające wpływ nauczyciela w kompozycji ogólnej (np. sceny szturmu Pragi). Samodzielne natomiast całkowicie są sceny obozów i biwaków wojskowych, ale i te kompozycje, o silnie zaznaczonym wątku rodzajowym, są późniejszymi reminiscencjami wypadków 1794 r.
Po kapitulacji Warszawy O. rysował żołnierzy rosyjskich (Album Winnickie w Winnickim Obwodowym Muz. Krajoznawczym, rysunki uzupełniane przez Norblina komentarzami objaśniającymi rodzaj formacji wojskowej i kolory elementów umundurowania), szkic pędzlem – Aleksander Suworow na koniu (znany z reprod.) i szkic tegoż sangwiną (Muz. Narod. w Kr.). Wpływ Norblina na młodzieńczą twórczość O-ego wyraża się w zamiłowaniu do scen rodzajowych, przy czym ich forma jest bardziej niż w rysunkach batalistycznych samodzielna. Norblin wprowadził też O-ego w krąg tematów z historii Polski; dwa rysunki O-ego z r. 1798 (w Muz. Narod. w Kr.) Walka o sztandar i Walka wojsk pancernych z Tatarami oparte są na kompozycjach Norblina (z British Museum). Natomiast samodzielną inwencją O-ego jest scena Wywiezienie biskupa Sołtyka do Kaługi (B. Narod. w W.). Już we wczesnych pracach rysunkowych i szkicach ujawnia się charakterystyczna dla prac okresu dojrzalszego brawura rysunku. Widoczna też jest skłonność do karykatury i satyry; ale 3 drastyczne rysunki w Muzeum Narodowym w Warszawie (Pan L…, Francuz, szukający skradzionego zegarka…, Wielkolud, Przygoda zakonnic na Placu Zamkowym) nie są pracami O-ego, lecz może (supozycja J. W. Gomulickiego) Józefa Orłowskiego, wychowanka Szkoły Rycerskiej, później ucznia Akademii Sztuk Pięknych w Paryżu, generała WP. Pewien czas O. związany był z księciem Józefem Poniatowskim i towarzystwem grupującym się wokół pałacu Pod Blachą (miał tam za dukata dziennie i konia pod wierzch do dyspozycji zabawiać towarzystwo rysunkami). Z mecenatem Poniatowskiego wiążą się obrazy olejne: Portret konny ks. de Ligne i takiż Portret ks. J. Poniatowskiego (oba w pałacu w Jabłonnie koło Warszawy, zniszczone w r. 1944 lub zaginione), a także (koncepcja J. Ruszczyc) dwie kompozycje akwarelowe z r. 1797 (Paweł I odwiedza Kościuszkę w więzieniu, Paweł I uwalnia Kościuszkę z niewoli, obie w Państwowym Muzeum Historycznym w Moskwie), wg których T. Gaugain (1778–1805) wykonał miedzioryty w Londynie. W lecie 1799 wraz z Michałem Płońskim przebywał O. w Nieborowie. Z pobytem tym wiążą się szkice neogotyckiej budowli, stanowiące warianty projektów Domku Gotyckiego w Arkadii. Jeden z nich został podpisany «Got do Arkad[ii] potrzebny. Par Orłowski – Pour la Princesse Radziwiłł». Rysunki te wiążą się z wyraźnym zainteresowaniem O-ego architekturą gotycką, którą wiernie odtwarzał (Kościół w Piasecznie, 1801, Państwowe Muzeum Sztuk Pięknych im. M. K. Čiurlionisa w Kownie), lub tworzył widoki imaginacyjne z budowlami neogotyckimi (Autoportret przed gotyckimi ruinami w Muz. Narod. w W. i rysunki w Państwowym Muzeum Sztuk Pięknych M. K. Čiurlionisa w Kownie).
Ok. r. 1799 O. uciekł z pracowni Norblina do trupy «skoczków i hecarzy» Chiariniego. Z tym wydarzeniem wiąże się autoportret O-ego na koniu i zwołującego widzów grą na bębnie (akwarela z Muz. im. Mielżyńskich Tow. Przyj. Nauk w P., zaginiona, reprod. „Roczn. Hist. Sztuki” 1973). W okresie młodzieńczym O. ujawniał żywe zainteresowanie teatrem, czego wyrazem są sceny: Pop klęczący, scena z dramatu F. Krattera „Aleksander Mężykow feldmarszałek rosyjski” (ok. 1798), sceny z baletu (tańczący Węgrzy i Kozacy, 1799–1802), Ludwik Adam Dmuszewski, jako Don Ferdynand w „Cydzie” Corneilla (akwarela, 1801, Muz. Teatr. w W.). W bliżej nie sprecyzowanym okresie O. miał też być związany z pracownią Marcella Bacciarellego, co potwierdzałoby istnienie rysunkowej kopii O-ego z „Żydowskiej narzeczonej” Rembrandta z Galerii Stanisława Augusta. Miał O. także uczyć się malarstwa miniaturowego u Wincentego Lesseura, sztycharstwa zaś u Bartłomieja Folino. W ostatnim roku pobytu w Polsce O. wykonał miedzioryty ilustrujące dzieło Tadeusza Czackiego „O litewskich i polskich prawach” (dawne monety). Wtedy też prawdopodobnie odbył podróż na Litwę i w poszukiwaniu zamówień wędrował od dworu do dworu, po czym wrócił do Warszawy. W r. 1802 drogą morską, przez Gdańsk, razem z handlarzem rycin Fiettą, wyjechał do Petersburga. Choć okres twórczości O-ego w Polsce jest stosunkowo krótki (1793–1802), należy podkreślić, iż wyjechał jako ukształtowany już artysta, który opanował technikę malarstwa olejnego, choć – jak i w późniejszym okresie twórczości – nie ono, lecz akwarela i rysunek były właściwą domeną twórczości O-ego. Nie negując nowych bodźców, które przyniosło odmienne i egzotyczne dla przybysza z Polski środowisko Rosji, należy jednak podkreślić rolę okresu polskiego w ukształtowaniu się O-ego jako artysty okresu romantyzmu i konsekwencje, jakie dla okresu twórczości dojrzałej miał kierunek nadany O-emu przez Norblina. Decyzję wyjazdu O-ego do Rosji należy wiązać z upadkiem żywego w latach niepodległości kraju ośrodka artystycznego Warszawy (wobec wyjazdu króla i innych mecenasów) i ogólnego upadku miasta w latach okupacji pruskiej. Wśród osób, które zaprotegowały O-ego w Petersburgu, wymienić można – na podstawie jego pisma do Mikołaja I z 19 I 1832 – Helenę z Przezdzieckich Radziwiłłową i hr. Michała Walickiego oraz prawdopodobnie (sugestia E. N. Acarkiny) ks. M. Naryszkinę, z domu Czetwertyńską, którą z cesarzem Aleksandrem I łączyły intymne związki. Jej portret – miniaturę namalował O. w r. 1803 (w Muz. Narod. w W.).
W Petersburgu O. został malarzem w. księcia Konstantego Pawłowicza z wysoką stałą pensją roczną (4000 rb.) i mieszkaniem w Marmurowym Pałacu. W. księcia Konstantego sportretował w r. 1802 w akwareli, idealizując wyraźnie rysy twarzy (Państwowa Galeria Tretiakowska w Moskwie). Karierę jego w Rosji ułatwiała obecność w stolicy wielu wybitnych przedstawicieli polskiej arystokracji (np. Stanisław Kostka Potocki, Adam Jerzy Czartoryski). Wkrótce po przyjeździe do Petersburga O. wstąpił do lóż masońskich «Palestyna» i «Bracia Zjednoczeni» (do której obok w. księcia Konstantego należał S. Potocki, poeta P. A. Wjaziemski oraz protektor i przyjaciel artystów A. R. Tomiłow). Twórczość O-ego w Rosji – nadzwyczaj płodna – ma charakter wielostronny. W rysunkowych portretach (często o kombinowanej technice) lub pastelowych przekazał rysy wielu wybitnych postaci życia kulturalnego Rosji. Były to m. in. portrety: architektów C. Camerona (1809), T. de Thomon i G. Quarenghiego (który był także tematem wielu rysunków o charakterze humorystycznym i karykaturalnym), bajkopisarza I. Kryłowa (1812), tancerza L. Duporta (1809), baletmistrza K. Didlot (ok. 1809–11), grupowy portret-karykatura z r. 1809, w którym są przedstawieni: A. N. Olenin (prezydent Akademii Sztuk Pięknych), I. A. Krylów, A. I. Jermołajew, portret brata Aleksandra Puszkina, Lwa (niedatowany, po r. 1820). Portretowe rysunki O-ego mają zróżnicowany nastrój i wyraz, czasem zbliżają się do karykatury, niekiedy heroizują portretowanego.
O. uległ prawdziwej fascynacji nowym otoczeniem, stając się jednym z czołowych malarzy ludu, obyczajów, pejzażu rosyjskiego, a także Kozaków i ludów zamieszkujących Kaukaz (Czerkiesów, Gruzinów) oraz ludów koczowniczych zamieszkujących azjatyckie prowincje imperium rosyjskiego (Baszkirów, Kirgizów, Kałmuków, Mongołów), których miał okazję widzieć w Rosji po r. 1806, kiedy to ogłoszono werbunek koczowników do pospolitego ruszenia w związku z sukcesami Napoleona. Jego obraz życia codziennego Rosji wolny jest od pewnej idealizacji właściwej np. scenom rodzajowym A. G. Wenecjanowa, to samo dotyczy pejzażu rosyjskiego, w którym O. dostrzegł specyficzne cechy, zwracając też uwagę na charakter miejscowej architektury cerkiewnej i ludowe budownictwo drewniane. W swych rysowanych i akwarelowych widokach brzegów morza i scenach marynistycznych O. jest prekursorem nurtu marynistycznego w malarstwie rosyjskim. W okresie wojny 1812 r. namalował portrety konne M. Goleniszczewa-Kutuzowa, P. Witgensteina, M. Płatowa, atamana Wojska Dońskiego (wszystkie powtórzone w miedziorycie przez S. Cardelli, jedynie portret Płatowa znany w akwareli O-ego) i partyzanta Denisa Dawydowa, zwanego «Czarnym Kapitanem» (znany z akwatinty M. Dubourga), a także panoramiczny widok bitwy przy przeprawie przez Berezynę (akwarela, Muz. Narod. w Kr.). W r. 1809 O. uzyskał tytuł «akademika» za obraz olejny Odpoczynek Kozaków uralskich (tytułowany też: Biwak Kozaków, Państwowe Muzeum Rosyjskie w Leningradzie), w którym «po raz pierwszy w rosyjskim obrazie batalistycznym głównym bohaterem stał się prosty żołnierz» (E. N. Acarkina).
W związku z przemundurowaniem armii w r. 1815 O. projektował nowe mundury dla wojska Król. Pol. (akwarele w Muz. WP w W. i akwarele z l. 1815–17 Strzelcy piesi gwardii, w tymże Muz.). Kierował też pracą słuchaczy Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, wyznaczonych przez władze uczelni na żądanie w. księcia Konstantego do projektowania mundurów armii rosyjskiej (album z 139 akwarelami w Państwowym Ermitażu w Leningradzie). Od r. 1819 O. był stałym (etatowym) współpracownikiem Składu Wojskowo-Topograficznego Sztabu Głównego armii rosyjskiej („Voenno-Topografičeskoe Depo Glavnogo Štaba”). W dziedzinie grafiki początkowo O. tylko sporadycznie wykonywał akwaforty. W r. 1816 w pracowni litograficznej Składu Wojskowo-Topograficznego podjął próby nad litografią. Pierwsze litografie O-ego weszły w skład albumu „Premier Essai de la gravure sur pierre fait à St. Pétersbourg au mois de Novembre 1816” zawierającego – obok prac innych artystów – projekty mundurów armii rosyjskiej O-ego: Jeźdźców (datowany 18 III 1816, przedstawiający Czerkiesów na tle pejzażu, uznawany za najwcześniejszą w Rosji pracę wykonaną w nowej technice graficznej) oraz Baszkira i Kirgiza na koniach. Później litografia stała się, obok malarstwa i rysunku, jedną z głównych dziedzin twórczości O-ego, źródłem jego szerokiej popularności w Rosji i poza jej granicami, a jego litografie do dziś pozostały jednym z głównych źródeł wiedzy o kostiumach i obyczajach rosyjskich pierwszego trzydziestolecia XIX w. O. wydawał nie tylko pojedyncze litografie, lecz i ich cykle (Collection de Dessins lithographiés par Alexandre O., St. Pét. 1819; Fantaisies dessiné lithographiquement…, tamże 1819, Porte-Faix Russe, tamże 1820, Droschki de Ville et traîneau à deux chevaux, tamże 1820, Patrouilles de Kirguises et de cosaques de la mer Noire, tamże 1820, Collection de Costumes Persans civils et militaires, dessinés d’après nature par Alex. Orlowski, tamże 1822; Album lithographique dedié à son Altesse Impériale Monseigneur le Grand-Duc Michel, par St. Felix d’après les dessins originaux d’Orlowski, tamże, Album Russe ou Fantaisies dessinées Lithographiquement Par Alexandre Orlowskj, tamże 1826).
W r. 1819 O. wykonał ilustracje, dołączone w formie atlasu do dzieła „Voyage en Perse pendant les années 1812 et 1813 par Gaspard Drouville” (St. Pet. 1819). Supozycja E. N. Acarkiny, iż O. mógł wziąć udział w ekspedycji gen. A. P. Jermołowa do Persji (kwiecień 1817) lub «nieoficjalnie przejść przez granicę» (z podporządkowanego już Rosji Kaukazu), nie ma podstaw, jako oparta jedynie na konstatacji, iż ową «prawdę życiową litografii, którą podkreślali współcześni, można było osiągnąć na drodze osobistego poznania przedstawianego przedmiotu». Tymczasem brak w ogóle wiadomości, iż O. wyjeżdżał nawet na Kaukaz, a pejzaże górskie stanowiące tło jego scen figuralnych mają charakter schematyczny i umowny, wykluczający bezpośrednią znajomość pejzażu kaukaskiego. Fascynacja typami Czerkiesów, Gruzinów była przejawem orientalnych zainteresowań romantyka, miała swe odpowiedniki we współczesnych relacjach podróżników i literaturze pięknej, a w przypadku O-ego posuwała się aż do noszenia czerkieskiego stroju, w którym się portretował. Po r. 1820 O. zaczął zajmować się scenami z historii Rosji: Piotr I na polu bitwy (prawdopodobnie pod Połtawą; akwarela 1824, Państwowa Galeria Tretiakowska w Moskwie, szkic akwarelowy tejże sceny w Państwowym Muzeum Historycznym tamże). Wg świadectwa O. Przecławskiego („Russkaja Starina” 1876), O. miał namalować obraz olejny Przejście Suworowa przez Alpy, który zniszczył rozgoryczony uwagami ministra dworu P. M. Wołkońskiego, dotyczącymi nieściśle przedstawionej ilości guzików na mundurach. Podejmował też tematy ze współczesnych wypadków politycznych (akwarela Napoleon na wyspie Św. Heleny, 1823, Państwowe Muzeum Historyczne w Moskwie). W r. 1824 wykonał ilustracje do „Bajek” I. Kryłowa, przeznaczone do wydania „Bajek” z r. 1825, które jednak opublikowane zostały dopiero w r. 1907 (oryginały w Państwowym Muzeum Rosyjskim w Leningradzie). Osiągnąwszy materialną niezależność, zebrał kolekcję malarstwa (zawierającą m. in. niektóre dzieła z galerii Stanisława Augusta), ceramiki, które zostały rozsprzedane po śmierci artysty, i zbiory dawnej broni (które car zakupił dla Ermitażu za życia O-ego). Miarą popularności O-ego jest fakt, iż A. Puszkin wspomina go w „Rusłanie i Ludmile” i „Podróży do Arzurumu”, a także w korespondencji, a P. A. Wjaziemski poświęcił mu wiersz „Pamjati živopis’ca Orlovskogo” („Almanach na 1838 god”) i szczegółowo opisał wizytę w pracowni O-ego w liście do swej żony.
Długotrwały pobyt O-ego poza krajem nie oznaczał utraty z nim kontaktów i wynarodowienia. O. w Petersburgu obracał się nie tylko wśród Rosjan i licznych zamieszkujących tam cudzoziemców, ale utrzymywał stosunki towarzyskie i przyjacielskie z Polakami przebywającymi stale w Petersburgu i przyjezdnymi. Z artystów polskich przyjaźnił się z zamieszkałymi w Petersburgu: Józefem Oleszkiewiczem i Karolem Reichlem, utrzymywał kontakty z młodymi stypendystami z Wilna, studiującymi w Akademii Sztuk Pięknych – Walentym Wańkowiczem i Wincentym Smokowskim. Stwierdzony jest jego pobyt w Wilnie (autoportrety: w towarzystwie Tyszkiewicza na tle kościoła Św. Piotra i Pawła na Antokolu, 1805, i autoportret z malarzami: Franciszkiem Smuglewiczem i Janem Rustemem, niedatowany, oba rysunki zaginione, znane z reprod.). Tematyka polska nigdy w jego twórczości nie zanikła, a nawet w Rosji rozwijają się nowe jej wątki – karykatury dawnej szlachty polskiej, stanowiące pewne nawiązanie do rysunków scen sejmikowych i typów szlachty J. P. Norblina. W r. 1818 wykonał dokładny projekt akwarelowy pomnika księcia Józefa Poniatowskiego w związku z inicjatywą wzniesienia pomnika w Warszawie (projekt ukończony, który posłany był B. Thorvaldsenowi do Rzymu, i szkic w Muz. Narod. w W., studium w Muz. Narod. w Kr.). W czasie pobytu Adama Mickiewicza w Petersburgu O. wielokrotnie spotykał się z nim i z Franciszkiem Malewskim, rysował zainspirowany poetycką improwizacją Mickiewicza, który z kolei improwizował na temat rysunków O-ego. O. narysował też portret Mickiewicza z lirą (Państw. Muzeum Rosyjskie w Leningradzie), pokrewny nastrojem portretowi poety „Na Judahu skale” Walentego Wańkowicza. Mickiewicz zaś uwiecznił O-ego w „Panu Tadeuszu”, podkreślając jego «gust soplicowski» i tęsknotę za krajem. O. przechowywał jako cenną pamiątkę list Tadeusza Kościuszki do siebie. W r. 1819 został wybrany na członka Tow. Naukowego w Krakowie. Prace O-ego cieszyły się w Polsce równą jak w Rosji popularnością, były kolekcjonowane, kopiowane, naśladowane (np. w twórczości Ignacego Wendorff-Romanowskiego), oddziałały m. in. na młodzieńczą twórczość Piotra Michałowskiego. Za życia O-ego kupowane były też przez przyjeżdżających do Petersburga cudzoziemców i trafiały do kolekcji w Wielkiej Brytanii. Anglik D. Dawe, malarz-portrecista czynny w Petersburgu, stwierdzał: «O. cieszy się rozgłosem europejskim, ja zaś tylko petersburskim».
Sytuacja życiowa i materialna O-ego skomplikowała się latem 1831 z powodu śmierci w. księcia Konstantego Pawłowicza, gdy wszyscy pracownicy związani etatowo z osobą księcia byli zwalniani («otstawka»), kierowani do służby przy dworze lub innej. Dodatkowym czynnikiem komplikującym położenie O-ego mogła być jego narodowość wobec sytuacji po wybuchu powstania 1830 r. i zdecydowanie antypolskiego kursu polityki Mikołaja I. O. prosił Mikołaja I o pozostawienie w służbie w Składzie Wojenno-Topograficznym Sztabu Głównego i o wyznaczenie emerytury z uwagi na długoletnią służbę u w. księcia Konstantego i zły stan zdrowia. Zrzekł się wówczas dalszej służby przy dworze (co pociągało za sobą utratę mieszkania w Pałacu Marmurowym), przeniósł się na dalekie przedmieście Piaski (Pieski). Pod koniec życia starał się o uzyskanie zezwolenia na wyjazd za granicę z powodów zdrowotnych, którego jednak nie otrzymał. O. zmarł w Petersburgu 1 III (13 III) 1832, pochowany został tamże przy tzw. «katolickiej dróżce» («katoličeskaja dorožka») luterańskiej części cmentarza dla inowierców («Volkovo inoverčeskoe kladbišče»).
Wg relacji przyjaciela O-ego, lekarza Stanisława Morawskiego (tom wspomnień pt. «W Peterburku”), O. był żonaty z Francuzką, z którą rozwiódł się, dowiedziawszy się, że – będąc bezpłodną – dwukrotnie pozorowała ciążę i poród, dzieci biorąc z domu podrzutków (ślub i rozwód archiwalnie nie potwierdzone, mimo poszukiwań w materiałach Konsystorza rzymskokatolickiego w Centr. Państw. Archiwum Hist. w Leningradzie, przeprowadzonych przez E. N. Acarkinę). Później związał się z Elżbietą Denebeck z domu Bulof, wdową, właścicielką ogrodu zoologicznego w Petersburgu (zm. w Petersburgu w wieku 47 lat na apopleksję 3 III 1838), z którą zawarł ślub po dłuższym pożyciu 4 IV 1831. Wcześniej miał z nią dwoje dzieci: syna Józefa, później wojskowego «w pułku cesarza austriackiego», i córkę Paulinę (zm. 22 VIII 1892 w Petersburgu), żonę Edwarda Boguszewskiego, sędziego («uezdnyj sudja») w Carskim Siole.
Twórczość O-ego zajmuje wybitną pozycję w dziejach romantyzmu rosyjskiego, była ona wolna od obciążeń akademizmu, a także od sentymentalizmu i zewnętrznej malowniczości scen rodzajowych A. G. Wenecjanowa. Pokrewne O-emu widzenie wsi rosyjskiej i ludu, pełne niezafałszowanej prawdy, nie stroniące od akcentów krytyki społecznej, zdobyło sobie prawo w sztuce Rosji dopiero w 2 poł. XIX w. (działalność grupy «Pieriedwiżników»). Z tymi przemianami łączy się też wzmożone zainteresowanie twórczością O-ego, przy czym na plan dalszy schodzi jego twórczość batalistyczna, portretowa, karykatura na korzyść scen rodzajowych i ludowych.
Największe zespoły prac rysunkowych i malarskich O-ego znajdują się w zbiorach muzeów i bibliotek Polski i Związku Radzieckiego, a także w Instytucie Historycznym im. gen. W. Sikorskiego w Londynie, w British Museum (tamże), w Galerii Narodowej w Berlinie (NRD), w Kunsthalle w Bremie (RFN); w zbiorach polskich kolekcjonerów w Stanach Zjednoczonych: dr R. K. Tołczyńskiej-Dietrich, S. Jordanowskiego w Nowym Jorku, w licznych zbiorach prywatnych w Polsce i Związku Radzieckim. Dzieła O-ego były pokazywane na różnych wystawach. W l. 1957/8 w Warszawie i Krakowie, a w r. 1958 w Moskwie odbyła się duża wystawa prac O-ego ze zbiorów polskich i radzieckich, stanowiąca przełom w badaniach nad twórczością O-ego.
O. pozostawił wyjątkowo dużą liczbę autoportretów – w różnych technikach: olejne, m. in. Scena w karczmie, Autoportret w stroju chłopskim (olejny, w Muz. Narod. w P.) i Autoportret w stroju czerkieskim (w Państwowym Muzeum Rosyjskim w Leningradzie), większość z nich wylicza M. Wallis („Biul. Hist. Sztuki” 1955 nr 3, i tegoż, „Autoportrety artystów polskich”, W. 1966, reprod.):
Grajewski, Bibliografia ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki; Tołczyńska-Dietrich R. K., Materiały o A. O-m opublikowane w USA i Kanadzie do końca 1977 r. Bibliografia, „Biul. Hist. Sztuki” 1979 nr 1; Enciklopedičeskij slovar’, Pet. 1897 XXII (Somov A. I.); Kratkaja chudožestvennaja enciklopedija. Iskusstvo stran i narodov mira, Moskva 1971 III; Adarjukov V. Ja., Obol’nikov N. A., Slovar’ russkich litograf. portretov, Moskva 1916 s. 25, 27, 121, 137, 146; Bénézit, Dictionnaire, (1966); Kindlers Malerei Lexikon, Zürich 1967 IV (Ryszkiewicz A.); Kondakov, Imperatorskaja sanktpetersburgskaja Akademija Chudožestv, II; Rastawiecki, Słown. malarzów; tenże, Słown. rytowników; Rovinskij D. A., Podrobnyj slovar’ russkich gravirovannych portretov, 1886–9 I–IV; tenże, Podrobnyj slovar’ russkich graverov…, 1895 II (Uzupełnienia: V. Ja. Adarjukov, „Starye Gody” 1910 nr 10 s. 61); Russ. biogr. slovar’, (Karsavin L.); Thieme-Becker, Lexikon d. Künstler, (Z. Batowski); Wójcicki K. W., Życiorysy znakomitych ludzi, W. 1850 I (Smokowski W.); Aleksander Orłowski…, Wystawa dzieł ze zbiorów radzieckich i polskich, W. 1957, Muz. Narod. w W. (Wstęp: E. N. Acarkina, M. Suchodolska, bibliogr.); toż w jęz. rosyjskim, Moskva 1958 Antoniewicz, Katalog Wystawy Sztuki Pol. 1764–1886; Djad’kovskaja T. A., Aleksandr Orlovskij Katalog vystavki, Leningrad 1938, Gosudarstvennyj Russkij Muzej; Djagilev S. P., Katalog istoriko-chudožestvennoj vystavki russkich portretov…, Pet. 1905 VIII s. 50; Grońska-Ochońska, Zbiory Pawlikowskich. Katalog; Husarski W., Katalog wystawy 150 lat malarstwa polskiego w szkicach, W. 1918; tenże, Karykatura w Polsce, W. 1926; Kraszewski, Catalogue d’une Collection; L’vivs’ka Deržavnaja Kartynna Galereja, Katalog, Kyïv 1955; Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog; Morozov V. Ja., Katalog russkich portretov, 1912 I 65, 84, 87, 287, 330, 1913 II 784, 785, 827, 950; Tatarkiewicz W., Wystawa dzieł O-ego, W. 1910, Tow. Zachęty-Sztuk Pięknych; Vrangel’ N. N., Podrobnyj illjustrovannyj katalog vystavki russkoj portretnoj živopisi…, Pet. 1902; Granville A. B., Guide to St. Petersburg, London 1835 II; – Acarkina E. N., Aleksandr’ Orlovskij, Moskva 197 ; Arsenne L. C., Manuel du peintre…, Paris 1933 I (Ourlowski); Blumówna H., Aleksander Orłowski, W. 1953; taż, O twórczości A. O-ego, „Spraw. i Rozpr.” Muz. Narod. w Kr., 1951 (wyd. 1952); Čerejskij, Puškin i ego okruženije, Leningrad 1976; Dobrowolski, Malarstwo polskie ostatnich dwustu lat, Wr. 1976; tenże, Nowoczesne malarstwo pol., I; Fiszman S., Mickiewicz w Rosji…, W. 1949; Górska H., Lipiński E., Z dziejów karykatury polskiej, W. 1977; Istorija russkogo iskusstva, Moskva 1963 VIII kniga 1; Korostin A. F., Russkaja litografija XIX v., Moskva 1953 s. 11, 18, 25–7; Kozakiewicz, Warszawskie wystawy sztuk pięknych; Kostenko K. E., Ob ofortach i nekotorych litografijach Aleksandra Orlovskogo, „Soobščenija Gosudarstvennogo Russkogo Muzeja” 1947 nr 2; Mańkowski T., Galeria Stanisława Augusta, Lw. 1932; Michałowski J. M., J. P. Norblin. Nowe atrybucje i daty, prace nieznane i niesłusznie przypisywane, „Biul. Hist. Sztuki” 1973 nr 3–4; tenże, Karykatury A. O-ego w muzeum w Szawlach, tamże 1968 nr 2; tenże, Nieznane rysunki A. O-ego w zbiorach leningradzkich i problemy z nimi związane, tamże 1960 nr 4; tenże, Prace A. O-ego z polskiego okresu twórczości w zbiorach muzeów radzieckich, „Roczn. Hist. Sztuki” 1973; tenże, U źródeł romantyzmu A. O-ego, „Biul. Hist. Sztuki” 1964 nr 4; Mycielski J., Sto lat dziejów malarstwa w Polsce, Kr. 1902; Nelken H., Aleksander Orlowski, The Works of a Great Polish Painter in American Collections, „The Polish Revue” 1976 nr 3; Paszkiewicz M., Nieznane prace A. O-ego w Wielkiej Brytanii, „Biul. Hist. Sztuki” 1964 nr 4; Pospelov G. G., Russkij portretnyj risunok načala XIX v., Moskva 1969; Sidorov A. A., Risunki starych masterov, Moskva 1956 s. 210, 252, 254, 258–61, 277, 279, 365, 398, 408, 451–2; Sienkiewicz J., Norblin–Orłowski–Stachowicz, malarze powstania kościuszkowskiego, „Skarpa Warsz.” 1946 nr z 17 IV; tenże, Rysunek polski…, W. 1970; Tatarkiewicz W., Aleksander Orłowski, Monografie artystyczne, W. 1926 VII; Vereščagin V. A., Russkaja karikatura, Pet. 1913 III (Aleksandr Orlovskij) (recenzje: N. S. [Solov’ev], „Russkij Bibliofil’” 1913 nr 4, W. Wankie, „Świat” 1914 nr 12 s. 3–4, J. Smoliński, „Ziemia” 1924 nr 2 s. 25–30); Zimenko V. M., Aleksandr Orlovskij, Moskva 1951; – Akty powstania Kościuszki, III; List O-ego do A. Tomiłowa, w: „Starye Gody” 1907 nr 5 s. 158; Mesjaceslov s rospis’ju činovnych osob ili obščij Stat Rossijskoj Imperii na … 1820 [i nast.], č. 1, Rossijskij Glavnyj Štab, 6. Voenno-Topografičeskoe Depo, s. 116; Morawski S., W Peterburku, P. 1927; Petrov P. N., Sbornik materialov dlja istoriji Imperatorskoj S. Peterburgskoj Akademiji Chudožestv, (1864) I 527, 551, (1865) II 186, 210, 271, 273, 278; – „Iskusstvo i Žizn’” 1941 nr 5 s. 44; „Literaturnye Listki” 1824 nr 4 č. 1 s. 146–7 (Bulgarin F. V.); „Muz. Pol.” (Kijów) 1917 s. 67–8, 1918 s. 147; „Otečesvennyje Zapiski” 1820 nr 1 c. 5 s. 234; „Przyjaciel Ludu” 1842 nr 46 s. 361; „Rozmaitości” (Lw.) 1819 nr 42 s. 167; „Russkaja Starina” 1872 nr 4 s. 546, 1873 nr 2 s. 123, nr 4 s. 457–60, 1876 nr 7 s. 553–8, 1901 nr 3 s. 634; „Russkij Archiv” 1872 č. 2 s. 1900, 1902; „S.-Peterburgskie Vedomosti” 1827 nr 101 (Pervoe pribavlenije) s. 1289; „Severnaja Pčela” 1831 nr 7–9 (Burnasev V. P.); „Sovetskoe Iskusstvo” 1939 nr z 20 IX; „Spraw. Kom. do Badań Hist. Sztuki w Pol.” T. 6: 1900 s. XLIX, T. 9: 1915 s. CCVIII; „Sredi Kollekcjonerov” 1921 nr 4 (Ettinger P.); „Starye Gody” 1907 nr 5 s. 157, 158, 159, 160, 161, nr 11 s. 548, 1908 nr 6 s. 366–7, nr 7 s. 388, 396, 428, 429, 432, 1909 nr 12 s. 672, 673, 1910 nr 10 s. 61, 1911 nr 1 s. 62, 63, 1916 nr 1–2 s. 93; „Vestnik Literaturnyj” 1914 nr 8–9 s. 202– 4; – Nekrologi: „Gaz. Warsz.” 1832 nr 99 s. 883–4, nr 314 s. 2760–1, „Kunst Blatt” 1833 nr z 20 VI, „Rozmaitości” (W.) 1833 nr 68 s. 272, „Severnaja Pčela” 1832 nr 52; – AGAD: Arch. Król. Pol. nr 325 k. 27 (podpis O-ego pod „Akcesem do Powstania Narodowego”, Akta Sekretariatu Stanu Król. Pol., nr 68 Cz. II k. 234, Catalogue des Tableaux d’Alexandre d’Orlowsky (spis prywatnej kolekcji, sporządzony po śmierci O-ego, rkp. zaginiony, wykorzystany częściowo w: Mańkowski T., Galeria Stanisława Augusta); B. IS PAN: Zbiory specjalne, rkp. 44, 709, 834; Centr. Gosud. Ist. Arch. w Leningradzie (CGIAL): F. 539 op. 1 d. 976 k. 17, d. 1052 k. 20, d. 967 k. 12, F. 789 op. 1 d. 14 k. 4, d. 88, k. 1–2v., d. 1490 k. 6–7, Gosud. Ist. Arch. Leningradskoj Oblasti: F. 347 op. 1 d. 106 k. 28v., 294–295, F. 373 sw. 2 k. 87v., nr 79 d. 6 k. 22v.; Muz. Literatury im. A. Mickiewicza w W.: rkp. 341 (Szymanowska H., Dziennik od dnia wyjazdu z Warszawy 1 listopada 1827) k. 44v.–45; – Michałowski J. M., W kręgu uczniów Norblina (wyd. na prawach rkp., mszp. powiel.).
Janusz M. Michałowski