Ossoliński Aleksander h. Topór (zm. po r. 1789), poseł na sejmy, starosta drohicki, miecznik w. litewski. Był synem Jana Stanisława, kaszt. gostyńskiego, i Ludwiki z Załuskich (córki Aleksandra Józefa, woj. rawskiego), bratankiem Franciszka Maksymiliana (zob.). Jako dziecko został wysłany przez rodziców do stryja do Luneville, dokąd przybył 14 IV 1739. Ulubieniec Franciszka Maksymiliana, mile widziany przez króla Stanisława, przez miesiąc przebywał «cher Oleś» w pałacu stryja, pod opieką korepetytorów, m. in. ks. Antoniego Labiszewskiego, spowiednika królowej, a gdy 15 V t. r. przeszedł do szkoły kadetów, złagodzono dla niego panującą tam dyscyplinę. Wkrótce uzyskał stopnie chorążego – 19 V 1740 (porte enseigne) i w październiku 1741 (enseigne). W styczniu 1742 O. towarzyszył stryjowi w podróży do Frankfurtu nad Menem, gdzie Franciszek Maksymilian reprezentował Leszczyńskiego na elekcji cesarskiej. Brał udział w przyjęciach, podczas których poznał wiele wybitnych osobistości. W lecie t. r. przebywał w Paryżu, gdzie mieszkał u J. Hulina, «ambasadora» Leszczyńskiego w stolicy Francji. O. odznaczał się dużymi zdolnościami, czynił szybkie postępy w naukach i miał talent poetycki. Stryj pokładał w nim wielkie nadzieje i spodziewał się, że «podźwignie on honor imienia… i familii» Ossolińskich. W końcu 1742 r. O. udał się do kraju. Po drodze odwiedził Drezno, gdzie był życzliwie przyjęty przez Augusta III.
Po powrocie do kraju O. osiadł w ziemi drohickiej i wkrótce uzyskał tam drohickie starostwo grodowe. Brał udział w życiu publicznym jako działacz sejmikowy na Podlasiu i sprawował kilkakrotnie funkcje posła na sejmy, lecz podczas obrad sejmowych nie wykazywał większej aktywności. Wobec rywalizacji stronnictw – dworskiego Czartoryskich i «patriotów» Potockich, skłaniał się ku orientacji «patriotycznej». W r. 1744 uczestniczył w obradach sejmu grodzieńskiego jako poseł z ziemi bielskiej woj. podlaskiego. W r. 1746 został również obrany na posła ziemi drohickiej tegoż województwa na sejm w Warszawie, wraz z Baltazarem Ciecierskim, stolnikiem drohickim. W instrukcji, w której O-ego tytułowano podkomorzym nadwornym JKM, umieszczono żądanie m. in. przesyłania kalkulacji podskarbich i uchwał rad senatu na sejmiki relacyjne. W r. 1758 posłował z ziemi drohickiej na sejm nadzwycz. warszawski, wraz ze szwagrem Michałem Kuszlem, stolnikiem podlaskim. O. związany był wówczas z obozem «patriotów», a Kuszel z dworskim. W r. n. zbliżył się do dworu i nawiązał współpracę z marszałkiem nadwornym kor. Jerzym Augustem Mniszchem, proponując i uzgadniając kandydatury deputatów i komisarzy trybunalskich. Przez Mniszcha starał się też o funkcję poselską z Inflant na sejm 1760 r., bo w ziemi drohickiej nie chciał ryzykować, mając nie ukończony proces. W rezultacie posłem drohickim został brat O-ego Andrzej, star. sulejowski. O. natomiast nominacji na posła z Inflant nie uzyskał. W r. 1763 O. na sejmikach drohickich zgodnie z intencjami hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego i marszałka nadwornego kor. popierał (choć bezskutecznie) kandydaturę Marcina Matuszewicza na deputata do Trybunału.
Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta III O. był posłem drohickim na sejm konwokacyjny. Należał wtedy do przyjaciół hetmana Branickiego i woj. wileńskiego Karola Radziwiłła. Na konwokacji został wyznaczony do Rady przy boku prymasa na okres bezkrólewia, do traktowania z posłami dworu wiedeńskiego oraz na deputata do rewizji klejnotów i archiwum na zamku krakowskim. Akt uchwalonej wówczas konfederacji O. podpisał 7 V z licznymi zastrzeżeniami, m. in. zachowania praw Kościoła rzymskiego i liberum veto. O. był także wybrany na deputata do podpisania dyplomu elekcji. Dn. 6 IX uczestniczył w elekcji Stanisława Poniatowskiego, a następnie w sejmie elekcyjnym jako poseł z ziemi drohickiej. W konfederacji barskiej O. nie brał udziału, należał jednak do niewielkiego grona poinformowanych o działaniu na Mazowszu w r. 1769 pięciu tajnych związków konfederackich pod kierunkiem marszałka Józefa Karczewskiego, star. liwskiego. Później miał również kontakty z kolonią konfederacką w Gdańsku, dokąd jeździł w styczniu 1772. Posiadał starostwo bratkowickie w woj. sandomierskim, które w r. 1758 odstąpił, wspólnie z żoną, Urszuli Lubomirskiej, starościnie bolimowskiej (za 290 000 złp.). Wkrótce po elekcji Stanisława Augusta uzyskał starostwa: sulejowskie, mszczonowskie (1766) oraz sokołowskie. Na sejmie delegacyjnym 1773–5 r. stany Rzpltej nadały O-emu prawo emfiteutyczne na starostwo drohickie z wójtostwami i sołectwami. Dla rozstrzygnięcia sporów o starostwo mszczonowskie powołano wówczas osobną komisję i stwierdzono prawo lenności do tego starostwa dla Prażmowskich. Ponadto wyznaczono też komisję do zamiany wsi królewskich Czarna i Grodzisk na folwarki, place i grunty O-ego w Drohiczynie i Nurze. Dla swojego miasteczka Mokobody koło Siedlec O. uzyskał w r. 1774 przywilej na zaprowadzenie ośmiu jarmarków. Dn. 5 XII 1775 O. otrzymał urząd miecznika w. litewskiego, a 22 XII t. r. król nadał mu Order Św. Stanisława. W listopadzie 1777 został również kawalerem Orderu Orła Białego. Urząd miecznika sprawował do r. 1789. Zmarł po r. 1789.
O. był żonaty dwukrotnie: po raz pierwszy w r. 1752 z Kunegundą z Dembowskich (zmarła bezdzietnie w r. 1753), córką Antoniego Sebastiana (zob.), po raz drugi (9 IX 1757) z Benedyktą Antoniną, córką U. F. de Löwendala, marszałka Francji. Z drugiego małżeństwa O. miał troje dzieci: synów Jana Onufrego (zob.), Józefa Kajetana (zob.), oraz córkę Annę (1749–1843), żonę Józefa Ossolińskiego, woj. podlaskiego (zob.), a po rozwodzie z nim Kazimierza Krasińskiego (zob.).
Estreicher; Enc. Org. (1898–1904), IV (drohickie starostwo grodowe); Dworzaczek, tabl. 144; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 135–6; Niesiecki; Uruski; Żychliński, XXIII 141; Łoza, Kawalerowie; – Boyé P., La cour polonaise de Lunéville (1737–1766), Nancy–Paris–Strasbourg 1926; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I–II; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Skibiński M., Europa i Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką, Kr. 1913 II; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Diariusze sejmu konwokacyjnego i elekcyjnego 1764 (druki współczesne); Diariusze sejmowe z w. XVIII, II–III; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 III–IV; Vol. leg., VII 20, 96, 104, 191, VIII 252; – „Gaz. Warsz.” 1775 nr 97; – AGAD: Arch. Roskie LXV nr 62 (2 listy z r. 1775 i 1784 do I. Branickiej); B. Czart.: rkp. 597, 678, 3836, 3838, 3841, 3851; B. Jag.: rkp. 6147 IV t. 9; B. Uniw. Warsz.: rkp. 353 s. 31–50.
Hanna Dymnicka-Wołoszyńska