Sapieha Aleksander Paweł h. Lis (1672–1734), marszałek w. lit. Był synem hetmana w. lit. Kazimierza Jana (zob.) i Krystyny z Hlebowiczów, bratem woj. mścisławskiego Jerzego Stanisława (zob.) i gen. artylerii lit. Michała Franciszka (zob.). Ur. 8 IX 1672, jak podał jego bratanek Antoni Kazimierz (zob.); wymieniane są też daty: 1671 i 1673.

Zapewne to właśnie S. w l. 1683 i 1684 uczył się w kolegium jezuickim w Brunsberdze (Braniewie). Jesienią 1685 wyjechał na Zachód, jeszcze jesienią 1689 był w Paryżu, w końcu t. r. wrócił do kraju. Już jako star. wołpieński wyznaczony został z sejmu 1690 r. na deputata do boku królewskiego na wyprawę wojenną. W listopadzie t. r. bezskutecznie ubiegał się o pisarstwo w. lit. Na początku r. 1691 ojciec S-y zawarł z Wersalem układ o współpracy w zwalczaniu w Rzpltej wpływów austriackich; przypieczętowaniem tego porozumienia był ślub S-y zawarty 20 IV t. r. z siostrzenicą królowej Marii Kazimiery Marią (Marianną) Katarzyną, wdową po Stanisławie Kazimierzu Radziwille (zob.), córką ambasadora francuskiego w Rzpltej F. de Béthune i Marii Ludwiki d’Arquien. Siostra Marii Katarzyny była żoną hetmana w. kor. Stanisława Jabłonowskiego. Sapiehowie liczyli, że S. utrzymując dobre stosunki z dworem będzie promotorem ich interesów. W t. r. uczestniczył S. w mołdawskiej wyprawie Jana III. Związki z dworem przyniosły mu natychmiastowe awanse – zapewne w czerwcu 1692 został cześnikiem lit., a już 22 VIII t. r. otrzymał marszałkostwo nadworne lit. (wręczono mu laskę na sejmie grodzieńskim 29 I 1693). W r. 1692 planowano na dworze wysłanie go do Szwecji (gdzie ambasadorem Francji był jego teść) w sprawie zawarcia aliansu antymoskiewskiego.

Czas spędzał S. głównie przy dworze, dzieląc go między intrygi, rozrywki i romanse, co bardzo nie podobało się jego ojcu i wywoływało zadrażnienia z królową. W r. 1694 wspierał jednak ojca na wileńskim sejmiku gromnicznym, który ostatecznie opowiedział się po stronie Sapiehów w ich sporze z bpem wileńskim Konstantym Brzostowskim, a potępił stronników dworu. W rozgorzałym po śmierci Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny w r. 1695 konflikcie o dobra neuburskie S. zajmował poczesne miejsce, mając do nich uzasadnione prawo po matce. Podkreślił je w czasie wotów na sejmie 20 IV 1695. Po śmierci Jana Karola Dolskiego (29 IV t. r.) uważany był za kandydata do urzędu marszałka w. lit., spotkał się jednak ze zdecydowanym sprzeciwem króla. Przypadła mu tylko po Dolskim chorągiew piechoty węgierskiej w armii lit. W końcu t. r. był mediatorem w warszawskich rokowaniach między Sapiehami a bpem Brzostowskim; zostały one jednak zerwane. Dn. 16 II 1696 uczestniczył w radzie senatu. Był przy umierającym Janie III i podobno sam myślał już o koronie. Z polecenia królowej 19 VI włamał się do opieczętowanego skarbca zamkowego, aby wziąć kobierce do okrycia katafalku, co wywołało protesty marszałka w. kor. Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Na sejmie konwokacyjnym t. r., gdy 17 IX przeciwnicy prymasa Michała Radziejowskiego i królowej, opuściwszy protestacyjnie senat udali się do izby poselskiej, S. pozostał w sali i przewodził jego obradom. Prawie stale towarzyszył Marii Kazimierze, nawet wbrew zakazom ojca i stryja Benedykta (zob.), pozostającym z nią w ostrym konflikcie. Jako jej przedstawiciel brał udział w toczących się na przełomie października i listopada pertraktacjach z królewiczem Jakubem Sobieskim o podział sukcesji po zmarłym królu. Dn. 27 XI t. r. podpisał pod Brześciem Lit. ugodę między swoim ojcem, jako hetmanem, a skonfederowaną częścią armii lit. Podobnie jak reszta rodziny był zwolennikiem kandydatury ks. Franciszka Ludwika de Conti do tronu. Bezskutecznie próbował pogodzić swego ojca z Marią Kazimierą. Być może wiosną 1697 zawarł układ z elektorem brandenburskim Fryderykiem III, zobowiązując się do udzielenia poparcia kandydatury ks. Ludwika Badeńskiego na króla w zamian za dobra neuburskie. Podobno jednak w dniu elekcji (27 VI t.r.) w celu zmylenia przeciwników wiwatował początkowo na cześć Fryderyka Augusta I, elektora saskiego, czym wprowadził zamieszanie we własnych szeregach. Ostatecznie poparł elekcję Contiego i 5 VII 1697 podpisał w Warszawie przygotowany przez jego elektorów «akt poparcia wolnej elekcji». Wybrany został także na rezydenta do boku prymasa. Gdy ks. Conti, daremnie oczekujący w Oliwie na wsparcie ze strony swoich zwolenników, zamierzał już odpłynąć do Francji, S. zjawił się 2 XI 1697 u niego z oddziałem jazdy i powstrzymał, obiecując przybycie armii lit. za kilka tygodni. W kilka dni później został S. aresztowany w Gdańsku na rozkaz Rady Miejskiej.

Wraz z pozostałymi Sapiehami uznał Augusta II, już na początku 1698 r. przebywał w otoczeniu króla w Warszawie. W lutym odprowadzał do Góry Kalwarii wyjeżdżającą z Warszawy Marię Kazimierę. Towarzyszył ojcu 23 VI t. r. w audiencji u króla, domagając się pomocy w zawarciu ugody z republikantami. Dla pozyskania Sapiehów August II nadał mu wreszcie 14 VII 1698 marszałkostwo w. lit. Dn. 22 VII t.r. podpisał S. akt odnowienia lenna Lęborka i Bytowa. W styczniu 1699 brał udział w Warszawie w konferencjach w sprawach lit., uczestniczył w radach senatu 17 II i 17 VIII 1699. Na sejmie pacyfikacyjnym 1699 r. sprawa jego marszałkostwa (król w styczniu t. r. obiecał je Januszowi Wiśniowieckiemu w związku z zasadą niesprawowania dwóch ministerstw przez członków jednej rodziny) była jedną z ostrzejszych kwestii spornych. Ostatecznie jednak August potwierdził 27 VIII t. r. nominację S-y; być może przyczyniło się do tego podpisanie przez S-ę deklaracji deputacji sejmowej z 24 VIII oddającej królowi Malbork i Połągę w zamian za spłatę długu winnego przez Rzpltę Brandenburgii. W styczniu 1700 przebywał S. przy dworze w Dreźnie, uczestniczył m. in. w odprawie poselstwa rezydenta rosyjskiego (wdał się tu w bliżej nam nie znaną aferę z klejnotami żony, co wyraźnie zepsuło mu opinię na dworze). Dn. 16 II t. r. opuścił więc Drezno, skąd zapewne udał się do Wiednia, a następnie wrócił na Litwę. Uczestniczył w pierwszej fazie bitwy pod Olkienikami 18 XI t. r., ale uszedł z pola wraz z ojcem i stryjem Benedyktem, gdy zorientowali się oni w porażce. Zapewne właśnie S-ę wysłał następnie ojciec do Warszawy do Augusta II i senatorów kor. Przed rozpoczęciem obrad sejmu 1701 r. S. poprzedzał króla w drodze na mszę św. w kościele św. Jana 30 V t.r., niosąc laskę marszałkowską. Protestowali przeciw temu posłowie lit., 2 VI doszło też do ostrego starcia z marszałkiem nadwornym lit. J. Wiśniowieckim. Wkrótce potem król, dowiedziawszy się o podejrzanych kontaktach Sapiehów z Jakubem Sobieskim, a przez niego ze Szwedami, kazał dać S-że do zrozumienia, iż nie życzy sobie jego obecności na dworze. Wzburzony S. zarzucił Augustowi II dążenie do władzy absolutnej, groził odwołaniem się do szlachty kor. i prymasa, a nawet przejściem na stronę Karola XII, do którego został wysłany (późnym latem lub wczesną jesienią t. r.) z poselstwem od rodziny. Ostatecznie jednak 24 X t. r. przeprosił króla za pomówienia.

Dn. 6 III 1702 podpisał S. w Warszawie manifest Sapiehów przeciw republikantom tłumaczący przyczyny ich przejścia na stronę szwedzką i udał się do obozu szwedzkiego pod Jurborkiem. W kwietniu 1703 zjawił się w obozie Karola XII pod Warszawą. Na sejmie lubelskim 1703 r. odsądzony został za zdradę od urzędu marszałkowskiego. Wiosną 1704 dowodził zapewne jakimś korpusem armii lit. wiernej Sapiehom. Dn. 2 IX 1704 w Rosieniach obrany został przez prostanisławowską konfederację generalną ks. żmudzkiego rotmistrzem jednej z 8 chorągwi powiatowych. Wiosną 1705 przebywał z żoną w Gdańsku. Latem 1705 jako delegat Litwy podpisał w Warszawie akt konfederacji warszawskiej, a być może brał udział w koronacji Stanisława Leszczyńskiego. Towarzyszył Leszczyńskiemu w wyprawie do Saksonii we wrześniu r. n. i reprezentował go w rokowaniach pokojowych podpisując 24 IX 1706 traktat w Altranstädt. Na przełomie czerwca i lipca 1707 pojechał wraz z Leszczyńskim do Szczecina. Być może był wtedy z jego polecenia w Berlinie starając się o wsparcie Leszczyńskiego przez króla pruskiego Fryderyka I. Koniec 1707 r. spędził w rodzinnych dobrach w Prusach Książęcych, 6 I 1708 spotkał się w Toruniu z Leszczyńskim, aby udać się z nim do Grodna na spotkanie z królem szwedzkim. Gdy 20 III 1708 w Gieranonach podjęto decyzję stworzenia nowej, dwunastotysięcznej armii lit., w jej kompucie znalazły się też chorągwie husarska i pancerna S-y (razem 200 koni). Po długich przetargach zrezygnował ostatecznie 9 V t. r. z urzędu marszałka w. lit., ale nie udało mu się uzyskać hetmaństwa po rezygnacji ojca. Zniechęcił się wówczas do Leszczyńskiego, nosił się podobno nawet z zamiarem emigracji na stałe z Rzpltej. Król obiecał mu tylko pierwszy wakans senatorski, którym początkowo miało być woj. witebskie, potem połockie, a ostatecznie tuż przed 13 VI t. r. podpisał przywilej na woj. trockie dla S-y, po mającym awansować jego bracie Jerzym Stanisławie (do czego nie doszło). Ponadto przekazał mu ekonomię rogozieńską, bez obowiązku płacenia prowentu. Na początku czerwca t. r. Sapiehowie wyznaczyli S-ę na swojego rezydenta przy boku Karola XII. S. nie towarzyszył mu jednak w wyprawie na Rosję. W r. 1709 wybrany został w Wilnie na deputata do Trybunału Lit., któremu następnie marszałkował.

Po restauracji Augusta II (jesień 1709) początkowo S. nie angażował się w życie polityczne i często przebywał w Prusach Książęcych obawiając się przeciwników. Być może do czci przywrócony został w r. 1710, ale nie oddano mu urzędu marszałkowskiego. Otrzymał go z powrotem dopiero 10 IV 1713, po czym oficjalnie przeprosił Augusta II w Warszawie na początku 1714 r. Najprawdopodobniej 2 VIII 1715 (Łoza – 1713) otrzymał Order Orła Białego w czasie uroczystości na Marymoncie. Jak większość członków rodziny, starał się odgrywać aktywną rolę w wydarzeniach konfederacji tarnogrodzkiej. Już w końcu 1715 r. dążył do zawiązania podobnej konfederacji na Litwie i jej marszałkiem chciał uczynić swego brata stryjecznego (Jana Kazimierza?). Dn. 25 VII 1716 pod Uścinowem został wybrany na konsyliarza związku wojska lit. zawiązanego pod dyrekcją strażnika lit. Stanisława Władysława Potockiego. Na sejmie 1717 r. wyznaczony został do komisji kurlandzkiej. Obrano go też na deputata do komisji skarbowej, która obradowała w Grodnie od 13 IX do 23 X t. r.

W gruncie rzeczy jednak aktywność S-y ograniczała się do ratowania resztek dóbr i prób odzyskania tych z nich, które zagarnęli przeciwnicy i wierzyciele Sapiehów po bitwie pod Olkienikami. W tym celu stale się procesował i próbował zawierać różne doraźne sojusze (np. z S. Denhoffem na początku 1718 r.) skierowane przeciw Ludwikowi Pociejowi, Radziwiłłom, królowi; szukał oparcia w carze Piotrze I, pilnował elekcji deputatów do Trybunału i jego obrad. W r. 1717 wygrał proces o Wołpę i Sielec. Na wieść o ślubie Zofii Elżbiety Augusty, księżnej neuburskiej, (córki L. K. Radziwiłłówny) z Józefem Karolem ks. Sultzbach, wystąpił wraz z bratem Jerzym Stanisławem do Trybunału Lit. z pretensjami do tzw. dóbr neuburskich. Na początku 1718 r. S. wygrał proces w Trybunale z hetmanem L. Pociejem i A. Mienszykowem o Dąbrownę. Był na sejmie grodzieńskim 1718 r.; 18 X t. r. niezbyt ostro wypowiedział się przeciw Piotrowi I, postulował wysłanie poselstwa do niego, zalecał też zwołanie pospolitego ruszenia. Na początku 1719 r. zajechał Dąbrownę, a w sierpniu t. r. wraz z bratem Jerzym złożył w Wilnie protestację przeciw Mienszykowowi za nie zastosowanie się do dekretu Trybunału kadencji nowogródzkiej w sprawie zwrotu pieniędzy za te dobra. Uczestniczył w pierwszym sejmie warszawskim 1720 r. Potem pilnował znowu swych spraw w Trybunale, a jesienią wziął udział w drugim sejmie t. r. Przez następne lata zajęty był S. głównie sprawami procesowymi i przebywał przede wszystkim przy Trybunale. Był na sejmie grodzieńskim 1729 r., uważano go wówczas za stronnika Stanisława Leszczyńskiego. W kwietniu 1731 w Wilnie pomógł Ogińskim przeforsować wybór Michała Eperyaszego na marszałka Trybunału Lit., co było zwycięstwem nad Radziwiłłami. Nie chciał jednak podpisać zawartej 9 V 1731 w Wilnie ugody Sapiehów z Ogińskimi w sprawie wspólnej walki z Radziwiłłami o dobra neuburskie po uzyskaniu czterech przysądzających im te dobra dekretów Trybunału. Zgodził się na zaakceptowanie zawartego 8 VII t. r. układu w Rosi o sfinansowaniu planowanego na 4 IX zajazdu owych dóbr.

W związku ze swoim ślubem S. otrzymał od ojca w r. 1691 dobra Druję i Ikaźń (pow. brasławski). Prócz star. wołpieńskiego (woj. nowogródzkie) miał już w r. 1692 star. gulbińskie (woj. trockie) i rabsztyńskie (woj. krakowskie; wniesione przez żonę). W r. 1694 występował jako właściciel dóbr Oświeje (woj. połockie). Był jednym z sygnatariuszy zawartej 24 VI 1700 ugody z palatynem Renu Karolem Filipem w sprawie wykupu dóbr neuburskich. Dn. 25 V 1708 ojciec scedował mu star. borciańskie (woj. wileńskie), a w czerwcu latowickie (woj. mazowieckie), jezierzyskie (woj. witebskie) i puńskie (woj. trockie). W r. 1709 zawarł z bratem Jerzym kontrakt o wymianę połowy Lubczy (woj. nowogródzkie) na połowę Iwia (woj. wileńskie). Miał już wówczas także prawo do: Dąbrowny (woj. mińskie), Czerlony (woj. trockie) i Lebiedziowa (woj. wileńskie). W r. 1715 ojciec scedował mu prawa do star. rakanciskiego i ławaryskiego (woj. wileńskie), oniksztyńskiego. W r. 1716 dekretem Trybunału przypadła mu majętność radziwilłowska Sielec (woj. brzeskie lit.) po matce. Miał Szkudy (poszły pod taksę wierzycieli), Kretyngę (obie na Żmudzi), Dąbrowicę (pow. brasławski), Łuszki (Łużki, woj. wileńskie), Szarkowszczyznę (dobra Ikaźń) i Ilję (woj. mińskie). Wszystkie te dobra były jednak w ogromnym stopniu zadłużone i pozastawiane. Dopiero po śmierci ojca S. przeprowadził 4 I 1721 z bratem Jerzym dział dóbr, w wyniku którego pozostał przy połowie Dąbrowny, Zasławiu, Iwiu, pałacu (Słuszczyńskim) i dworze w Grodnie. Spadku po ojcu bracia zrzekli się w celu spłacenia jego długów. Dział ten nie wpłynął jednak na polepszenie stosunków między braćmi i do końca życia pozostali skłóceni. Wielokrotnie podejmowane próby doprowadzenia do zawarcia przez nich ostatecznej ugody majątkowej nie dały rezultatu. W r. 1729 w Grodnie zgodził się S. na spłacenie przez Sapiehów Augustowi II sumy 200 tys. talarów reńskich długu ks. neuburskiego Karola III Filipa (za tę sumę August II trzymał w zastawie dobra neuburskie). Dn. 22 VIII t. r. otrzymał zgodę na cesję star. gulbińskiego synowi Michałowi. Przez długie lata nie mógł też dojść do porozumienia z synem Kazimierzem Leonem o dobra dziedziczne i star. wołpieńskie. Sprawę pogorszyło jeszcze zapisanie w r. 1731 przez niego praw do Słucka na syna Michała.

S. uchodził za człowieka uczonego, znał biegle kilka języków. Zmarł w pałacu na Antokolu w Wilnie 4 I 1734 będąc od r. 1732 częściowo sparaliżowany. Pochowany został w kościele Trynitarzy na Antokolu, do którego fundacji się przyczynił, a syn Józef w r. 1744 wystawił mu tam nagrobek (zniszczony w r. 1865).

Z małżeństwa z Marią Katarzyną de Béthune (zm. 5 VIII 1722 w Czerlonie) pozostawił S. synów: Kazimierza Leona (zob.), Józefa Stanisława (zob.), Michała Antoniego (zob.) i córkę Ludwikę Marię (4 V 1695 – 1766), od r. 1711 żonę Aleksandra Dominika Wielopolskiego, star. opoczyńskiego, a od r. 1727 żonę woj. bełskiego Antoniego Michała Potockiego (zob.). Kilkoro jego dzieci zmarło w młodym wieku. Współcześni uważali S-ę za ojca Michała Fryderyka Czartoryskiego (zob.) ze względu na głośny romans z jego matką Izabelą z Morsztynów.

Litografia F. Sala przedstawiająca dziś nie istniejący nagrobek S-y, w Muz. Narod. w Kr.; – Estreicher; Dworzaczek; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Sapiehowie; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; – Dybaś B., Sejm pacyfikacyjny w 1699 r., Tor. 1991; Feldman J., Polska w dobie wielkiej wojny północnej 1704–1709, Kr. 1925; Forst de Battaglia O., Jan Sobieski, król Polski, W. 1983; Jarochowski K., Car Piotr i August II w: tegoż, Rozprawy historyczno-krytyczne, P. 1889 s. 57; tenże, Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską, P. 1856 s. 141, 371, 373; tenże, Dzieje panowania Augusta II do wstąpienia Karola XII na ziemię polską, P. 1856 s. 141, 371, 373; tenże, Dzieje panowania Augusta II od wstąpienia Karola XII na ziemię polską aż do elekcji Stanisława Leszczyńskiego (1702–1704), P. 1874 s. 21, 278; Komaszyński M., Księcia Contiego niefortunna wyprawa po koronę Sobieskiego, W. 1971 s. 130, 134; tenże, Teresa Kunegunda Sobieska, W. 1982; Narbutt J., Dzieje wewnętrzne narodu litewskiego za czasów Jana Sobieskiego i Augusta II, Wil. 1852 I 74, 108, 110; Piwarski K., Jan III Sobieski wobec spraw bałtyckich w latach 1693–1694, „Roczn. Gdań.” T. 7–8: 1933/34 s. 188; Rostworowski E., O polską koronę, Wr. 1958; Staszewski J., „Postanowienie wileńskie” z 1701 r. i jego wpływ na unię polsko-litewską w czasach saskich, „Zap. Hist.” T. 51: 1986 z. 1 s. 88; Walewski A., Dzieje bezkrólewia po skonie Jana III, Kr. 1874 I 73, 294–5; – En relation om Polen ar 1703, [Wyd.] S. Tunberg, „Karolinska Förbundets Arsbok” 1915 s. 153–4; Jabłonowski J. S., Dziennik (1094–1695), Wyd. W. Chomentowski, W. 1815 s. 93–4, 99; Parthenay J. C., Dzieje panowania Fryderyka Augusta II, króla polskiego, w roku 1734 napisane, Przełożył T. H[erburt], W. 1854 s. 88–9, 93, 143, 184; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691–1690, Oprac. J. Woliński, Wr. 1958; Teki Podoskiego, II 51, III 307–9, IV 52–60, V 167–8, VI 21, 45, 405; Uchwała Walnej Rady Warszawskiej, Stanów […] pro die undecima mensis Julii roku 1705 do Warszawy zgromadzonych; Vol. leg., V 773, VI 301; Załuski, Epistolae; Zawisza K., Pamiętniki wojewody mińskiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 134, 140, 208, 251, 329; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 12 k. 509–510, rkp. 56 k. 607, rkp. 162 t. 1 k. 450, rkp. 163a t. 7 k. 791, t. 30 k. 139, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 2420 ks. 38 k. 130–135, ks. 69/9 k. 65–68, Dz. IV teka 19 koperta 235, 237, nr 95, Dz. V nr 6460, 6465, 13814, 15655 (listy z 2, 11 i 24 V 1708), 15956, 18106 (pod 25 VI 1707), 18782 (Diariusz rezydencjej Książecia JM w Wilnie od 4 IV 1731), Dz. VI nr II–51 (pod 29 I 1693), II–79 (pod datą 2 VIII 1715), Dz. X Sapiehowie, Dz. XI nr 116 k. 64–67, nr 132, Arch. Roskie, Korespondencja, pudło LV nr 17, Nabytki kolekcjonerskie nr 3, Zbiór Ignacego Przyjemskiego nr 1 k. 315–317; B. Czart.: rkp. 183 nr 127, rkp. 192 nr 54, rkp. 194 nr 21, rkp. 198 nr 52, 70, rkp. 202 nr 216, rkp. 205 nr 84, rkp. 2896 nr 73; B. Kórn.: rkp. 400 k. 38–39; B. Narod.: rkp 3097 k. 216, 224, 227, rkp. 6648 k. 164–180, BOZ 941; B. Ossol.: rkp. 233 k. 92–93, 933–934, rkp. 408 k. 33–40; B. PAN w Kr.: rkp. 5838; Lietuvos Centrinis valstybinis istorijos archyvas w Wil.: F 1135, Ap. 2, B. 59; Lietuvos Mokslu Akademijos Centrine bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 17 nr 3, 19, 177, F. 139 nr 4003, 4005, 4022, 4060; Vilniaus universiteto Mokslines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 4/A-1291 nr 39596, A-4908 nr 38052a; – Informacje (odpisy) dotyczące nadania S-że tytułu książęcego z Allgemeines Verwaltungsarchiv w Wiedniu od Sławomira Górzyńskiego; Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.

Andrzej Rachuba