Piaseczyński (Piasoczyński) Aleksander h. Lis (zm. 1646), kasztelan kamieniecki, potem kijowski. Był starszym synem Ławryna (zob.) i Magdaleny z Dubickich. W r. 1603 rozpoczął studia na Uniw. Krak.; w r. 1604 ukazał się w Krakowie jego utwór napisany z okazji konsekracji Marcina Szyszkowskiego na biskupa łuckiego. Dn. 1 IV 1605 zapisał się na uniwersytet w Würzburgu. W r. 1620 posłował na sejm (prawdopodobnie z województwa bracławskiego), na którym mianowano go sędzią surogatorem winnickim; miał zastępować wziętego do niewoli pod Cecorą Aleksandra Bałabana. T.r. został z ramienia izby poselskiej jednym z 3 komisarzy do lustracji królewszczyzn w województwach: kijowskim, bracławskim, podolskim. W lipcu 1621 był posłem królewskim na przedsejmowy sejmik winnicki. Jako dziedzic dużych dóbr na Bracławszczyźnie, stale narażonej na napady Tatarów, utrzymywał oddziały nadworne. Wiadomo, że w r. 1627 pozostawał w kontaktach z woj. kijowskim Stefanem Chmieleckim i prawdopodobnie to on, jako starosta ułanowski (jest poświadczony na tym urzędzie w r. 1630), uczestniczył w jesieni 1629 w walkach Chmieleckiego z Tatarami; w końcu września t.r. dowodził przednią strażą złożoną z kilku chorągwi kwarcianych i kilkuset Zaporożców. W lutym 1630, jako dworzanin królewski, reprezentował Zygmunta III na pogrzebie Chmieleckiego. T.r. w instrukcji datowanej 3 V król zlecił mu poselstwo do Turcji «według kondiciej posłannika, nie posła wielkiego…». Głównym zadaniem P-ego miało być uzyskanie zapewnienia, że Turcja dotrzyma zawartego pokoju. W sierpniu 1630 P. był już w Konstantynopolu. Aczkolwiek negocjacjom przeszkadzały pewne trudności formalne (skromne liczebnie poselstwo P-ego zaskoczyło Turków), P-emu udało się wypełnić pomyślnie swą misję. Do kraju wrócił 1 II 1631 (relację P-ego z poselstwa wyd. A. Walaszek, w: „Trzy relacje z polskich podróży na wschód muzułmański w pierwszej połowie XVII w.”, Kr. 1980) i zapewne w nagrodę za poselstwo otrzymał t.r. nominację na kasztelana kamienieckiego. Uczestniczył w elekcji Władysława IV w r. 1632 z województwem podolskim i podpisał pakta konwenta.
W okresie wrzesień 1631 – maj 1632 był P. rotmistrzem chorągwi kozackiej w wojsku kwarcianym. W listopadzie 1632 Władysław IV powierzył P-emu dowództwo w podjęciu działań zaczepnych przeciw Moskwie w południowej części teatru wojennego; jego główną siłę mieli stanowić Kozacy oraz wojska nadworne magnatów ukrainnych. Na przełomie lutego i marca 1633 P., wraz z Jeremim Wiśniowieckim i Kozakami, na czele niezbyt wielkich sił podjął wyprawę na Putywl, który obległ 9 III. Gdy szturm się nie powiódł, P. wycofał się i na okres roztopów rozłożył wojska na leże. W kwietniu wysłał w kierunku Homla pułk pod komendą Maksyma Wołka; temu samemu oddziałowi polecił nawiązać współdziałanie z hetmanem polnym lit. Krzysztofem Radziwiłłem. W maju, zebrawszy znaczniejsze siły (głównie Kozaków), wspierany przez Wiśniowieckiego z wojskiem nadwornym oraz zasilony oddziałami kwarcianymi przez hetmana w. kor. Stanisława Koniecpolskiego, zamierzał P. początkowo przebijać się pograniczem moskiewskim w kierunku oblężonego Smoleńska. Jednak zamiar ten pokrzyżowali Kozacy, domagający się zdobycia Putywla, gdyż zgromadzone tam wojsko moskiewskie stanowiło zagrożenie dla Zadnieprza. Dn. 24 V oblężono Putywl, jednocześnie P. wyprawił oddziały w celu pustoszenia terenów nieprzyjaciela. Szturmy miasta nie powiodły się jednak. Zniechęceni Kozacy burzyli się i w końcu odeszli (część w nocy z 10 na 11 czerwca, reszta wkrótce), wobec czego 19 VI oblężenie zwinięto. P. z kwarcianymi ruszył pod Smoleńsk, 17 VIII połączył się z hetmanem K. Radziwiłłem nad rzeką Wsciosną – 10 km od Krasnego. Dn. 30 VIII uczestniczył w walkach grupy K. Radziwiłła pod obozem Prozorowskiego, 21 IX, w czasie działań przeciwko Mattissonowi, P. dowodził odwodem grupy królewskiej. Dn. 7 X Władysław IV wyprawił P-ego z 5–6 000 jazdy polskiej i Kozaków pod Dorohobuż w celu zniszczenia znajdujących się tam moskiewskich magazynów żywnościowych, przeprowadzenia dalekiego rozpoznania i rozbicia ewentualnych posiłków dla armii Szeina. Dn. 10 X, ukrywszy swą grupę w zasadzce, P. wywabił pozorną ucieczką jednej chorągwi wycieczkę z Dorohobuża, na jej karkach wpadł do miasta i zniszczył magazyny. Wyprawił stąd zagony aż pod Wiaźmę, rozbił oddział jazdy moskiewskiej; wiadomość o posiłkach dla Szeina okazała się jednak mylna. Wróciwszy pod Smoleńsk 16 X, wziął udział 19 X w walkach o Żaworonkowe Wzgórza. Na czele grupy jazdy polskiej prawego skrzydła odrzucił kawalerię przeciwnika (zabito wówczas pod nim 2 konie), po czym powtórnie atakował ponosząc ciężkie straty od ognia piechoty. Wg W. Lipińskiego atak P-ego zagroził wojskom moskiewskim odcięciem od przedmościa i spowodował ich wycofanie się.
Po wyruszeniu 3 XII hetmana polnego kor. Marcina Kazanowskiego pod Dorohobuż P. objął dowództwo nad wojskiem koronnym pozostawionym pod Smoleńskiem w armii blokującej Szeina, a podporządkowanej K. Radziwiłłowi, i sprawował je co najmniej aż do kapitulacji Rosjan 25 II 1634. Uczestniczył w wypadach przeprowadzanych 12, 14, 31 XII 1633 przez hetmana polnego litewskiego pod obóz moskiewski, 31 XII został kontuzjowany. Po kapitulacji Szeina, 2 III 1634 kanclerz kor. bp Jakub Zadzik w imieniu króla dziękował «wszystkiemu rycerstwu wobec, a in specie Xiążęciu Jego Mości Panu Hetmanowi jako wodzowi, a przy nim JMP. kamienieckiemu, spółrobotnikowi, za podjęte przy JKM prace i odwagi». Król nagrodził P-ego już wcześniej nadaniem 22 X 1633 starostwa nowogródzko-siewierskiego. Gdy wobec braku zawieszenia broni król zarządził marsz trzema kolumnami w głąb terytorium moskiewskiego, grupa P-ego wyszła 8 III 1634 w kierunku Dorohobuża. P. brał następnie udział w rokowaniach pokojowych z Moskwą nad rzeką Polanówką (30 IV – 14 VI).
Na sejmie 1634 r. został P. mianowany komisarzem do zapłaty wojska oraz komisarzem «do boku królewskiego». Wkrótce zaś z inicjatywy króla powierzono P-emu reprezentowanie Korony w poselstwie do Moskwy. Władysław IV najwyraźniej uznał, iż mógł on być dobrym realizatorem jego zamiarów, chociaż w listach do arcbpa gnieźnieńskiego Jana Wężyka i kanclerza Zadzika, usprawiedliwiając wybór P-ego, pisał, iż «nikt inny podjąć się nie chciał» funkcji poselskiej. Formalnie miał P. w tym poselstwie stanowisko równorzędne z reprezentantem Litwy Kazimierzem Lwem Sapiehą, faktycznie – w związku ze zleconą mu przez króla szczególną misją – odgrywał w nim rolę pierwszoplanową. Niezależnie od oficjalnego celu, jakim było ostateczne uzgodnienie spraw objętych pertraktacjami polanowskimi i zaprzysiężenie traktatu pokojowego przez cara Michała, miał P. podjąć starania o zawarcie z Moskwą aliansu zaczepnego przeciw Szwecji. Poufny list od króla (datowany w Głoskowie 18 XI 1634) w tej kwestii otrzymał jeszcze przed wygotowaniem instrukcji poselskiej (datowana w Gdańsku 23 XII). Później na prośbę P-ego, który nie kwapił się widocznie do osobistej odpowiedzialności za tak ważne zadanie, przekazał król na jego ręce (i do niego tylko adresowany) list, uprawniający obu posłów do zawarcia aliansu. Owo wyróżnienie P-ego stało się w przyszłości przyczyną sporów kompetencyjnych między posłami. Liczebność orszaku poselskiego ustalona została na 300 osób, a na koszty przeznaczono 25 000 złp. Wg danych rosyjskich z poselstwem przybyło 489 ludzi (większość członków orszaku stanowili dworzanie, czeladź i żołnierze Sapiehy). Przekroczenie limitu orszaku spowodowało trudności aprowizacyjne i doprowadziło do zatargów między stronami polską i rosyjską. Posłowie przybyli do Moskwy 16 II 1635, pierwszą audiencję u cara uzyskali 25 II, podczas następnej (6 III) car wyznaczył komisję do rokowań spośród bojarów, 29 III car zaprzysiągł traktat. Nie doszło natomiast do porozumienia odnośnie do projektu aliansu przeciw Szwecji. Przebywające w tym samym czasie w Warszawie poselstwo moskiewskie z księciem Lwowem na czele złożyło skargę Władysławowi IV na obraźliwe zachowanie się Polaków w Moskwie. Dn. 2 IV posłowie wyruszyli w drogę powrotną. W nagrodę za odbytą misję został P. 10 VIII t.r. mianowany kasztelanem kijowskim. Relację z poselstwa składał wraz z Sapiehą na sejmie listopadowym t.r.
P. uczestniczył w obradach sejmu 1637 r.; 13 II wziął udział w tajnej radzie senatu, rozważającej wybór kandydatki na małżonkę królewską, i wraz z większością opowiedział się za Cecylią Renatą. Sejm 1638 r. wyznaczył go do komisji rozgraniczającej województwa kijowskie i czernihowskie. Z tegoż sejmu został powołany do rozsądzania sporów granicznych między własnością prywatną a starostwami w woj. czernihowskim. Z początkiem lat czterdziestych P. wystąpił z projektem zastąpienia wojsk kwarcianych na Ukrainie prywatnymi oddziałami magnackimi, utrzymywanymi ze starostw przekazywanych w wieczystą dzierżawę. Na sejmie 1641 r. został powołany do mającej zebrać się w Warszawie 1 X 1642 deputacji senatu dla omówienia korektury praw oraz do komisji w celu rozgraniczenia województw smoleńskiego i czernihowskiego. Podczas obrad sejmu 1642 r. (wotował 13 II) został 15 II oddelegowany, wraz z Jakubem Sobieskim, przez króla do izby poselskiej w celu wyjaśnienia sporu posłów z królem w kwestii sądzenia remissów trybunalskich. Tenże sejm wyznaczył go na komisarza do zapłaty wojsku kwarcianemu. W styczniu 1644 wziął udział w działaniach przeciw Tatarom. W końcu tego miesiąca wraz z 300 swymi żołnierzami nadwornymi i kilkoma chorągwiami kwarcianymi dołączył do J. Wiśniowieckiego, rozporządzającego siłą ok. 9 000 wojska (kwarciani i rejestrowi). Jak wskazywałyby informacje Stanisława Oświęcima, P. sprawował wspólnie z Wiśniowieckim dowództwo nad tym zgrupowaniem. Stopniowo siły te przesunięto przez Korsuń do Bojarki i 30 I, już na polu bitwy pod Ochmatowem, połączyły się one z grupą S. Koniecpolskiego, utworzyły lewe skrzydło szyku polskiego i zaatakowały Tatarów poprzez staw.
Wobec małoletności brata Jakuba P. objął zarząd nad całością dóbr odziedziczonych po ojcu. Były to: włość żorniska (m. in. Stare i Nowe Żorniszcze, Piasoczyn), dobra kamienohorskie (Stara i Nowa Kamienohorka, Kruta Dolina, Polchowa, Wielka Ruda, Ośniki, Wielka Mogiła), Starostowce vel Bundurowce, Zarzecze, Hoholew czyli Michałkowska Wieś. Na Wołyniu odziedziczył Kuniew. Dopiero w r. 1622 zrezygnował P. z połowy Żorniszcz na rzecz brata, zaś od r. 1623 dobra te w całości stanowią własność Jakuba. Kontynuował rozpoczętą przez ojca akcję osadniczą w tych dobrach. Robił to niejednokrotnie kosztem sąsiadów. W l. 1609–16 był pozywany przez M. Korsznickiego, Iwana Deszkowskiego, Zofię Herburtową i Marcjana Chruślińskiego, którzy domagali się zwrotu poddanych zbiegłych do jego dóbr. Sam w r. 1622 pozwał Sienickich i Kalinowskich o zwrot swoich poddanych. Wraz z dobrami odziedziczył ciągnące się od lat spory (m. in. z księciem Januszem Ostrogskim o granicę dóbr kamienohorskich). P. bardzo często zastawiał swoje dobra, zwłaszcza w l. 1612–18. Ok. r. 1618 majętność P-ego w woj. bracławskim powiększyła się o miasto Ziatkowce oraz dobra Łuka i Ometyniec. Były to zapewne dobra oprawne pierwszej żony P-ego z jej pierwszego małżeństwa z Iwanem Mieleszką i po jej śmierci wróciły do Mieleszków i Rohozińskich, aczkolwiek P. różnymi sposobami starał się je zatrzymać. Pierwsze nadania na Czernihowszczyźnie otrzymał P. wkrótce po r. 1620. Miał zapewne udział przy zakładaniu Baturyna. Przed r. 1634 dostał na Siewierszczyźnie: Czeplin, Milczanek, Krasne, Wewki i Pletnę. Większość nadań otrzymał P. po pokoju polanowskim i rozpoczął intensywną kolonizację. Dostał wtedy włość starostwa nowogródzko-siewierskiego (po jego śmierci przejął ją syn Jan). Na prawie lennym miał wiele osad oraz włości: żadowską, głuchowską, koropską i kniażycką. B. Baranowski obliczył powierzchnię dóbr P-ego w tym rejonie na 4000 km2. Po r. 1644, wskutek wymiany między Rzpltą a Moskwą niektórych terenów pogranicznych, P. stracił część swych majętności lennych na Czernihowszczyźnie. Nie otrzymał za nie odszkodowania, o które dopominał się poprzez sejmiki jeszcze w latach pięćdziesiątych jego syn – Jan.
W r. 1634 w Nowogródku Siewierskim utrzymywał P. własnym sumptem załogę złożoną z 50 piechoty i 40 kozaków. W latach czterdziestych jego nadworne oddziały zaciężne składały się z chorągwi dragońskiej i chorągwi piechoty węgierskiej (w sumie ok. 200–300 ludzi), po zmobilizowaniu Kozaków, dzierżawców, klientów itp. mógł uzyskać siłę dochodzącą do 3000. W l. 1642–3 P. posiadał też własną chorągiew husarską. Możliwości finansowe pozwoliły P-emu na fundacje religijne. W r. 1637 w Uładówce ufundował konwent bernardynów p. wezw. Św. Michała, w r. 1636 założył rezydencję jezuitów w Nowogródku Siewierskim, na którą przeznaczył, za zgodą króla, zabudowania zniszczonego podczas wojen monasteru Spasa. Już pod koniec t.r. do prowadzonej przez jezuitów infimy uczęszczało przeszło 50 uczniów. W wyniku nadań P-ego i jego zabiegów o poparcie materialne u okolicznej szlachty nastąpiła w r. 1646 erekcja kolegium jezuickiego, potwierdzona przez sejm już po śmierci P-ego. Do biblioteki kolegium P. podarował swój księgozbiór. Zmarł w styczniu 1646.
P. był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną, poślubioną ok. r. 1617, była Halszka z Rohozińskich, 1. v. Mieleszkowa (zm. przed r. 1625). Drugą – Elżbieta Konstancja, córka Jana Ostroroga, woj. poznańskiego (zob.). Z pierwszego małżeństwa pozostał syn Jan, star. nowogródzko-siewierski i ułanowski, zmarły bezpotomnie w r. 1679. Z drugiego małżeństwa miał P. córkę Barbarę, która umarła młodo.
Estreicher; Finkel, Bibliogr.; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; PSB (Ostranin); Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, II; Słown. Geogr., XIV 832–3; Dworzaczek; Niesiecki; Uruski; Elektorowie; – Antonovič V., O proischoždenii šlachetskich rodov v Jugo-Zapadnoj Rossii, Kiev 1867; Baranowski B., Organizacja wojska polskiego w latach trzydziestych i czterdziestych XVII w., W. 1957; tenże, Polska a Tatarszczyzna w l. 1624–29, Ł. 1948; tenże, Stosunki polsko-tatarskie w latach 1632–1648, Ł. 1949; tenże, Znajomość Wschodu w dawnej Polsce do XVIII w., Ł. 1950; Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska, W. 1934; Czapliński W., Władysław IV i jego czasy, W. 1972 s. 162, 165; Czapliński W., Długosz J., Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII w., W. 1976; Godziszewski W., Polska a Moskwa za Władysława IV, Kr. 1930 s. 27–43; Górski K., Historia jazdy polskiej, Kr. 1894 s. 58–9, 235–6; Hruševs’kyj, Istorija, VI, VIII cz. 1; Jabłonowski A., Historia Rusi południowej do upadku Rzeczypospolitej, Kr. 1912 s. 203–4, 233; tenże, Pisma, W. 1911 II 232–3, III 70 i n.; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963 (w indeksie mylnie jako Kazimierz); Konopczyński W., Dzieje Polski nowożytnej, W. 1936 I; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Lw. 1923 II; Kwiatkowski K., Dzieje narodu polskiego za panowania Władysława IV, W. 1823 s. 65, 69, 84, 122–3; Lipiński W., Bój o Żaworonkowe Wzgórza… „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 7: 1934; tenże, Kampania zimowa 1633/4…, tamże, T. 8: 1934; tenże, Organizacja odsieczy i działania wrześniowe pod Smoleńskiem…, tamże T. 6: 1933; Łoziński W., Prawem i lewem, W. 1957 I; Polska służba dyplomatyczna XVI–XVIII w., W. 1966; Seredyka J., Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III, Opole 1978; Tomkiewicz W., Jeremi Wiśniowiecki, W. 1933; Załęski, Jezuici, II–IV; Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, W. 1965 I; – Akty Juž. i Zap. Rossii, IX; Album stud. Univ. Crac., III 235; Arch. Jugo-Zap. Rossii, II cz. 1–2; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, IV; Diariusz wojny moskiewskiej 1633 r., Wyd. A. Rembowski, W. 1895; Dyplomaci w dawnych czasach, Oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, Kr. 1959; Jerlicz J., Latopisiec albo kroniczka, W. 1853 I 48; Okolski Sz., Diariusz transakcji wojennej między wojskiem koronnem i zaporoskiem w r. 1637…, Kr. 1858 s. 19; Pamiętniki o Koniecpolskich, Wyd. S. Przyłęcki, Lw. 1842 s. 437–8; Piasecki P., Chronica gestorum in Europa singularium, Amsterdam 1649; Radziwiłł, Memoriale, I–III; Reforma elekcji czy naprawa Rzeczypospolitej (Wybór źródeł 1630–1632), Wyd. W. Konopczyński, Kr. 1949; Vol. leg., III 377, 385, 768, 833, 837, 947, 953, IV 10, 25, 44, 45, 132; Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej, Moskva 1954 I; Władysława IV listy i inne pisma…, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 s. 6–7, 12–13, 27, 30–1, 40–3, 45, 69–73, 75, 80; Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, Z. 5, Oprac. Z. Spieralski, J. Wimmer, W. 1961 s. 253–4; Źródła do dziejów polskich, Wyd. M. Grabowski, A. Przezdziecki, Wil. 1843–4 I–II; Źródła Dziej., XXI, XXII; Žerela do istoriï Ukraïny-Rusy, VIII; – „Kron. Wiad. Krajowych i Zagran.” 1857 nr 178; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr nr 11588, Metryka Kor., t. 171 k. 169–170v., t. 172 k. 111v.–112, t. 173 k. 455–456, t. 180 k. 235v.–236, 550–551v., t. 189 k. 403–403v., Arch. Zamoyskich, rkp. 410 k. 124; B. Ossol.: rkp. 4158/II; WAP w Gd.: Recesy Stanów Pruskich 300, 29/109 k. 103; – Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski w Materiałach Red. PSB.
Jerzy Urwanowicz