Polanowski Aleksander h. Pobóg (zm. 1687), pułkownik wojsk koronnych, stolnik, potem chorąży kor. Pochodził ze średnio zamożnej rodziny piszącej się z Polanowic na Kujawach, a od końca XVI w. osiadłej w województwach ruskim i bełskim. Był synem Wojciecha i Doroty Łychowskiej. O początkach służby wojskowej P-ego posiadamy tylko hipotetyczne dane. Rozpoczął ją prawdopodobnie w latach wojny na Ukrainie. Być może w l. 1653–5 służył z czterokonnym pocztem w chorągwi kozackiej kaszt. halickiego Aleksandra Cetnera, a następnie w l. 1656–8 był towarzyszem królewskiej chorągwi kozackiej. W r. 1656 chorągiew ta uczestniczyła w kampanii zimowej (luty – marzec), po czym walczyła m. in. w bitwach pod Prostkami (8 X) i Filipowem (20 X), zaś od początku 1657 r. stale już wchodziła w skład dywizji Stefana Czarnieckiego. Jesienią t. r. (wrzesień – październik) brała udział w wyprawach Czarnieckiego na Pomorze Szczecińskie. W lipcu 1658 P. został porucznikiem chorągwi kozackiej star. bratiańskiego Adama Działyńskiego (wg innych źródeł był nim od 1 I 1659). W l. 1658–9 wziął udział w wyprawie duńskiej – walczył m. in. pod Hadersleben (listopad 1658) i Koldyngą (grudzień 1659). Już wówczas sprawował mniej ważne funkcje dowódcze, z czasem stając się jednym z zaufanych oficerów Czarnieckiego. Do kraju powrócił w październiku 1659 w pierwszej grupie wracających wojsk. W listopadzie t. r. dowodził kilkoma chorągwiami jazdy działającymi wspólnie z oddziałami Bogusława Radziwiłła na Warmii. Został ranny w walkach pod Elblągiem (29 XI). W wojnie z Moskwą 1660 r. początkowo walczył na Litwie. Wziął udział w bitwie pod Połonką (27 VI), gdzie miał dowodzić prawym skrzydłem dywizji Czarnieckiego. W bitwie tej P. wziął do niewoli jednego z dowódców rosyjskich – O. I. Szczerbatego (w r. 1663 komisja lwowska przyznała P-emu za ten czyn specjalną nagrodę w wysokości 4 000 złp). Wkrótce po bitwie Działyński za namową Jerzego Lubomirskiego, a wbrew Czarnieckiemu, odwołał swoją chorągiew z Litwy. Incydent ten zaostrzył i tak napięte stosunki między Czarnieckim a Lubomirskim. Wg Jana Chryzostoma Paska Czarnieckiemu zależało przede wszystkim na zatrzymaniu P-ego.
W lipcu 1660 chorągiew P-ego przeszła na Ukrainę i weszła w skład dywizji Lubomirskiego. P. wziął udział w wyprawie cudnowskiej – walczył pod Lubarem (16 IX) i Słobodyszczami (7 X). W październiku 1660 pod Cudnowem zginął Działyński, który przed śmiercią wyznaczył P-ego na opiekuna swoich nieletnich dzieci. Wiosną 1661 P. przystąpił do Związku Święconego, zawiązanego przez niepłatne wojsko, który już wkrótce potem nabrał wyraźnie politycznego charakteru, opowiadając się przeciwko polityce dworu, zwłaszcza przeciw planom elekcji vivente rege. Związek zbliżył się do opozycji skupionej wokół Lubomirskiego. Należącego do czołowych przywódców Związku (pełnił w nim funkcję konsyliarza i dowódcy pułku) P-ego uważano w kręgach dworskich za zdeklarowanego zwolennika Lubomirskiego. W r. 1662 był P. komisarzem wojska na komisji lwowskiej. W sierpniu 1661 jeździł do dywizji Czarnieckiego stojącej na Podlasiu i zapewne przyczynił się do wciągnięcia jej do Związku. Na sejmie wiosennym 1662 r. był członkiem poselstwa wojskowego. W maju 1663 posłował od wojska do Jana Kazimierza rezydującego we Lwowie. Dn. 2 VII 1663 podpisał traktat jaworowski rozwiązujący Związek, po czym – być może – opuścił wojsko w licznej grupie zwolenników Lubomirskiego i może przebywał przez pewien czas w jego otoczeniu. W sierpniu 1663 został porucznikiem chorągwi husarskiej Lubomirskiego, z którą jesienią t. r. pociągnął na Ukrainę. Zapewne w końcu listopada dołączył do armii królewskiej i uczestniczył w wyprawie zadnieprskiej, walcząc m. in. pod Głuchowem (styczeń-luty 1664). Następnie wziął udział w kampanii wiosenno-letniej Czarnieckiego. Przez cały ten czas utrzymywał korespondencję z Lubomirskim. Był posłem od wojska na sejm 1664/5 r. W lipcu 1665 przystąpił do nowej konfederacji części wojska koronnego zawiązanej z inspiracji Lubomirskiego. Należał do ważniejszych dowódców rokoszan, dowodził grupami wojska w bitwach pod Częstochową (4 IX 1665) i Mątwami (13 VII 1666).
Gdy po zakończeniu rokoszu chorągiew husarską Lubomirskiego przejął Jan Sobieski, P. nadal pozostał jej porucznikiem. Do porozumienia, mimo niedawnych różnic politycznych, doszło w Żółkwi we wrześniu 1666. Całą dalszą karierę zawdzięczał P. Sobieskiemu, stając się stopniowo jednym z najzaufańszych oficerów hetmana. Funkcja P-ego – porucznikostwo hetmańskiej, a potem królewskiej chorągwi husarskiej (do r. 1683) – sytuowała go w gronie najznaczniejszych oficerów wojska koronnego. Od tego czasu tytułowano P-ego pułkownikiem. W marcu 1667 Sobieski nadał P-emu w dzierżawę kilka wsi z własnych dóbr (miały one przynosić 6 000 zł dochodu). Od czerwca do sierpnia 1667 był P. deputatem na komisji wojskowej we Lwowie. Niezadowolone wojsko zmierzało do kolejnej konfederacji i zamierzało wybrać P-ego na marszałka. Zdołano jednak uspokoić żołnierzy. Jesienią t. r. uczestniczył P. w kampanii podhajeckiej. Dowodził lewym skrzydłem pod Podhajcami (październik) oraz brał udział w rokowaniach z Tatarami. W listopadzie t. r. wojsko wybrało P-ego na posła na sejm 1668 r. Posłował również P. na sejm abdykacyjny 1668 r. i na elekcję 1669 r. Wg Paska oraz pośmiertnego panegiryku na cześć P-ego w czerwcu 1669 na polu elekcyjnym wysuwano kandydaturę P-ego do korony (diariusze elekcji nie potwierdzają tego).
Zapewne w końcu 1669 r. lub też w początkach 1670 r. otrzymał P. godność chorążego sanockiego. Towarzyszył Sobieskiemu na sejmie koronacyjnym Michała Korybuta (1669). W okresie ostrej walki wewnętrznej P. powiązany był z antykrólewskim stronnictwem malkontentów. We wrześniu 1670 brał udział w kole wojskowym pod Trembowlą, które zdecydowanie poparło Sobieskiego w jego konflikcie z dworem. Odbywający się w tym samym czasie sejm wyznaczył P-ego na komisarza do uspokojenia granicy węgierskiej. W czasie kampanii 1671 r. P. dowodził grupą wojska w obozie pod Borkiem. Dn. 19 VII na czele grupy jazdy ruszył w pościg za Tatarami, jednak akcja zakończyła się fiaskiem. Pod Bracławiem (26 VIII) dowodził odwodem złożonym z husarii, a następnie kierował blokadą twierdzy. W listopadzie t. r. uczestniczył w komisji hibernowej we Lwowie. Jesienią 1672 brał udział w wyprawie Sobieskiego na czambuły tatarskie (7 X walczył pod Niemirowem). Na sejmie 1673 został deputatem do rady wojennej przy hetmanach. Dn. 11 XI 1673 walczył pod Chocimiem. W czerwcu 1674 P. podpisał z województwem ruskim elekcję Sobieskiego. Uczestniczył w kampaniach 1675 i 1676 r. Dn. 21 I 1675 na czele oddziału jazdy rozbił czambuł tatarski pod Niemirowem. W lipcu 1675 i październiku 1676 brał udział w radach wojennych. Posłował na sejmy w l. 1676, 1677 i 1683, a w l. 1679 i 1681 był posłem wojska na sejmy. Sejm 1678 r. wyznaczył P-ego na komisarza do boku królewskiego. Na sejmie 1683 r. wszedł w skład komisji do traktatów z Moskwą. Zapewne na początku 1678 r. otrzymał godność stolnika koronnego. W sierpniu 1683 wyruszył P. na wyprawę wiedeńską w składzie przybocznego sztabu króla. Jednak po wielkim popisie wojska pod Tarnowskimi Górami (22 VIII) nagle zachorował i powrócił do kraju. Dn. 23 III 1684 – Jan Sobieski oficjalnie zwolnił P-ego od «prac wojennych», wyznaczając mu równocześnie pensję z żup krakowskich w wysokości 6 000 złp. rocznie. W r. 1685 został P. chorążym w. koronnym. Ostatnie lata życia spędził zapewne w Warszawie, gdzie posiadał własny dworek. Zmarł w Warszawie w r. 1687, przed 10 V. Pochowany został w kościele Dominikanów w Warszawie. Rodziny nie założył.
Enc. Org.; Enc. Wojsk.; Niesiecki; Bartoszewicz J., Tablice historyczne, „Bibl. Warsz.” 1863 t. 4, 1865 t. 3; – Dubiecki M., Obrazy i studia historyczne, S. 1, W. 1901 s. 129, 149, 173–4; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 I 367, 432, 517, II 13, 27, 39, 43, 223, III 25, 31, 34, 79, 243, 359, 408; tenże, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1912 II; Majewski W., Bitwa pod Mątwami, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1961 VII cz. 1 s. 59–61; tenże, Ostatnia kampania Stefana Czarnieckiego, tamże, W. 1970 XVI cz. 1 s. 109; tenże, Podhajce – letnia i jesienna kampania 1667, tamże, W. 1960 VI cz. 1 s. 54, 69; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976; Wimmer J., Wojsko Polskie w drugiej połowie XVII w., W. 1965; – Akta do dziej. Jana III; Akta grodz. i ziem., X, XXI; Elementa ad Fontium Editiones, III, XIV; Kochowski W., Historia panowania Jana Kazimierza, P. 1840 I 325, 352, 382, II 68, 102, 155, 346, 444, 449; Listy Jana Sobieskiego do Aleksandra Polanowskiego, Wyd. Z. L. R.[adzimiński], Kr. 1884; Listy Jana Sobieskiego do żony Marii Kazimiery, Wyd. A. Z. Helcel, Kr. 1860; Łoś J., Pamiętnik, Kr. 1858 s. 53; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, Wyd. J. Woliński, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1967–70 XIII cz. 2, XIV cz. 1, XV cz. 1, XVI cz. 2; Muza żałosną dumę wygrywająca … przy śmiertelnych pogrzebinach … Aleksandra Polanowskiego…, W. 1687; Pasek J., Pamiętniki, Wr. 1979; Pisma do wieku Jana Sobieskiego; Radziwiłł B., Autobiografia, Wyd. T. Wasilewski, W. 1979; Verdum U., Tagregister von dem Feldzug … 1671, Wyd. X. Liske, Script. Rer. Pol., Kr. 1878 IV 210, 222, 252; Vol. leg., V 72, 103, 281, 352, 469, 552, 687; Wojna polsko-moskiewska pod Cudnowem, Wyd. A. Hniłko, W. 1922; Zbiór pamiętników o dawnej Polsce, Wyd. W. Broel-Plater, W. 1859 IV 133–5, 144–8; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 12035, ASW Dz. 85 ks. 69, 75, 80, 84, 90; Arch. Państw., w Kr.: Arch. Potockich Domowe, 151; B. Czart.: rkp. 438 s. 46, 58; B. Kórn.: rkp. 364 s. 33; B. Narod.: rkp. 6639 s. 548, 525v.; B. Ossol.: rkp. nr 189 s. 1502, 1515, nr 228 s. 165, nr 7916, 7925 (papiery Polanowskich – nie ma materiałów A. P-ego), nr 9533 s. 21, 128, 129–130, nr 12806 s. 68, 96v.; B. PAN w Kr.: rkp. nr 1065 s. 194, 435, 497, 540, nr 2067.
Eugeniusz Janas