Potocki Aleksander h. Pilawa (1756–1812), minister policji Ks. Warsz., senator, kasztelan. Był synem Ignacego, cześnika w. kor. (zob.), i Józefy Petroneli z Sułkowskich. W r. 1784 posłował z woj. podolskiego na sejm. Został wyznaczony 14 X t. r. na sędziego sejmowego, na kadencję od 1 X 1785 do 3 I 1786. Ponownie zabiegał P. o poselstwo z woj. krakowskiego w r. 1788, starając się o poparcie u Szczęsnego Potockiego, ale posłem nie został. Wyznaczono go natomiast w r. 1790 do komisji cywilno-wojskowej woj. krakowskiego, a w r. n., 28 VI, został wybrany z prowincji małopolskiej do Komisji Policji. W tym czasie (22 VI) został też członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. W okresie Targowicy odmówił złożenia przysięgi i ścierał się mocno z podkanclerzym, bpem Wojciechem Skarszewskim, w obronie usuwanych przez niego urzędników. Po upadku bankierów warszawskich brał czynny udział w pracach likwidacyjnych. Został członkiem komisji powołanej 27 IX 1793 jako jeden z komisarzy polskich. Dn. 3 I 1798 wierzyciele Piotra Fergussona Teppera wybrali go do Komisji Trilateralnej, a 11 I t. r. do węższej deputacji, która miała dokonać rewizji działalności administracji tepperowskiej, oraz do deputacji likwidacyjnej masy D. Heyzlera. W r. 1802 na prośbę wierzycieli wyjechał do Petersburga, żeby uwolnić spod sekwestru dług Dominika Radziwiłła. Cieszył się zaufaniem wierzycieli. Po drugim rozbiorze P. był prawdopodobnie (L. Hass) członkiem krakowskiej loży «Przesąd zwyciężony» i nawiązał wówczas współ pracę z wolnomularzami, których działalność stworzyła podstawę dla konspiracji patriotycznej. Podczas insurekcji kościuszkowskiej wszedł w skład Najwyższego Sądu Kryminalnego; należał do zwolenników orientacji umiarkowanej, a przeciwników jakobinizmu. W dn. 24 II 1806 afiliowany do loży «Świątynia Mądrości», wszedł w skład Najwyższej Kapituły, od wiosny 1810 stał na czele loży «Göttin von Eleusis» i był drugim wielkim dozorcą Wielkiego wschodu (od marca 1810).
W czasie okupacji pruskiej P. działał na polu oświaty (był członkiem eforatu Liceum Samuela Lindego). W r. 1801 został członkiem Tow. Przyjaciół Nauk (TPN) i z jego ramienia prowadził w r. 1802 pertraktacje w Berlinie w sprawie uzyskania dyplomu królewskiego, stabilizującego byt Towarzystwa. Na posiedzeniach TPN P. zajmował się referowaniem zagadnień rolniczych, komunikował także wówczas o tłumaczeniu dzieła R. K. Picteta „O płodozmianach, czyli nauka ustanowienia kolejnego porządku w zbiorze ziemiopłodów”; przekład ogłosił w r. 1805 (W.) i czytał swój wstęp do tego przekładu. P. był autorem rozpraw z dziedziny rolnictwa oraz tłumaczeń, m. in. „Des dîmes en génèral et particulièrement en Pologne” trad. du pol. de Czacki (W. 1801) Rzecz o rolnictwie (W. 1804 „Roczn. Tow. Przyjaciół Nauk” W. 1807), gdzie zwracał uwagę, że TPN zatrudnione rozmaitymi sprawami za mało miejsca poświęca zagadnieniom ekonomicznym. Ogłoszona została drukiem P-ego Mowa miana na publicznym popisie uczniów Królewskiego Liceum Warszawskiego dn. 4 IV 1805 (1805). P. wchodził w skład deputacji na powitanie Napoleona; 5 XII 1806 powołano go do Izby Najwyższej Wojennej i Administracyjnej. Dn. 15 I 1807 został powołany na stanowisko dyrektora policji w Komisji Rządzącej. Wg utrwalonej w pamiętnikach opinii zawdzięczał nominację jedynie poparciu Stanisława Kostki Potockiego i Tomasza Ostrowskiego, którzy go potem na tym stanowisku podtrzymywali. Dn. 29 I 1807 został mianowany jednym z konsyliarzy do pomocy sekretarza Komisji. W dn. 14 II 1807 został członkiem Izby Edukacyjnej (od 27 XII 1811 członek Dyrekcji Edukacyjnej w sekcji trzeciej). W rządzie Księstwa utrzymał tę samą tekę: policji (5 X 1807). Jego działalność jako ministra policji była na ogół źle oceniana: powtarzały się zarzuty o nieudolności, przekupstwie i niesolidności; w kierowaniu resortem, wyręczał się radcami: Stanisławem Ledóchowskim i Augustem Glińskim. Kajetan Koźmian tak go charakteryzował: «był niski, niepozorny, w mowie ostrożny, niepewny i jakby wahający się, niestosownie był wybrany do ministerrium, do którego szczególniej Napoleon wielką przywiązywał wagę». J. Willaume zarzuca P-emu tendencje kameralistyczne, wedle których chciał rozszerzyć zakres władzy policji. Inni przypisują mu tendencje liberalne i wierność duchowi praw Sejmu Czteroletniego. W r. 1810 został wiceprezesem Tow. Rolniczego. Dn. 24 XI 1811 P. został zmuszony do podania się do dymisji przez saskiego ministra spraw zagranicznych hr. Senffta. Tytułem pocieszenia został mianowany senatorem wojewodą i otrzymał dodatkową rentę 6 000 zł rocznie. Prawdziwym powodem dymisji była dezaprobata francuskich urządzeń w administracji Księstwa, wyrażona zbyt jawnie i niezręcznie. Stał się z tej racji persona non grata. Zmarł 10 V 1812 w Koniecpolu. Był odznaczony (w r. 1809) Orderem Św. Stanisława i Orderem Orła Białego (1809).
Żonaty (od 21 IX 1778) z córką woj. malborskiego Michała Czapskiego (zob.) Teresą Ludwiką, która wniosła mu dobra Koniecpol i Chrząstów z przyległościami, miał P. syna Michała (1790–1855), senatora Król. Pol., i dwie córki: Joannę i Józefę, żonę Wojciecha Michała Ostrowskiego, kaszt. Król Pol.
Portret, reprod. w: Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, I 264, oraz inny, reprod. w: Małachowski-Łempicki S., Wolnomularstwo w Ks. Warsz. 1807–1812, „Wiedza i Życie” 1929 nr 5; – Estreicher w. XIX; Bibliogr. historii Pol., XIX w., I–II; Enc. Org.; PSB (Gliński Augustyn, Ledóchowski Stanisław); Borkowski J. S. Dunin, Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lw. 1895 s. 499; Dworzaczek; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., III 227; Niesiecki, VII 464; Uruski, XIV 299; Żychliński, XIV 98–9; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; – Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń, P. 1882–7 I 121, 122, 159, II 121–2; Handelsman M., Pomiędzy Prusami a Rosją, W. 1922; Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej, W. 1980; tenże, Wolnomularstwo w Europie środkowowschodniej w XVIII i XIX wieku, Wr. 1982; Ihnatowicz, Vademecum, II 95; Kallas M., Organy administracji terytorialnej w Księstwie Warszawskim, Tor. 1975; Konic H., Komisja Rządząca 1807 r., W. 1904 s. 4, 62, 68, 69, 74 75, 112; Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793 roku, W. 1937; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, I–II; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 r., „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 345; tenże, Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk, W. 1953 s. 54, 93, 94, 256, 257; Romanowski L., Rodowód Potockich…, W. 1882; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 maja, P. 1930; Willaume J., Przesilenie w Ministerstwie Policji Księstwa Warszawskiego, Annales Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej, S. F., L. 1966; tenże, Więziennictwo Księstwa Warszawskiego. Studia historyczne, W. 1965; Willaume M., Unormowanie prawne kontroli druku w Księstwie Warszawskim, Annales Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej, S. F, L. 1973 t. 28; Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej 1795–1945, W. 1980; Zahorski A., Centralne instytucje policyjne w dobie rozbiorów, W. 1959; – Akty powstania Kościuszki, I–II; Bignon E., Souvenirs d’un diplomate. La Pologne 1811–1813, Paris 1964; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet, 1898; Diariusz sejmu (…) grodzieńskiego 1784, W. 1785; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie (1807–1813), Kr. 1914 I; Koźmian K., Pamiętniki 1780 do r. 1815, P. 1858; Materiały do dziejów Komisji Rządzącej z r. 1807, Kr. 1918; Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, V; Niemcewicz J. U., Pamiętnik, W. 1902; Protokoły Rady Stanu Ks. Warszawskiego, Tor. 1960–8 I cz. 1, 2, II cz. 1, 2; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–1794, W. 1961; Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego, W. 1964 I, II; – AGAD: Prot. Rady Stanu Ks. Warsz. rkp. 90, Rada Ministrów Ks. Warsz., rkp. 275, Rada Stanu Ks. Warsz., rkp. 4, 303, Tow. Warsz. Przyjaciół Nauk; Staatsarchiv Dresden; Geheimes Cabinett. Polnische Sachen loc. 3605, 3665.
Barbara Grochulska