Raczyński Aleksander (1872–1941), prawnik i ekonomista, adwokat, minister rolnictwa dóbr państwowych, docent Uniw. Lwow. Ur. 28 XII w Wiedniu, był synem Klemensa, (zob.) i Karoliny z Napadiewicz-Więckowskich.
Po ukończeniu gimnazjum w r. 1889 w Wiedniu R. studiował do r. 1893 prawo na uniwersytecie wiedeńskim i uzyskał tam stopień doktora praw. Uczęszczał nadto na studia rolniczo-leśne na wydziale leśnictwa Hochschule für Bodenkultur w Wiedniu. Pięcioletnią praktykę sądową odbył w sądach wiedeńskich, praktykę adwokacką we Lwowie (w l. 1908–15), a po złożeniu egzaminu adwokackiego we Lwowie rozpoczął samodzielną pracę jako adwokat w Podhajcach i Lwowie. Już przed pierwszą wojną światową działał m. in. jako wicemarszałek Rady Powiatowej w Podhajcach, zastępca prezesa tamtejszego Wydziału Powiatowego (1913–14) i delegat do Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń Urzędników Prywatnych we Lwowie, a także w podhajeckim oddziale Organizacji Narodowej i lwowskim Tow. Gospodarskim, w którym pełnił funkcję wiceprezesa Sekcji Leśnej. Po śmierci ojca objął dobra zawałowskie i siedemnastowieczny zamek w Zawałowie, w którym były zgromadzone liczne obrazy, pamiątki historyczne, archiwalia oraz biblioteka. Zamek został podpalony w lipcu 1917 przez cofającą się armię rosyjską i doszczętnie spłonął. W związku z tym R. mieszkał jako właściciel dóbr zawałowskich głównie we Lwowie.
W czasie pierwszej wojny światowej R. działał w komitecie dla uchodźców, zjeździe marszałków powiatowych oraz jako delegat Koła Polskiego w Wiedniu w różnych instytucjach gospodarczych. Z ramienia Koła zbadał problem odszkodowań wojennych w Prusach Wschodnich, a wyniki analiz opublikował w Bericht des Dr Alexander R. v. Raczyński über den Wiederaufbau von Ostpreussen (Wien 1915) przetłumaczonym na język polski jako Sprawozdanie Dra Aleksandra Raczyńskiego o odbudowie Prus Wschodnich (Biała 1915) oraz w pracy Odszkodowania wojenne i odbudowa Prus Wschodnich (Lw. 1916). Pracował też w Radzie Zawiadowczej Wojennego Zakładu Kredytowego, wiedeńskiej komisji do badania cen oraz reformy podatkowej i w Powszechnym Tow. Rolniczym w Wiedniu. Rząd austriacki powołał R-ego jako fachowca od spraw odszkodowań i odbudowy na stanowisko radcy przy urzędzie aprowizacyjnym, gdzie R. reprezentował Koło Polskie, a później na referenta wiedeńskiej centrali odbudowy i aprowizacji. Pod koniec października 1918 mianowano go szefem tej centrali, którą przeniesiono do Lwowa, jednak nominacja nie została mu doręczona, gdyż Lwów ogarnęły już walki polsko-ukraińskie.
Po odzyskaniu niepodległości R. mianowany został prezesem Krajowego Urzędu Odbudowy we Lwowie. Funkcję tę pełnił do r. 1924. Z tego okresu pochodzą dalsze prace R-ego: O nowej ustawie francuskiej w przedmiocie naprawy szkód wojennych (Lw. 1919), Regestracja szkód wojennych i odbudowa (Lw. 1919), O wykonaniu ustawy z dn. 10 maja 1919 w przedmiocie ustalenia i oszacowania świadczeń i strat wojennych (W. 1919) oraz Traktaty pokojowe wobec praw majątkowych. Odszkodowania, likwidacja i rozrachunki (Kr. 1920). Był też członkiem Państwowej Rady Odbudowy oraz delegatem Głównego Urzędu Likwidacyjnego na konferencje państw sukcesyjnych w Rzymie i Porto Rose w r. 1921. W latach dwudziestych R. należał do wybitnych znawców kwestii agrarnej. Sejm Ustawodawczy wybrał go znaczną większością głosów na członka Głównej Komisji Ziemskiej. W r. 1921 opublikował obszerną pracę Wywłaszczenie na cele reformy rolnej i ustawy kresowej (Lw.–W. 1921). W l. 1920 i 1921 proponowano mu jako zwolennikowi umiarkowanej reformy rolnej objęcie teki ministra rolnictwa, lecz odmówił. Działał natomiast w Związku Ziemian Wschodnich Województw Małopolski, a w r. 1922 został członkiem jego Wydziału. We wrześniu 1925 R. brał udział w I Walnym Zjeździe Zrzeszonego Ziemiaństwa Polskiego i wszedł w skład jego sekcji redakcyjnej, która przygotowała „Pamiętnik” zjazdu. Przez pewien czas znajdował się też R. we władzach Polskiego Tow. Ekonomicznego we Lwowie i wygłaszał tam odczyty. W pracy Problem samoobrony ziemiaństwa (Lw. 1926), stanowiącej referat wygłoszony na Radzie Głównej lwowskiego Związku Ziemian, zanalizował strukturalne niedomagania rolnictwa polskiego na tle sytuacji europejskiej. Tematykę prawno-rolniczą poruszył także w broszurze O hipotece regestrowej na ruchomościach przemysłowych i rolniczych (Lw. 1926). Był współpracownikiem lwowskiego „Rolnika”. Interesował się też problemami finansowymi. Opublikował na ten temat prace: Przegląd literatury i obcego prawodawstwa waloryzacyjnego (Lw. 1925) oraz Dopłata, nadpłata i zastrzeżenia wedle rozporządzeń waloryzacyjnych (Lw. 1925). Mianowano go również członkiem Państwowej Rady Finansowej i Komisji Waloryzacyjnej prof. Fryderyka Zolla.
Jako wiceprezes Stronnictwa Narodowo-Chrześcijańskiego (SNCh) we Lwowie, R. miał dobre stosunki ze zwolennikami Józefa Piłsudskiego. Po zamachu majowym opowiedział się po stronie tych działaczy SNCh, którzy zbliżyli się do sanacji. W związku z tym, że piłsudczycy poszukiwali kontaktów z ziemiaństwem, w dn. 21 VI 1926 R. został mianowany ministrem rolnictwa i dóbr państwowych. Urząd ten pełnił do 2 X 1926, gdy ustąpił (30 IX) cały rząd Kazimierza Bartla. Po odejściu z ministerstwa R. został prezesem Komisji Prawno-Agramrnej we Lwowie i opracowywał plany przebudowy struktury agrarnej w Polsce, znane jako «lex Raczyński». Był też członkiem zarządu Małopolskiego Tow. Rolniczego we Lwowie, przejściowo wszedł w skład Rady Naczelnej Organizacji Ziemiańskich, a także zasiadał we władzach Tow. Kredytowego Ziemskiego i Akcyjnego Banku Hipotecznego we Lwowie oraz krakowskiego Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń. W dn. 20 III 1929 R. wybrany został przez Sejm na członka Trybunału Stanu w sprawie Gabriela Czechowicza, a 29 VI 1929 podpisał wraz z innymi członkami Trybunału decyzję zawieszającą dochodzenia. W l. 1930/1–1934/5 prowadził na Wydziale Prawa Uniw. Lwow. wykłady zlecone: prawo pracy i sądy pracy, a następnie w l. 1935/6–1938/9 wykładał jako docent prawo gospodarcze. Z tego okresu pochodzą jego prace na temat: Umowy zbiorowe pracy (W. 1928) oraz Polskie prawo pracy (W. 1930). Przewodniczył też wojewódzkiej Komisji Oszczędnościowo-Oddłużeniowej w Tarnopolu i nadal publikował wiele artykułów. Zasiadał w kapitule Orderu Polonia Restituta. W czasie okupacji R. działał w krakowskiej Radzie Głównej Opiekuńczej. Zmarł w Krakowie 18 XII 1941. Był odznaczony Orderem Polonia Restituta.
W małżeństwie z Janiną z Colonna-Walewskich (1886–1956) miał R. synów: Stefana (1903–1978), prawnika, Józefa (1907–1929) i Karola (ur. 1908), magistra inżyniera budownictwa.
Ilustr. Enc. Powsz., W. 1037 II; Ilustr. Enc. Trzaski, IV; Peretiatkowicz, Współcz. Enc. Życia Polit., s. 177; W. Ilustr. Enc. Gutenberga, XIV; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Słown. Geogr., XIV 485; Składy osobowe i programy wykładów Uniw. Jana Kazimierza z lat 1930/31–1938/39, Lw.; „Woreyd” Almanach, W. 1926; – Garlicki A., Od maja do Brześcia, W. 1981 s. 307; tenże, Przewrót majowy, W. 1979 s. 340; Ihnatowicz, Vademecum, II 103; Landau Z., Tomaszewski J., Od Grabskiego do Piłsudskiego, W. 1971; Pamiętnik pierwszego walnego zjazdu zrzeszonego ziemiaństwa Polski, W. 1925 s. 12; Próchnik A., Pierwsze piętnastolecie Polski Niepodległej, W. 1983; Województwo tarnopolskie, Tarnopol 1931 s. 416; – Biliński L., Wspomnienia i dokumenty, W. 1925 II; Ivanka A., Wspomnienia skarbowca 1927–1945, W. 1964; Księga adresowa Polski, W. 1928 s. 1755; toż, W. 1930 s. 1727; Rataj M., Pamiętniki 1918–1927, W. 1965 s. 413; Sprawa Gabriela Czechowicza przed Trybunałem Stanu. Wybór dokumentów, Oprac. Z. Landau, B. Skrzeszewska, W. 1961; Szematyzmy Król. Galicji, 1910–14; – „Polska Zbrojna” 1926 nr 169 s. 2; „Przegl. Ekon.” T. 21: 1938 s. 4; „Przegl. Ziemiański” 1922 nr 13 s. 5; – B. Ossol.: rkp. 72/74, 73/74, Część pamiętników A. Raczyńskiego z l. 1917–35 oraz resztki archiwum Zawałowa; – Informacje syna, Karola Raczyńskiego z Kr.
Wojciech Roszkowski