Raczyński Aleksander (1822–1889), malarz, rysownik. Ur. we Lwowie, jako syn urzędnika magistrackiego Jana.
R. był początkowo uczniem Jana Maszkowskiego, w listopadzie 1839 wstąpił do Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu (w protokołach Akademii był jeszcze wpisany w l. 1840, 1841, 1842), następnie (do r. 1845/6) kształcił się w Akademii monachijskiej, przed r. 1851 przebywał w Paryżu, gdzie kopiował obrazy H. Verneta (m. in. „Judyta”). Ok. 1857 r. odbył podróż do Włoch; wówczas powstał jego Stary pasterz włoski oraz krajobrazy: Widok morski i Widok nocny Wenecji. R. mieszkał i tworzył we Lwowie, głównie uprawiał malarstwo portretowe. Do bardziej znanych portretów pędzla R-ego należą: Portret Macieja Rybińskiego (1857), Portret mężczyzny w parku (1858, oba w Muz. Narod. w W.), Portret Wincentego Pola (1862), Portret Zamoyskiego, Portret Zamoyskiej (wszystkie w Muz. Narod. w Kr.), Portret gen. Józefa Dwernickiego (1856–8), Portret dziewczyny (oba w Muz. Narod. we Wr.), Portret Metropolity Grzegorza Jachimowicza (1865, Muz. Ukraińskie we Lw.), portrety Jana Balka, Julii Balk, arcbpa lwowskiego Franciszka Wierzchleńskiego, Bogdana Zaleskiego, ministra Floriana Ziemiałkowskiego (1886), Portret burmistrza lwowskiego Aleksandra Jasińskiego (te ostatnie wszystkie w lwowskiej Galerii Obrazów). Muzeum Ziemi Przemyskiej przechowuje jego Portret starszej kobiety, zaś Muzeum Historyczne w Sanoku Portret kobiety (1857). Jego portrety choć «gładzone po staremu… świadczą o talencie i kulturze» („Wiad. Konserwatorskie” 1924). W późniejszych latach, będąc w kłopotach finansowych, podejmował się malowania portretów z fotografii. R. malował obrazy historyczne np. Żuaw z karabinem (akwarela w zbiorach Czapskich, Muz. Narod. w Kr.), religijne i rodzajowe np. Myśliwy z zającem (Paryż 1857), Izba czeladna (oba w Muz. Narod. w W.), Scena rodzajowa (Muz. Narod. w Kr.), Para chłopów bawarskich (akwaforta z ok. 1843 r., w Gabinecie Rycin B. Jag. w Kr.). Uprawiał także malarstwo pejzażowe.
«Drobny, czupurny, na za wysokich zawsze obcasikach i w takimże cylinderku Aleksander Raczyński», zaprzyjaźniony blisko z Arturem Grottgerem, bywał autorem tła pejzażowego w jego obrazach olejnych, za co Grottger rewanżował się «machnięciem» na obrazie przyjaciela Kościuszki na koniu czy też Tatarów «prowadzących szlachcica zakneblowanego» (z korespondencji A. Grottgera). Recenzent „Biblioteki Warszawskiej” z r. 1851 chwaląc pejzaże, rysunek i koloryt obrazów R-ego ganił jednak «pośpiech i niewykończenie, jeden z głównych grzechów Raczyńskiego», a przyczynę upatrywał w tym, «że pan R. od niejakiego czasu zda się więcej zajęty chlebem powszednim niż sztuką, w której tak pięknie się odznaczył. Lekcje rysunku dawane prywatnie zabierają mu czas drogi…». R. był też autorem wielu rysunków humorystycznych, scenek satyrycznych z życia cyganerii malarskiej w Wiedniu i Monachium oraz autokarykatur. Rysował też chrakterystyczne typy, sceny rodzajowe i historyczne. Spory zbiór tych rysunków znajduje się w Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu (Zbiory Pawlikowskich). Próbował swych sił w akwaforcie, np. Dziewczę pod krzyżem (1843), rytował też herby do opracowanego przez Hipolita Stupnickiego skrótu herbarza Kaspra Niesieckiego (Lw. 1855).
R. brał udział w niewielu stosunkowo wystawach malarskich. W Krakowie wystawiał w r. 1853, prezentując obrazy rodzajowe, w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) w r. 1856 (m. in. Kozak dumający z koniem, Żyd), 1857 (Grupa żuawów w ogniu bojowym, Popiersie żuawa, Włoch z okolic Neapolu i in.), 1858, 1864. W l. 1868, 1877, 1878 i 1881 uczestniczył w paru wystawach lwowskich eksponując swoje obrazy, w większości znane jeszcze z lat pięćdziesiątych. W r. 1866 wszedł do komitetu tymczasowego, mającego się zająć czynnościami przygotowawczymi w związku z założeniem TPSP we Lwowie, a następnie należał do Komisji Artystycznej Towarzystwa. Był też dyrektorem lwowskiej Akademii Technicznej. Zmarł w szpitalu we Lwowie dn. 16 XI 1889.
Jedyny syn artysty Bolesław, oficer w wojsku austriackim, utonął 31 VII 1883, kąpiąc się w Wisłoce pod Żołynią.
Dwa autoportrety R-ego znajdują się w Lwowskiej Galerii Obrazów we Lw. (jeden zdeponowany w zbiorach muz. w Wil.); Szkic autoportretu (piórko, tusz, ołówek) i kilka autokarykatur w B. Ossol. (Zbiory Pawlikowskich); – Pol. Bibliogr. Sztuki; Kołaczkowski J., Słownik rytowników polskich, Lw. 1874 s. 51; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Bołoz Antoniewicz J., Katalog wystawy sztuki polskiej 1764/1886, Lw. 1894; Husarski W., Sto pięćdziesiąt lat malarstwa polskiego w szkicach, W. 1918; Katalog dzieł sztuki na Wystawie Powszechnej TPSP w Krakowie w r. 1858, Kr. 1858; toż za r. 1859, Kr. 1859; Katalog X wystawy TPSP we Lwowie 1877/8, Lw. 1878; Katalog uzupełniony XIV wystawy TPSP we Lwowie, Lw. 1881; Katalog wystawy Powstania Listopadowego w 100 rocznicę we Lwowie, Lw. 1930; Lvivska deržavna kartynna halereja. Kataloh chudožnich tvoriv, Kyiv 1955 s. 75; Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog; Portrety osobistości pol. Katalog; Sto lat malarstwa lwowskiego 1790–1890, Lw. 1937 (katalog); Treter M., Przewodnik po Muzeum Lubomirskich, Lw. 1909; Zarewicz S., Katalog wystawy starych mistrzów lwowskich, Lw. 1925; Zbiory Pawlikowskich. Katalog, Oprac. Maria Grońska i Maria Ochońska, Wr. 1960; Miejskie Muzeum Przemysłu Artystycznego. Biedermeier. Przewodnik po wystawie przemysłu artystycznego i grafiki, Lw. XI 1928; – Badecki K., Zbiory B. Orzechowicza, Lw. 1922 s. 37; Mycielski J., Sto lat dziejów malarstwa polskiego 1760/1860, Kr. 1896; N.E.R., Ostatnia wystawa obrazów i rzeźby we Lwowie, „Kłosy” 1878; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; Skąpska-Święcicka J., Początki wystaw artystycznych w Krakowie, „Roczn. Krak.” T. 41: 1970; Tomkiewicz W., Jeszcze jeden nieznany obraz Grottgera, „Pion” R. 2: 1934 nr 52 s. 10; Treter M., Nowsze malarstwo polskie w Galerii Miejskiej we Lwowie, „Lamus” 1911 s. 126; Zawadzki W., Wystawa sztuk pięknych we Lwowie, „Biesiada Liter.” 1878 półr. II nr 149 s. 294; Arthur i Wanda. Dzieje miłości Arthura Grottgera i Wandy Monné. Listy – pamiętniki podali do druku Wolska M. i Pawlikowski M., Medyka 1928 I–II 29 (również wstęp wydawcy); – „Bibl. Warsz.” 1851 t. 2 s. 176 (O malarzach lwowskich); „Biesiada Liter.” 1877 nr 98 s. 312; „Dzien. Liter.” 1858 s. 536; „Sztuki Piękne” R. 1: 1925 nr 12 s. 573; „Tyg. Illustr.” 1859 s. 2, 1865 półr. I s. 150, 151, 1866 półr. II s. 260, 1868 półr. I s. 217 (Zawadzki W.), 1913 półr. II s. 924; „Wędrowiec”, 1877 półr. II nr 38 s. 190; „Wiad. Konserwatorskie”, (Lw.) 1924 t. 12 s. 94 (Wystawa starych mistrzów Lwowa; – B. PAN w Kr.: rkp. 2170 t. 2 (Zbiór prac i artykułów Aleksandra Hajdeckiego); IS PAN: Materiały Słownika Artystów Polskich.
Maria Zakrzewska