Rafałowski Aleksander (1894–1981), malarz, profesor Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie, działacz społeczno-polityczny. Ur. 5 VI w Warszawie, był jednym z czworga dzieci Henryka, kierownika w fabryce sody, i Felicji z domu Fejn.
Będąc uczniem gimnazjum Wojciecha Górskiego, które ukończył w r. 1913, R. uczęszczał na niedzielne kursy rysunku i malarstwa Włodzimierza Nałęcza, a później Ignacego Marka. W roku 1911 obraz R-ego Martwa natura z wazą chińską został przyjęty na doroczny salon Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie. Ten wczesny debiut zapoczątkował aktywny udział malarza w licznych wystawach krajowych, pokazach sztuki polskiej za granicą oraz w ekspozycjach międzynarodowych. Dalsze studia artystyczne R. odbywał w Krakowskiej Akademii sztuk Pięknych (ASP) pod kierunkiem Jacka Malczewskiego w l. 1913–14, w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Edwarda Trojanowskiego w l. 1916–21 (z przerwą w roku 1920, kiedy został powołany do odbycia służby wojskowej). W r. 1920 R. związał się z Komunistyczną Partią Robotniczą Polski i w t. r. był internowany w Jabłonnie. Pracował społecznie dla teatrów robotniczych. Od r. 1922 działał w komórce organizacyjnej Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). W l. 1922–3 kształcił się w berlińskiej prywatnej pracowni rzeźbiarza Aleksandra Archipenki. W Niemczech R. zetknął się bezpośrednio z europejską awangardą artystyczną, wziął także udział w r. 1923 w Grosse Berliner Kunstausstellung w ramach «Novembergruppe».
Po powrocie do kraju związał się ze środowiskiem konstruktywistów. Należał do grup «Blok» (1924–6) i «Praesens» (1926–9), brał udział w większości wystaw tych ugrupowań. Miał także wystawy indywidualne: w r. 1924 w Muzeum Narodowym w Rydze i w r. 1926 w salonie Związku Plastyków w Warszawie. W obrazach R-ego z lat dwudziestych trudno wszakże dopatrzeć się wyraźnych elementów konstruktywizmu. Artysta eksperymentował, próbował różnych konwencji, wykorzystywał doświadczenia europejskiej awangardy w dążeniu do ukształtowania własnego języka malarskiego. R. tworzył kompozycje bezprzedmiotowe oparte na kontrastach powierzchni barwnych, zróżnicowanych pod względem kształtu, jakości i wagi barwy oraz wartości fakturowych. Charakterystyczne dla tego okresu twórczości R-ego były prace powstałe w r. 1924: Kompozycja fakturowa, Czerwień w przestrzeni, Kontrasty form i koloru, Kompozycja przestrzenna, Znak architektury czy projekt wystroju wnętrza hallu w Domu Architekta (we współpracy z inż. Bohdanem Lachertem). Malowane przez artystę w tym czasie martwe natury cechowała – podobnie jak wspomniane obrazy bezprzedmiotowe – rytmiczna organizacja powierzchni obrazu, uporządkowanie form, budowa logicznie zamkniętych zespołów. R. interesował się także wówczas scenografią, a zwłaszcza wykorzystaniem zwierciadeł w dekoracji teatralnej. Jego makieta do trzeciego aktu „Nieboskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego wyróżniona została w r. 1926 na International Exhibition of Stage Design w Nowym Jorku (pomysł R-ego zrealizował później na deskach scenicznych Wincenty Drabik).
W r. 1926 R. otrzymał stypendium na wyjazd do Paryża. Planowany początkowo na rok pobyt przedłużył się do dwóch i pół lat. W grudniu 1927 w galerii Sacre du Printemps odbyła się wystawa prac R-ego powstałych w ostatnim okresie. Wstęp do katalogu napisał P. Dermée, jeden z redaktorów kwartalnika „L’Ésprit Nouveau”. W r. n. R. brał udział w paryskim Salon d’Automne. Podczas pobytu w Paryżu poznał dobrze tamtejsze zbiory muzealne (m. in. kopiował w Luwrze dzieła Rembrandta). Odwiedzał często liczne galerie sztuki współczesnej, był także gościem w pracowniach wybitnych twórców, takich jak P. Picasso, G. Braque, F. Léger, A. Ozenfant. R. zawarł wiele znajomości w międzynarodowym środowisku artystycznym Paryża; przedstawicielami najbliższego mu kręgu byli P. Mondrian, G. Vantongerloo, L. Russolo, E. Prampolini.
Po powrocie do kraju R. przedstawił swój dorobek na wystawie indywidualnej w salonie Czesława Garlińskiego w r. 1928. W r. n. brał udział w Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w dziale malarstwa i jako projektant dekoracji pawilonu Monopolu Spirytusowego. W r. 1929 odbyła się kolejna wystawa prac artysty w salonie Garlińskiego. Pokazane na niej obrazy z prymitywistycznie ujętymi motywami z Kazimierza nad Wisłą świadczyły o zasadniczym zwrocie, jaki dokonał się w zainteresowaniach artysty, który nie zapominając swych dotychczasowych doświadczeń, zwrócił się ku życiu i sztuce przedstawiającej. W r. 1930 R. wyjechał do Rzymu, gdzie miał wystawę indywidualną w Teatro Moderno (Degli Independenti). W t. r. eksponował także swe prace w Galerii Miejskiej w Łodzi, w r. n. w tamtejszym salonie Instytutu Propagandy Sztuki (IPS). W l. 1933–4 należał do Grupy Plastyków Nowoczesnych, skupiającej byłych członków «Bloku» i «Praesensu», i uczestniczył w jej wystawach. W r. 1934 miał własną wystawę w Krakowskim Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP). R. 1937 przyniósł trzecią ekspozycję prac R-ego w salonie Garlińskiego, a także pokaz dorobku z l. 1927–37 w warszawskim salonie IPS. Pośród wystawionych wówczas portretów był znany Autoportret z r. 1930 oraz jeden z najlepszych wizerunków jego pędzla – Portret Stefana Jaracza z r. 1937. «W swej karykaturalnej wyrazistości portret [ten] przypomina nieco werystów niemieckich spod znaku „nowej rzeczowości”, zwłaszcza Dixa» (Wallis). R. brał ponadto udział we wszystkich Salonach warszawskiego IPS (nagrody w l. 1933, 1934 i 1935), wystawach Związku Plastyków, Salonach TPSP w Krakowie (nagroda na I Ogólnopolskim Salonie w r. 1936), uczestniczył w wystawach środowiska lwowskiego. Pokazywał swe prace również za granicą, m. in. na wystawach polskiej sztuki nowoczesnej w galerii Éditions Bonaparte w Paryżu i w Pulchri Studio w Hadze w r. 1929 oraz na międzynarodowych wystawach sztuki współczesnej w Brukseli – w r. 1931 i 1935. W r. 1936 R. organizował zebrania Frontu Ludowego i brał udział w akcjach Komitetu Obrony Pokoju.
Po wybuchu drugiej wojny światowej R. opuścił Warszawę i udał się do Lwowa, gdzie włączył się do prac Związku Plastyków i malował obrazy na zamówienie. Był przewodniczącym Związku Zawodowego Pracowników Kultury. W r. 1941 wyjechał w głąb ZSRR do Kazachstanu. W roku 1942 przybył do Kujbyszewa, gdzie współpracował jako ilustrator z wydawanym przez Wandę Wasilewską czasopismem „Nowe Widnokręgi”. W r. 1943 przyjechał do Moskwy; był obecny na zebraniu założycielskim Związku Patriotów Polskich (ZPP); jemu powierzono funkcję dekoratora sali, w której miało odbyć się zebranie. Współpracował z pismem ZPP „Wolna Polska”. W Sielcach nad Oką wstąpił do WP i został kronikarzem-ilustratorem I Dywizji. W lipcu 1944 R. (w randze kapitana) dotarł do Lublina, gdzie został mianowany zastępcą kierownika Resortu Kultury i Sztuki Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. W r. n. został dyrektorem Departamentu Plastyki Min. Kultury i Sztuki oraz (od 31 XII 1944) posłem do Krajowej Rady Narodowej (należał do klubu poselskiego Polskiej Partii Robotniczej). R. zajmował się organizacją życia artystycznego, ochroną i zabezpieczaniem dóbr kultury, a także sprawami bytowymi plastyków i pisarzy.
W r. 1945 R. powrócił do Warszawy i wziął udział w pracach związanych z restytuowaniem ASP. W t. r. został zastępcą profesora malarstwa, a w r. n. mianowano go profesorem nadzwycz. w ASP. W l. 1953–5 był członkiem komitetu nagród państwowych. Tytuł profesora zwycz. uzyskał w r. 1964. W czasie swej długoletniej pracy pedagogicznej w ASP dwukrotnie pełnił funkcję dziekana Wydziału Malarstwa oraz prorektora uczelni (1951–9). Nadal dużo malował, uczestniczył we wszystkich Ogólnopolskich Wystawach Plastyki, dorocznych Wystawach Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP), licznych wystawach tematycznych, m. in. w r. 1958 w wielkiej wystawie «Warszawa». W r. 1961 odbyła się w Zachęcie jubileuszowa wystawa z okazji 50-lecia twórczości R-ego. Pokazano na niej ocalałe prace z lat dwudziestych i trzydziestych (blisko 300 obrazów i 2 tys. rysunków artysta utracił w czasie wojny) oraz dorobek ostatnich kilkunastu lat. Obrazy najnowsze, m. in. kompozycje z cyklu Warszawa (1958–9), Kawiarnia (1958), Cyrk (1960) czy Wejście do jaru (1961) świadczyły o tym, iż artysta odnalazł pewną syntezę możliwości twórczych, wypracowanych przez lata malarskich doświadczeń. W r. 1971 R. miał kolejną wystawę indywidualną w olsztyńskim Biurze Wystaw Artystycznych (BWA). Swój dorobek kronikarza I Dywizji przedstawił w albumie Ze szkicownika polowego (Wyd. MON, W. 1951). Opublikował także artykuły: Socjalno-ekonomiczne podstawy bytu materialnego artysty („Przegl. Artyst.” 1948 nr 8–9 s. 5) i Ze wspomnień artystycznych artysty-żołnierza I Dywizji (tamże 1952 nr 10–12 s. 39–41, ilustr.). Wydał także R. drukiem pamiętnik … I spoza palety (W. 1970, liczne fot.), w którym opisał swą drogę twórczą i działalność pozaartystyczną. Zanotował tam: «sztuka była i jest dla mnie sprawą serca, sprawy społeczne – sumienia».
Był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (od r. 1948). Otrzymał m. in. Nagrodę Państwową III i II st. W r. 1963 zapadł na poważną chorobę oczu, która stopniowo ograniczała jego twórczość malarską. Zmarł 22 I 1981 w Warszawie, pochowany został 29 I na Cmentarzu Komunalnym dawnym Wojskowym na Powązkach. Był odznaczony m. in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski i Sztandarem Pracy I kl.
Od r. 1949 R. był żonaty z Melanią Zantman z domu Goldman (ur. 4 XII 1907). Dzieci z tego związku nie miał.
Największy zespół prac R-ego znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie; obrazy jego posiadają także Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego w Warszawie, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Muzeum Miejskie w Kujbyszewie oraz osoby prywatne w kraju i za granicą (m. in. w Nowym Jorku, Los Angeles, Paryżu i Zurychu).
Autoportret, olej, 1930, w Muz. Narod. w W.; – Pol. Bibliogr. Sztuki I cz. 1, 2, II; Artyści plastycy okręgu warsz. ZPAP 1945–70, (bibliogr.); Bénézit, Dictionnaire, (1966); Peretiatkowicz-Sobeski, Współczesna kultura pol.; Thieme-Becker, Lexikon d. Künstler; Vollmer, Künstler Lexikon, (bibliogr.); Aleksander Rafałowski, Kolekcja prac… od 16 do 30 października 1928, W. 1928, Salon Sztuki Cz. Garlińskiego; Aleksander Rafałowski. Kolekcja prac w salonie sztuki Czesława Garlińskiego od 22 października do 4 listopada 1929, W. 1929 (tu m. in. Husarski W., Aleksander Rafałowski. Charakterystyka twórczości); Aleksander Rafałowski. Malarstwo. Salon wystawowy BWA Olsztyn Zamek styczeń 1971, Olsztyn 1971 (wstęp I. Witz); Alexandre Rafałowski – peintures. 3–17 décembre 1927 Galerie Sacre du Printemps, Paris 1927 (wstęp: Dermée P., Une défaite du goût); Constructivism in Poland 1923–1936. Blok – Praesens – a. r., Ł. 1973 (katalog wystawy, Pod red. R. Stanisławskiego, Wielgus B.); Katalog Działu Sztuki, PWK, P. 1929; Katalog 5-tej wystawy Instytutu Propagandy Sztuki. Lucjan Adwentowicz, … Aleks[ander] Rafałowski, W. 1931 IPS; toż, Łódź 1931 IPS; [Katalog prac A. Rafałowskiego wystawionych w Rzymie. Ze wstępem P. Dermée] Rzym, Bragaglia 1930; Malarstwo, grafika, rzeźba laureatów nagród państwowych i ministra kultury i sztuki. Katalog wystawy, W. 1966 (wstęp J. Zanoziński); Rafałowski. Wystawa w 50-lecie pracy twórczej ZPAP CBWA Maj 1961, W. 1961 (wstęp K. Piwocki, fot.); Sztuka warsz. Katalog; Wystawa zbiorowa prac malarskich Aleksandra Rafałowskiego. Maj-czerwiec 1937, W. 1937 IPS; Wystawy zbiorowe Wlastimila Hofmanna,… Aleksandra Rafałowskiego,…. Październik-listopad 1932, Kr. 1932 TPSP; – Baranowicz Z., Polska awangarda artystyczna 1918–1939, W. 1975 s. 99, 122, 124, 136; Dobrowolski T., Malarstwo polskie ostatnich dwustu lat, Wr. 1976; tenże, Nowoczesne malarstwo pol., III; Frycz K., Praesens, „Świat” 1926 nr 42; Jellenta C., Z życia sztuki, „Epoka” 1929 nr 295 s. 4; K. P., Salon jesienny 1915 w Warszawie, „Tyg. Ilustr.” 1915 nr 51 s. 719; Kotula A., Krakowski P., Sztuka abstrakcyjna, W. 1973 s. 154, 162; Kowalska B., Polska awangarda malarska 1945–1970, W. 1975; taż, Z rozważań nad twórczością Aleksandra Rafałowskiego, „Przegl. Artyst.” 1961 nr 3 s. 41–8; Pieńkowski S., Sztuka bez artyzmu, „Myśl Narod.” 1929 nr 48 s. 286; Piwocki K., Aleksander Rafałowski, W. 1965 (fot.); tenże, Hist. Akad. Sztuk Pięknych w W.; Pollakówna J., Malarstwo polskie między wojnami 1918–1939, W. 1982 (noty biograficzne oprac. Rudzińska W. M.); Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Rem M., O „nowej rzeczowości” w Polsce, „Europa” 1929 nr 4 s. 8; Trzeciak P., Aleksander Rafałowski 1894–1981, „Biul. Rady Artyst. ZPAP” 1981 nr 1/142; Turowski A., Konstruktywizm polski, Wr. 1981; tenże, W kręgu konstruktywizmu, W. 1979; Wallis M., Dzieje zwierciadła, Ł. 1956; tenże, Sztuka polska dwudziestolecia, W. 1959; Wojciechowski A., Młode malarstwo polskie 1944–1974, Wr. 1983; tenże, Polskie malarstwo współczesne, W. 1977; Wystawy w ZZAP, „Tyg. Ilustr.” 1926 nr 17 s. 291; – „Czas” 1937 nr 149 s. 6 (W. Husarski); „Droga” 1937 nr 6 s. 473–6 (K. Winkler); „L’Écho de Varsovie” 1937 nr z 19 VI (L. Q.); „Freie Presse” (Ł.) 1930 nr 168 (S. Zahorska); „Gaz. Olsztyńska” 1971 nr 31 (I. Witz); „Głos” 1926 nr 138 s. 271 (A. Wieczorkiewicz, polemika ze Sz. Rutkowskim o twórczości A. R-ego); „Kultura” 1937 nr 27 s. 7 (J. Kurzawa), 1964 nr 24 (Z. Woźnicka); „Kur. Warsz.” 1926 nr 106 s. 17 (J. Kleczyński); „Nasz Przegl.” 1929 nr 301 s. 11 (M. Weinzieher); „Nowe Książki” 1971 nr 11 s. 727–8 (E. Szańkowska, recenzja książki R-ego ...I spoza palety); „Nowiny Liter.” 1948 nr 37 s. 5 (4 ilustr. bez tekstu); „Odrodzenie” 1947 nr 29 s. 3 (4 ilustr. bez tekstu); „Pion” 1937 nr 23 s. 8 (K. Winkler); „Prosto z Mostu” 1937 nr 32 s. 7 (J. Bajkowski); „Robotnik” 1926 nr 127 (M. Wallis), 1928 nr 302 (tenże); „Rocznik CBWA” za l. 1956, 1959–61, 1965–7 (wykaz recenzji i wzmianek prasowych); „Słowo Powsz.” 1971 nr 31 (KKP); „Ster” 1937 nr 23 s. 7 (L. Strakun); „Sztuki Piękne” R. 2: 1925/26 nr 8 s. 367, R. 6: 1930 nr 11 s. 420; „Tryb. Ludu” 1961 nr 140 (E. Garztecka); „Tyg. Ilustr.” 1928 nr 43 s. 739 (W. Husarski); „Tyg. Powsz.” 1961 nr 24; „Wiad. Liter.” 1928 nr 45 s. 4 (M. Sterling), 1937 nr 28 s. 6 (M. Wallis); „Żołnierz Pol.” 1973 nr 20 (G. Trojanowski); „Żołnierz Wolności” 1971 nr 131 (J. Buszko); „Życie Warszawy” 1981 nr 23 (nekrologi); – Arch. Akt ASP w W.: Teczka osobowa R-ego nr K. 962; Centr. Arch. KC PZPR: Zespół Referat do spraw działaczy 708/2; IS PAN: Materiały pracowni Słown. Artystów Pol. oraz pracowni Dok. Sztuki Współcz.
Wanda Maria Rudzińska