Rak (Rakk) Aleksander (1899–1978), grafik, malarz, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie – Oddział w Katowicach. Ur. 18 VIII w Odessie, był synem Aleksandra technika budowlanego, i Marty z Koktowiczów (zm. 1901). Dzieciństwo spędził w rodzinnych stronach, na Wileńszczyźnie.
Do szkoły realnej R. uczęszczał w Kijowie. Ok. r. 1917, po stracie ojca, przedostał się do Warszawy, gdzie nie mając rodziny ani żadnego oparcia sam zarabiał na życie. Równocześnie rozpoczął naukę malarstwa w warszawskiej Szkole Rysunkowej. Później studiował w Szkole Sztuk Pięknych (SSP) w Warszawie (zapis 1919). Odbył służbę woiskową i właściwe studia podjął w r. 1923. Był uczniem Miłosza i Mieczysława Kotarbińskich, następnie Karola Tichego i Tadeusza Pruszkowskiego. Studiował również grafikę pod kierunkiem Władysława Skoczylasa. Studia ukończył w r. 1929.
W l. 1928–31 R. pracował w Miejskiej Szkole Dokształcającej w Warszawie. Od r. 1929 był członkiem stowarzyszenia «Szkoła Warszawska», z którym wystawiał w t. r. na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu i wystawach Grupy w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w l. 1930, 1933, 1936 i w Genewie w Musée Rath w r. 1931. W l. 1932–5 był nauczycielem rysunku w warszawskiej Szkole Sztuk Zdobniczych Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej. Od r. 1936 był wykładowcą rysunku w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie (na wydziale grafiki, rzeźby i architektury wnętrz). W okresie przedwojennym był też wieloletnim kierownikiem artystycznym wydawnictw kolejowych Biura Propagandy Kolejowej «Ruch». Należał do różnych stowarzyszeń artystycznych, jak «Ład» (nie wystawiał z tą grupą), Koło Artystów Grafików Reklamowych (KAGR) w l. 1934–9. Był też członkiem Bloku Zawodowych Artystów Grafików. Uprawiał malarstwo olejne, akwarelowe, grafikę (techniki metalowe, drzeworyt), a także niektóre gałęzie sztuki użytkowej. Tematyka jego prac malarskich i graficznych obejmowała malarstwo pejzażowe, np. Krajobraz z jeziorem (olej, 1932), Brzozy (olej, 1932), Na wzgórzu (drzeworyt, 19361, portrety a także ze świetnym zmysłem obserwacji uchwycone sceny rodzajowe, charakterystyczne typy ludzi pracy: Rybak (olej., ok. 1930), Parobek (olej, 1931), Kwiaciarze (akwaforta, ok. 1933), Piekarz, Szewc (akwaforty, obie z r. 1935, w Muz. Narod. w W.), Praczki (akwaforta, 1936, Muz. Narod. w W.), Kobiety przy studni (drzeworyt 1936, Gabinet Rycin, B. Uniw. Warsz.), Wędrowiec (litografia, 1938), Muzykanci (sucha igła, 1938, zaginiona), Kataryniarz (litografia barwna, Muz. Narod. w W.). W tym okresie R. uprawiał również sztukę użytkową projektując plakaty, witraże, odznaki. W r. 1932 brał udział w konkursie na plakat reklamowy dla firmy «Chlorodont» Piękne białe zęby (zakup), w r. n. otrzymał wyróżnienie w konkursie na plakat propagujący odznakę sportową, zaś w l. 1933 i 1934 dwukrotnie otrzymał II nagrodę za plakaty w konkursach dla Państwowego Monopolu Spirytusowego. W r. 1934 plakat R-a Grad został zakupiony na konkursie PZU. R. projektował witraże (np. Ogrójec w r. 1928, witraże dla kościoła w Wildze koło Warszawy), wraz ze swą żoną Janiną Rakową otrzymał wyróżnienie w konkursie na projekt polichromii i ołtarza głównego dla kościoła w Chełmie Lubelskim (1935).
R. wystawiał swe prace na wielu wystawach, m. in. w Instytucie Propagandy Sztuki (IPS) w Warszawie w Salonie Zimowym (1931/2), w I Międzynarodowej Wystawie Drzeworytów (1933), w XXI Wystawie IPS w Warszawie i Łodzi (1934), w Salonie Plastyki Bloku Zawodowych Artystów Plastyków (1936), w II międzynarodowej wystawie drzeworytów i w V Salonie Związku Grafików (1937), w V Salonie IPS (1938 – otrzymał wówczas nagrodę prezesa PKO). Brał udział w wystawach KAGR (1938 w TZSP w Warszawie) i wystawie zbiorowej Związku Polskich Artystów Grafików (1937 TZSP Warszawa – nagroda). Za granicą wystawiał na Międzynarodowej Wystawie sztuki religijnej w Padwie (1931), w Wystawie sztuki polskiej Bloku Zawodowego Artystów Plastyków w Raperswilu (1936), w wystawie sztuki polskiej w Helsinkach i wystawie światowej w Nowym Jorku (1939). Ostatnią wystawą, na której miały być pokazane utwory graficzne R-a przed wybuchem wojny była Wystawa współczesnej grafiki polskiej w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie (odbyła się w r. 1946).
Okres drugiej wojny światowej przeżył R. w Warszawie; ciężko chorował na gruźlicę. Utracił żonę, która zginęła w czasie radzieckiego nalotu lotniczego w r. 1942; od bomby zostało zniszczone mieszkanie R-a i zginęła większość jego prac. Po wojnie R. osiadł w Gliwicach. Był wpółorganizatorem i nauczycielem (od r. 1945) Państwowej Szkoły Sztuk Plastycznych, od r. 1947 kierownikiem wyższej uczelni – Katowickiego Oddziału Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych (PWSSP) we Wrocławiu. W r. 1954 został mianowany profesorem nadzwycz. Po przyłączeniu się katowickiej Szkoły Sztuk Plastycznych do Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Krakowie R. został dziekanem Wydziału Grafiki (1957), a następnie kierownikiem katedry grafiki na Wydziale Malarstwa i Grafiki ASP w Krakowie – Oddział w Katowicach. Wykształcił wielu wybitnych artystów; jego uczniami byli m. in. Waldemar Świerzy, Stefan Suberlak, Andrzej Czeczot, Jerzy Duda Gracz, Jan Nowak, Leszek Rózga i Stanisław Kluska.
W okresie powojennym R. poświęcił się przede wszystkim grafice (akwaforta, miękki werniks, sucha igła, linoryt) i rysunkowi (węgiel, ołówek). Tematyka jego prac nawiązywała jeszcze do przeżyć z czasów wojny (Lista rozstrzelanych, Ofiary wojny), a także obejmowała charakterystyczne dla tych czasów scenki rodzajowe i typy ludzkie (np. cykl Szabrownicy, Górnicy, Wartownik, Milicjant, Pożegnanie suteryn, Przeprowadzka-cykl, Dwaj z workiem). Z wczesnych lat 50-tych pochodzą prace: Oświata dla dorosłych (sucha igła, 1950 Muz. w Chorzowie i Muz. Narod. w Warszawie), Lenin wśród górali (litografia w Muz. Narod. w Warszawie), Strajk fornali (akwaforta, 1954, Muz. Narod. w Warszawie, Muz. Hist. Pol. Ruchu Rewol. w Warszaw:e). Późniejsze utwory R-a przyniosły wiele, tak przez niego lubianych, scenek rodzajowych, przedstawionych z pewnym sentymentem i znaczną dozą subtelnego poczucia humoru. Były to widoki małych miasteczek, podwórek, ławeczki w parku (Siesta), bary mleczne, postacie pijaków, wędkarzy, karciarzy, gospodyń zajętych różnymi pracami domowymi (Z żelazkiem, Młoda gospodyni). Nie zabrakło w jego twórczości pełnych nastroju i delikatnego uroku pejzaży (duży cykl akwafort i rysunków: Komańcza, Pejzaż z Ustronia, W Bieszczadach i in.). Zainteresowanie R-a różnymi typami ludzkimi przyniosło w jego twórczości liczne studia portretowe, portrety, a także karykatury (np. Eugeniusza Gepperta, Leona Dołżyckiego, Janiny Lazarowej, czy własne). Powstało też wiele autoportretów, szczególnie w ostatnich latach życia artysty. Pod koniec życia pojawiły się w jego twórczości rysunki o tematyce religijnej (Chrystus, Pojmanie Chrystusa, Św. Paweł).
Twórczość R-a była wysoko oceniana przez krytykę; podkreślano twórcze czerpanie z tradycji europejskiej grafiki, wrażliwość artystyczną, i techniczne mistrzostwo. W r. 1957 R. otrzymał artystyczną nagrodę miasta Katowic w dziedzinie plastyki, trzykrotnie przyznano mu nagrodę wojew. katowickiego (1964, 1973, 1978). Nadal wiele wystawiał; brał udział w wystawach krajowych, jak: Salon Wiosenny w Warszawie (1946), II Ogólnopolski Salon Zimowy w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (1947), Ogólnopolska wystawa «Plastycy w walce o pokój» w TZSP w Warszawie (wyróżnienie) i I Ogólnopolska Wystawa Plastyki w Muzeum Narodowym w Warszawie (obie 1950), Wystawa malarstwa, rzeźby i grafiki z okazji wyzwolenia Śląska w Katowicach (1955), I Ogólnopolska Wystawa grafiki artystycznej i rysunku w Zachęcie w Warszawie (1956 – wyróżnienie w dziale grafiki), Wystawa «Polska Grafika Współczesna 1900–1960» w Muzeum Narodowym w Warszawie (1960), wystawa «Polskie dzieło plastyczne w XV-lecie PRL» w Zachęcie w Warszawie (1961 – wyróżnienie Min. Kultury i Sztuki), «20 lat PRL w twórczości plastycznej» w Katowicach (1964/5 – nagroda), Wystawa grafiki polskiej w Lublinie (1965), Festiwal Sztuk Pięknych w Zachęcie w Warszawie (1966), Wystawy jubileuszowe w 150-lecie ASP w Krakowie (1969), V Ogólnopolska wystawa grafiki w Muzeum Narodowym w Poznaniu (1971 – nagroda Min. Kultury i Sztuki). Uczestniczył też w wystawach okręgowych Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP) w Katowicach, którego był współzałożycielem i członkiem: 1956, 1958, 1959, 1960 (w Bielsku Białej), 1961, 1971 i 1972 i na wystawach Katowickiego ZPAP za granicą (w Frydek Mistek 1962, Ołomuńcu 1963, Miszkolcu 1969 i 1974, w Sofii i Wiedniu 1974, w Halle 1975). Wielokrotnie brał udział w ekspozycjach sztuki polskiej za granicą, były to wystawy grafiki polskiej w Moskwie (1946), Pradze, i Berlinie (1947), Brukseli, Gandawie (1948), w Wiedniu (1949), w Rio de Janeiro, Sao Paolo i Kurytybie (1953), Mińsku (1964), Berlinie Zachodnim i Essen (1965), w Rotterdamie, Arnheim i Haarlem (1965), w Skopje, Monachium (1966), w New Delhi, Lucknow, Madras, Hyderabad, Ankarze, Stambule (1967), Budapeszcie (1969), w Zurychu (1973), w Berlinie Zachodnim (1974). W l. 1955–6 prace jego znajdowały się na dużej wystawie sztuki polskiej, która była pokazywana w miastach Danii, Kanady i USA, w l. 1963–4 w ekspozycji prezentowanej w Belgii, Meksyku, Urugwaju, Wenezueli i na Kubie. R. zmarł w Katowicach 29 VII 1978. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim (1956) i Oficerskim (1966) Orderu Odrodzenia Polski.
R. był ożeniony (od r. 1932) z malarką Janiną Knothe (25 II 1905 – 21 VIII 1942). Miał z nią czworo dzieci: Martę (ur. 1933), zamężną Podgórską, artystę plastyka, Annę (ur. 1934), architekta, tłumaczkę i dziennikarkę, Barbarę (ur. 1935), prawnika, Tomasza (ur. 1939), historyka, tłumacza.
Po śmierci R-a jego prace ukazywały się na wystawach: «Malarze z kręgu Tadeusza Pruszkowskiego» w Muzeum Narodowym w Warszawie (1978), «Ekspresjonizm w sztuce polskiej», w Muzeum Narodowym we Wrocławiu i w Zachęcie w Warszawie (1981); w r. 1982 odbyła się duża pośmiertna wystawa R-a w Zachęcie w Warszawie i Galerii Biura Wystaw Artystycznych w Katowicach.
Autoportret (w kapeluszu), 1976, rys. węglem, kilka autoportretów rysunkowych i autokarykatury (w posiadaniu rodziny artysty), Autoportret, 1974 (sucha igła, w Muz. Górnośląskim w Bytomiu), Stopka A., Karykatura R-a., reprod. w: „Życie Liter.” 1966 nr 22; – Śląski Słown. Biogr., III (A. Ligocki), Aleksander Rak 1899–1978, 1982 Zachęta Warszawa, Katowice Galeria Biura Wystaw Artystycznych (Katalog wystawy) (tu fot., bibliogr., spis wystaw i konkursów oraz prac R-a); – Bojko S., Polska sztuka plakatu, W. 1971; Grońska M., Nowoczesny drzeworyt polski, Wr. 1971; Jakimowicz J., Współczesna grafika polska, W. 1975; Piwocki, Hist. Akad. Sztuk Pięknych w W.; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Wallis M., Sztuka polska dwudziestolecia, W. 1959; – Bartoszewicz W., „Buda na Powiślu”, W. 1983; – „Dzien. Łódz.” 1982 nr 103 (M. Jagoszewski, reprod. autoportretu R-a z r. 1935); „Dzien. Zach.” 1978 nr 173, 174, 175 (nekrologi); „Poglądy” 1963 nr 1 (A. Ligocki), 1972 nr 21 (M. Podolska), 1978 nr 17 (A. Piskor); „Polityka” 1982 nr 14 s. 11 (A. Rak); „Przemiany” 1957 nr 31 s. 6 (Laureaci. Katowice, reprod. autoportretu); „Tryb. Robotn.” 1978 nr 34 (M. Podolska), nr 176 (nekrologi); „Wieczór” (Kat.) 1969 nr 121 (wywiad z R-iem); „Życie Warszawy” 1978 nr 184, 185 (nekrologi); – IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol. i Pracownia Plastyki Współczesnej (dokumentacja); – Informacje córek R-a, Barbary Rak z Kat. i Marty Podgórskiej z Ł.
Róża Biernacka