Szczepański Aleksander Roman, pseud.: Twardy, R. Dołęga, ro, dr.A.S. (1882–1937), prawnik, ekonomista, działacz społeczny i gospodarczy, publicysta, konsul generalny w Zagrzebiu, Bytomiu i Chicago.
Ur. 18 X (6 X st.st.) w Saratowie w Rosji, był synem Józefa Dionizego (zob.) i Róży Adeli (Adelajdy) z Dziubińskich (zm. 1930), skrzypaczki, absolwentki warszawskiego i petersburskiego konserwatorium muzycznego. Miał zmarłych w dzieciństwie braci Kazimierza (1887–1892) i Wiktora (1890–1892) oraz siostrę Marię (1895–1989), zamężną Kuncewiczową, pisarkę.
Po ukończeniu ze srebrnym medalem gimnazjum w Saratowie S. wyjechał z rodziną do Warszawy, gdzie w r. 1900 podjął studia matematyczne na Uniw. Warsz. W r. 1905 przeniósł się tamże na prawo. W l. 1900–5 był sekretarzem zarządu Bratniej Pomocy Studentów Uniw. Warsz. W r. 1902 wstąpił do Związku Młodzieży Polskiej «ZET», a w r. 1904 wszedł w skład Komendy Okręgowej «ZET» w Warszawie. Był czynny w kolportażu prasy narodowej na terenie Król. Pol.: „Polaka”, „Przeglądu Wszechpolskiego” i „Pochodni” oraz odezw Ligi Narodowej; uczestniczył w zakładaniu tajnych kółek oświatowych we wsiach gub. lubelskiej, wygłaszał odczyty dla robotników i współorganizował tajne zjazdy nauczycieli szkół ludowych oraz występował w Warszawie w nielegalnych przedstawieniach amatorskich (m.in. „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego). W r. 1902 podjął współpracę z ukazującym się we Lwowie pismem młodzieży akademickiej „Teka” i jako przedstawiciel Warszawy wszedł w r.n. w skład jego redakcji; pozostawał w niej do r. 1905, a artykuły na tych łamach publikował (pod pseud. Twardy, ro, dr.A.S.) do r. 1910. W trakcie rewolucji 1905 r. uczestniczył zimą t.r. w strajku szkolnym i był sygnatariuszem petycji Bratniej Pomocy z 18 III w sprawie autonomii Król. Pol. oraz polonizacji Uniw. Warsz. Wraz z Janem Purwinem (z Młodzieży Narodowej) i Zygmuntem Drozdowiczem (z PPS) brał udział we wrześniu w zjeździe młodzieży rosyjskiej w Wyborgu w Finlandii; był współautorem odczytanej tam deklaracji („Słowo Pol.” R. 10: 1905), uznającej podejmowane uchwały zjazdowe za niewiążące dla Polaków. Uczestniczył w zjazdach Zjednoczenia Towarzystw Młodzieży Polskiej Zagranicą w Genewie (1905) i Fryburgu (1906). W r. 1905 studiował ekonomię polityczną na uniw. w Berlinie. W „Ekonomiście” opublikował t.r. pracę (nagrodzoną t.r. złotym medalem na Uniw. Warsz.) pt. Pomoc pracodawcza, jej zadania, główne postacie i znaczenie (T. 1 z. 1); ogłosił tu także Listy z Niemiec (T. 1 z. 2, T. 2 z. 4). W czasie wakacji r. 1906 w Płocku uczestniczył w pracach Narodowego Związku Robotniczego i współredagował efemeryczne robotnicze pismo „Wyzwolenie”. W l. 1906–8 studiował ekonomię polityczną na uniw. w Monachium, m.in. u Ludwiga Josepha Brentano. Był prezesem Tow. Studentów Polskich w Monachium oraz tzw. starszym monachijskiej grupy «ZET». W r. 1908 doktoryzował się na uniw. w Monachium na podstawie pracy Das deutsche und englische Einigungsverfahren bei gewerblichen Streitigkeiten (München 1909).
Od listopada 1909 pracował S. jako referent w Zarządzie Ordynacji Zamoyskich w Zwierzyńcu (pow. zamojski); był współredaktorem „Głosu Ziemi Chełmskiej”. W r. 1910 złożył egzamin prawniczy na uniw. w Dorpacie (obecnie Tartu). T.r. przeniósł się do Galicji i w r. 1911 został kierownikiem Biura Statystyki Przemysłowej Wydz. Krajowego we Lwowie. Z ramienia biura zredagował dwa zeszyty „Prac Krajowego Biura Statystyki Przemysłowej”: „Stan wytwórczości przemysłowej i górniczej Galicji w roku 1910” (Lw. 1912) oraz „Przemysł żelazny Galicji” (Lw. 1913), w którym opublikował własną pracę Obecny przerób żelaza w Galicji. W l. 1910–14 należał we Lwowie do I Drużyny Tow. Gimnastycznego «Sokół». W r. 1912 był referentem technicznym w Komisji Krajowej ds. przemysłowych. W ramach kursu ekonomiczno-społecznego na Uniw. Lwow. wygłosił w r. akad. 1912/13 wykład Stan rozwoju przemysłu Galicji („Prawnik” R. 2: 1913). W związku z zamiarem habilitacji wyjechał pod koniec r. 1913 do Monachium, a w r. 1914 przebywał na stypendium w Paryżu, gdzie współpracował z tamtejszą Stacją Naukową AU. W Bibliotece Polskiej w Paryżu w maju 1914 wygłosił odczyt Samodzielność gospodarcza Polski, traktujący o ekonomicznej dojrzałości ziem polskich (łącznie z Górnym Śląskiem) do niepodległości. Opublikował pracę La Galicie et son développement industriel („La Revue Politique et Parlementaire” 1914, osobno Paris 1914).
We wrześniu 1914 zaciągnął się S. do formowanych w Krakowie Legionów Polskich, ale wystąpił z nich przed złożeniem przysięgi. Opublikował prace: Zdolność eksportowa przemysłu galicyjskiego w tomie „Środkowo-europejski związek gospodarczy a Polska: studia ekonomiczne” ([b.m.w.], osobno Kr. 1916) oraz Nauka społeczna o gospodarstwie. Przedmiot i zakres („Przegl. Prawa i Admin.” 1916, osobno Lw.–W. 1916). W ramach cyklu organizowanego w Zakopanem przez Franciszka Bujaka wygłosił odczyty: Rozwój przemysłowy Galicji i Przemysł żelazny Galicji, opublikowane pt. Przemysł żelazny Galicji i warunki jego rozwoju w serii „Zadania i Potrzeby Gospodarcze Kraju” (T. 11: 1916). Przydzielony w maju 1916 przez Wydz. Krajowy do Centrali Odbudowy Kraju w Krakowie, był inicjatorem i sekretarzem generalnym komitetu organizacyjnego II Galicyjskiego Zjazdu Przemysłowego w Krakowie (28–30 IX 1917), a także redaktorem pozjazdowej publikacji („Pamiętnik II Galicyjskiego Zjazdu Przemysłowego…”, Kr. 1918). W październiku 1917 otrzymał od Tytusa Filipowicza propozycję zorganizowania wydz. ekonomicznego w powstającym MSZ i w tym celu został zatrudniony 15 XI t.r. w Dep. Politycznym b. Tymczasowej Rady Stanu w Warszawie. Dn. 11 XI 1918 kierował przeniesieniem archiwum polityczno-gospodarczego cesarsko-niemieckiego Zarządu Cywilnego z Pałacu Saskiego do budynków MSZ przy ul. Miodowej. Zapewne od listopada t.r. był dyrektorem Wydz. Ekonomiczno-Handlowego MSZ. W grudniu uczestniczył w polsko-niemieckich rozmowach w sprawie sytuacji na Litwie po wycofaniu się stamtąd wojsk niemieckich. W r. 1919 był ekspertem delegacji polskiej ds. ekonomicznych na konferencji pokojowej w Wersalu; opracował na nią oficjalny memoriał delegacji pt. La Haute Silésie, son union économique avec les autres territoires de la Pologne (Paris 1919). Pod pseud. Twardy opublikował broszurę Dobrobyt Śląska zależy od Polski, czyli kiedy Prusacy kłamią, a kiedy mówią prawdę (Mikołów 1920).
Od r. 1921 był S. konsulem generalnym RP w Zagrzebiu; równocześnie opiekował się przedwojenną emigracją polską w Bośni. Odwołany latem 1922, wrócił do Polski i 15 VII t.r. objął funkcję konsula generalnego w Bytomiu. Był wiceprezesem Tow. Obrony Kresów Zachodnich i w tym charakterze uczestniczył 21 IV 1923 w Krakowie w rozmowach w sprawie jego połączenia ze Związkiem Obrony Kresów Zachodnich (dokonane dopiero 1 XII 1929). Od stycznia 1924 do stycznia 1929 był przedstawicielem Polski w Komisji Mieszanej dla Górnego Śląska w Katowicach oraz w Tryb. Rozjemczym dla Górnego Śląska w Bytomiu. W związku z wyborami parlamentarnymi w Niemczech w r. 1924 uzyskał od MSZ dotację w wysokości 75040 marek, czym przyczynił się do wzmocnienia polskiej agitacji wyborczej na Śląsku niemieckim. Na konferencji 11 XII t.r. w Bytomiu poparł projekt prezydenta Komisji Mieszanej Felixa Calondera, aby do szkół mniejszościowych zapisywano uczniów bez składania specjalnych wniosków. Powołując się na ten przepis, zwołał we wrześniu 1926 konferencję działaczy polskich na Śląsku Opolskim w sprawie zapewnienia dzieciom polskim nauki w języku ojczystym. W dn. 22–23 I 1925 reprezentował Związek Spółdzielni Śląskich na konferencji w siedzibie Poselstwa RP w Berlinie w sprawie pomocy kredytowej dla polskiej spółdzielczości. Pod pseud. R. Dołęga opublikował pracę Atak gospodarczy Niemiec na naszą granicę zachodnią (Kat. 1927). Był przeciwnikiem centralizacji ruchu polskiego w Niemczech i finansowego podporządkowania poszczególnych dzielnic Związku Polaków w Niemczech kierownictwu w Berlinie. Po porażce mniejszości polskiej w wyborach parlamentarnych w Niemczech (20 V 1928) proponował przeniesienie centrali ruchu polskiego z Berlina na Śląsk Opolski oraz dokonanie reformy prasy mniejszościowej. Pod koniec l. dwudziestych spisał wspomnienia z dzieciństwa pt. Pobyt w Rosji (rkp. B. Ossol., toż pt. Ze wspomnień, wstęp M. M. Drozdowski, „Znak” 1983 nr 342–343).
Dn. 30 XI 1928 został S. odwołany z urzędu konsula w Bytomiu. Mianowany 1 II 1929 konsulem generalnym RP w Chicago, objął tę funkcję 10 IV t.r. Swą misję w Bytomiu podsumował w pracy Górny Śląsk w świetle wykonania konwencji genewskiej (W. 1929). Jako konsul w Chicago opracował dwadzieścia pięć raportów w sprawach ekonomicznych, jedenaście w sprawach kulturalnych i sześć w sprawach innych. W maju zwołał zjazd organizacji polonijnych w sprawie wyboru delegatów na I Zjazd Polaków z Zagranicy w lipcu t.r. w Warszawie. Dn. 4 IV 1930 został odwołany z placówki w Chicago z dn. 1 VII t.r., lecz mimo to udał się w kwietniu do Teksasu, w celu odwiedzenia polskich kolonistów oraz zbadania możliwości eksportu tamtejszej bawełny do Polski bez pośredników niemieckich. Odwołanie S-ego wywołało protesty chicagowskiej Polonii.
Po powrocie do Polski został S. dyrektorem Syndykatu Blachy Cynkowej w Katowicach. Działał w katowickiej Izbie Handlowej, «Sokole» śląskim oraz harcerstwie; był członkiem Société Belge d’Études et d’Expansion oraz Stow. Uczestników Walki o Szkołę Polską. W wydanej pod redakcją Bogdana Nawroczyńskiego księdze pamiątkowej „Nasza walka o szkołę polską 1901–1917” (W. 1932 II) opublikował wspomnienia Z perspektywy lat 25-ciu. Pobyt w USA opisał w książce Drapacze i śmietniki. Wrażenia amerykańskie (W. 1933, wyd. 2, W. 1979); zafascynowany amerykańskim postępem techniczno-ekonomicznym, głosił tu przewagę «amerykanizmu» nad kulturami Europy. Wspólnie ze Stanisławem Komarem i Edwardem Rybarzem opublikował książkę Górny Śląsk (Mikołów 1933); był w niej autorem części Przynależność gospodarcza Śląska. Był współorganizatorem powstałego w r. 1934 Inst. Śląskiego w Katowicach i objął w nim funkcję skarbnika. Dn. 19 II 1936 wygłosił odczyt w Kole Ekonomistów w Katowicach pt. Rola wsi w przezwyciężeniu kryzysu gospodarczego (Kat. 1936). Nie doczekał wydania broszury Kierunki eksportu wytworów przemysłu górnośląskiego (Kat. 1937). Zmarł 21 I 1937 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony Orderem Odrodzenia Polski IV kl., Medalem Niepodległości oraz Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.
W zawartym 27 IV 1913 w Bawarii małżeństwie z Marią Znatowicz (zm. 1960), córką Bronisława, redaktora warszawskiego „Wszechświata”, pisarką, tłumaczką języków serbskiego i chorwackiego (m.in. utworów Ivo Andricia), miał S. troje dzieci: Annę (ur. 1914), zamężną Mańkowską, po wojnie pracownicę w Biurze Odbudowy Stolicy, Jana Józefa (1919–2003), pisarza, oraz Jadwigę (ur. 1920), zamężną Miszewską, pielęgniarkę, od r. 1948 zamieszkałą w RPA.
Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; PSB (Purwin Jan); Skrzyp e k J., Bibliografia pamiętników polskich do r. 1964, Wr. 1976; Włocławski słownik biograficzny, Włocławek 2004 I (dot. ojca); – Barcik M., Powszechne wykłady UJ na Opolszczyźnie, Zaolziu i w Słowacji (1927–1928 i 1933–1934), „Zaranie Śląskie” R. 47: 1984 z. 3–4 s. 247–62; Brożek A., Chicagowskie echa napadu na artystów katowickiego Teatru Polskiego w Opolu w 1929 r., „Studia Śląskie” T. 22: 1972 s. 104–7; tenże, Próby organizacji dostaw bawełny do Polski z farm polonijnych w Teksasie (1920–1930), „Zesz. Nauk. Wyższej Szkoły Pedagog. w Opolu” 1972 z. 10; Chałupczak H., II Rzeczpospolita a mniejszość polska w Niemczech, P. 1992; Drozdowski M. M., [Wstęp do]: Szczepański A., Drapacze i śmietniki. Wrażenia amerykańskie, W. 1979; Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1807–1915, Red. S. Kieniewicz, W. 1981 (fot.); Falęcki T., Niemieckie szkolnictwo mniejszościowe na Górnym Śląsku w latach 1922–1939, Kat.–Kr. 1970; Haiman M., Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie w Ameryce 1873–1948, Chicago 1948; Lasak Z., Wykonanie konwencji genewskiej z 15 V 1922 r. na Śląsku Opolskim w świetle 3 raportów konsula generalnego RP, „Studia Śląskie” T. 19: 1970 s. 441–65; Lusiński C., II Rzeczpospolita a Polonia 1922–1939, W. 1998; Łempicka A., „Wesele” we wspomnieniach i krytyce, Kr. 1970; Masnyk M., Sprawy polskie w wyborach parlamentarnych na terenie rejencji opolskiej w świetle raportów polskiej służby dyplomatycznej i konsularnej (1924–1933), Opole 2004; Mroczko M., Związek Obrony Kresów Zachodnich, Gd. 1977; Musialik W., W kręgu polityki i władzy, Opole 1999; Pachoński J., Kraków wobec powstań śląskich i plebiscytu, Kr. 1981; Skóra W., Służba konsularna II Rzeczypospolitej. Organizacja, kadry i działalność, Tor. 2006; Smołka L., Prasa polska na Śląsku Opolskim 1922–1939, W.–Wr. 1976; Stefański J., Płock od a do z w tysiącletnich dziejach, P. 1990 (dot. ojca); Szałagan A., Maria Kuncewiczowa, W. 1995; Tartu Ülikooli üliopilaskonna teatmik. Album Academicum Universitatis Tartuensis. T. 1: 1889–1918, Tartu 1986 nr 22939; – Kołodziej E., Zjazdy i konferencje konsulów polskich w USA i Kanadzie. Protokoły i referaty 1920–1938, L. 2004; Kuncewiczowa M., Fantomy, L. 1989 s. 26, 28–9, 33, 43, 45, 84–5, 97, 100, 103, 112, 118–19, 155, 180–1, 246–7, 274; Nasza walka o szkołę polską 1901–1917, Red. B. Nawroczyński, W.–Lw. 1932 I 241–6, 268; Poliwoda W., Wspomnienia 1913–1939, Opole 1974; Schimitzek S., Drogi i bezdroża minionej epoki. Wspomnienia z lat pracy w MSZ (1920–1939), W. 1976; Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu 1919 r. Dokumenty i materiały, Red. R. Kierzanek, J. Kukułka, W. 1967–8 II–III; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1912–14; Wierzbicki A., Żywy Lewiatan. Wspomnienia, Oprac. P. Wierzbicki, W. 2001; ZET w walce o niepodległość i budowę państwa: szkice i wspomnienia, Red. T. W. Nowacki, W. 1996; Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Niemczech. Protokoły i sprawozdania 1920–1939, Oprac. H. Chałupczak i in., L. 1999; – „Dzien. Zachodni” 1995 nr 93; „Kur. Warsz.” R. 110: 1930 nr 341 (nekrolog matki); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1937: „Kur. Warsz.” nr 21, „Polska Zachodnia” nr 24 (W. Olszewicz), „Ruch Prawn., Ekon. i Socjol.” z. 2, „Warsz. Dzien. Narod.” nr 23; – AAN: sygn. 490 (2105); Ajalooarchiiv w Tartu: F. 402–12–62; B. Narod.: rkp. 13467 (Z. Dłużewska-Kańska i in., Niepełny wykaz członków Związku Młodzieży Polskiej Zet, W. 1967 I–II); B. Ossol.: Arch. Marii i Jerzego Kuncewiczów (fot., pam. Józefa Szczepańskiego), sygn. 16814I II; – Mater. Red. PSB: Biogram S-ego autorstwa córki, Anny Mańkowskiej, autobiogr. S-ego.
Grzegorz Błaszczyk