Sanguszko (Sanguszkowicz) Aleksander, kniaź z linii koszyrskiej (ok. 1508–1565), marszałek hospodarski. Był synem star. łuckiego Andrzeja (zob.) i Anny Chreptowiczówny.
W l. 1534–5 brał S. udział w wojnie z Moskwą; 21 IX 1535 w wyniku wstawiennictwa hetmana Jerzego Radziwiłła został mianowany przez Zygmunta I dzierżawcą homelskim (Homel świeżo zdobyto na Moskwie). Jednak, chyba na skutek znacznego oddalenia Homla od Wołynia, zamku tego nie objął, lub też zrzekł się wkrótce po nominacji, gdyż 27 V 1536 został tam starostą Wasyl Tołoczyński. W r. 1539 uczestniczył S. w walkach z Tatarami. Rewizja zamków wołyńskich przeprowadzona z polecenia Zygmunta Augusta w r. 1545 wykazała, że należące do S-i horodnie w Łucku były źle opatrzone. Przed 17 VI 1552 został S. marszałkiem hospodarskim. W styczniu 1554 przebywał w Knyszynie u boku królewskiego, w r. 1561 brał udział w wyprawie przeciw Tatarom, w maju 1563 przebywał w Wilnie na sejmie, w r. 1564 wraz ze swoim pocztem uczestniczył w działaniach wojennych przeciw Moskwie na Witebszczyźnie.
Ojciec stosunkowo późno wydzielił mu dobra w wyłączne użytkowanie, na popisie w r. 1528 wystawił S. tylko 5 koni. W r. 1533 był już po rozwodzie z pierwszą żoną Hanną, córką Wasyla Połubińskiego. W procesach z byłą żoną, zamężną za dworzaninem królewskim Mikołajem Zawiszą, i z byłym teściem (1534) występował S. wspólnie z ojcem. Zapewne dopiero przy okazji drugiego ożenku, z Nastazją z Żylińskich, wdową po Fiodorze Wiśniowieckim, dostał S. od ojca trzecią część włości Dereczyn w pow. słonimskim. Żylińska wniosła mu dobra nad Berezyną i część zamku Peremyl z przyległościami na południowym krańcu Wołynia. Druga część dóbr peremylskich pozostawała w rękach Wiśniowieckich, z którymi stale dochodziło do sporów granicznych. Zakończyły się one dopiero w r. 1540, kiedy S. wymienił z nimi swoją część Dereczyna na ich połowę Peremyla. Skupiwszy w swoim posiadaniu całą włość, ustanowił S. w Peremylu swą główną rezydencję, od której zwano go często kniaziem peremylskim. Na mocy testamentu matki ze stycznia 1545 i dodatkowego zapisu stał się S, właścicielem m. in. Horochowa w pow. łuckim i Kustynia w Grodzieńskiem. Po matce odziedziczył nadto części w Derni, Oderadach i Stawku, które w r. 1554 odsprzedał Radziwiłłom. Nadal jednak występował obok ojca jako współdziedzic dóbr koszyrskich w licznych procesach, a niezależnie od tego sam procesował się z ojcem w imieniu swej rodzonej siostry Hanny (1548). W maju 1558 przejął po ojcu opiekę nad wnukami ich kuzyna, kniazia kowelskiego Wasyla Sanguszki (zob.). Począwszy od r. 1559 zaostrzyły się spory z macochą Agrafenią Mścisławską o dobra m. in. Luszniew i Lubiaź (koło Pińska), a także o opiekę nad przyrodnią siostrą Hanną. S. nie uznał mianowicie zapisów ojca na rzecz macochy; 14 VI 1559 sprawa dotarła do króla, który nakazał S-ce zwrócić macosze zabrane siłą dobra Luszniew, Serebryszcze, Zaozierze, Wysock, Mirków, Lubieszów, Lubiaź i Berezołupy. Po śmierci ojca, mimo testamentarnego potwierdzenia zapisów dla macochy, S. wypędził jej urzędników z Kamienia i Koszyra. Waśń z macochą trwała do jej śmierci w r. 1565, a S-ce udało się zatrzymać w swoim posiadaniu całość dzielnicy koszyrskiej. Dn. 9 IX 1561 dokonano rozgraniczenia włości Mizów, Kruhel, Koszyr i Tupole od należącego do oprawnych dóbr królowej Katarzyny star. kowelskiego. Z odziedziczonych po ojcu dóbr sprzedał S. Matysowi Sawickiemu, pisarzowi Mikołaja «Czarnego» Radziwiłła Rzeczycę (1562), najbardziej na północ wysuniętą posiadłość Sanguszków oraz zastawił u niego (za 3 tys. kóp gr. lit.) leżące pod Łuckiem Iwanczyce. W r. 1565 odsprzedał Kustyń Ostafiemu Wołłowiczowi. Z opieki nad wnukami Wasyla Sanguszki zrezygnował w r. 1563, przekazując swe uprawnienia kuzynowi Romanowi Sanguszce (zob.). Zmarł w końcu r. 1565, został pochowany w cerkwi Wniebowzięcia Najśw. Marii Panny we Włodzimierzu.
Pierwsze małżeństwo S-i z Hanną Połubińską (zm. przed r. 1547), 2. v. Zawiszyną, 3. v. za Erazmem Dowgirdowiczem, było bezdzietne. Z drugą żoną, Nastazją z Żylińskich, miał syna Lwa (zob.).
Boniecki, Poczet rodów; Dworzaczek; Kojałowicz, Compendium; Monografia ks. Sanguszków, Oprac. B. Gorczak, Z. L. Radzimiński, Lw. 1906–11 I–III (biografia w t. III); Gorczak B., Katalog pergaminów znajdujących się w Archiwum ks. Sanguszków w Sławucie, Sławuta 1912; Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; – Hruševs’kyj, Istorija, V; Kolankowski L., Zygmunt August, Lw. 1913; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; – Arch. Jugo-Zap. Rossii, Cz. 6 t. 1 s. 56–7, Cz. 8 t. 1 s. 17, t. 3; Arch. Sanguszków, IV, VII; Archeografičeskij sbornik dokumentov, I 102; Russkaja istoričeskaja biblioteka, XXX, Jur’ev 1914 (Litovskaja Metrika), XXXIII, Pet. 1915 (Perepisy wojska lit.), kol. 16; Sbornik materialov Rady V. Kn. Lit.; Źródła Dziej., VI 30, 35; – AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków teki arabskie 455/2, 3, teki rzymskie VIII/39, 42, 74, 125, 127, 128, 129, IX, Arch. Sławuckie Sanguszków (wg inwentarza B. Gorczaka) 558, 888, 935, 1112, 1120, 1123, 1151, 1152, Inwentarz dokumentów, rkp. i listów (regesty) nr 635, 640, 658, 668, 673, 699, 700, 706, 711, Arch. Rodowe Sanguszków 1, 139, 142.
Mariasz Machynia