Sołtan Aleksander, właściwie Aleksander Sołtanowicz, h. własnego (zm. ok. r. 1554), marszałek hospodarski. Był najmłodszym synem Sołtana Aleksandrowicza (zob.) i Wasylissy Chreptowiczówny , bratem metropolity kijowskiego Józefa (zob.).
Po śmierci obojga rodziców, którzy odumarli S-a w młodym wieku, pozostawał pod opieką wuja Jana (Iwana) Litawora Chreptowicza (zob.), ówczesnego marszałka hospodarskiego. Gdy wuj opiekun w r. 1500 dostał się do niewoli moskiewskiej w bitwie nad Wiedroszą, dobra i ruchomości S-a przejęła w swoje ręce jego małżonka, Jadwiga Chreptowiczowa. Z tego powodu S. oskarżył ją przed w. ks. Aleksandrem, który nakazał zwrócić mu majątek dziedziczony po rodzicach. O niewydanie części ruchomości procesował się S. z Chreptowiczową jeszcze podczas sejmu walnego w Brześciu Lit. na pocz. 1516 r. Na mocy wyroku hospodarskiego przysądzono S-owi w zamian za niezwrócone sumy oraz ruchomości, których wartość oceniono na 2 600 kop gr. lit., ekwiwalent na majątku wdowy i córek Chreptowicza. Do momentu zwrotu tej sumy S. miał trzymać dobra spadkowe swego opiekuna: Suwieki i Kosowo. W sprawie ich wykupienia przez Ościków zawarł ugodę z woj. trockim Grzegorzem Ościkiem, występującym w imieniu syna Jerzego oraz jego żony Chreptowiczówny, co Zygmunt I zatwierdził dekretem z 10 XI 1517. S. posiadał wówczas dziedziczne dobra Żyrowice koło Słonimia, Wołczyn pod Brześciem Lit., Szeszkinie z przewozem na Wilii koło Wilna oraz Nieśwież (zw. potem Nieświeżem Sołtanowskim albo Sołtanowszczyzną) w Nowogródzkiem. Z tych dóbr w r. 1528 obowiązany był wystawić na służbę ziemską poczet złożony z 37 koni. Pokaźny majątek dziedziczony po ojcu zapewniał mu wysoką pozycję w ramach silnie zhierarchizowanego stanu szlacheckiego W. Ks. Lit., zaliczano go do kategorii panów.
Początki kariery publicznej S-a wiązały się z objęciem tronu lit. w końcu r. 1506 przez Zygmunta I. Podjął wówczas służbę na jego dworze, za którą w pocz. 1507 r. wypłacono mu w Krakowie 47 kop gr. lit. wynagrodzenia. Z własnym pocztem, zaliczonym prawdopodobnie do chorągwi dwornej, uczestniczył w wyprawie wojennej 1508 r. przeciw buntowi Michała Glińskiego i wspierającym go armiom moskiewskim, które okupowały wschodnie połacie W. Ks. Lit. W pocz. września t.r. w Smoleńsku wypłacono mu z tego tytułu wynagrodzenie ze skarbu lit. w wysokości 50 kop gr. lit. Następnie kontynuował służbę, zapewne w Smoleńsku, z której skwitowano go 15 V 1509; otrzymał za nią zapłatę w wysokości 80 kop gr. lit. W t.r. z własnym pocztem (15 koni) wystawionym «na łasku hospodarskuju» uczestniczył w koronnej wyprawie przeciw hospodarowi mołdawskiemu Bogdanowi. Po jej zakończeniu 23 X t.r. wypłacono mu za to we Lwowie 40 kop gr. lit. i wydano ze skarbu adamaszek na szaty. Co najmniej od 4 XI 1514 pełnił S. urząd marszałka hospodarskiego (dworskiego), z którym występował do końca życia. Posiadanie tego tytułu i wysoka pozycja społeczna powodowały, że wzywano go do uczestnictwa w obradach sejmów walnych W. Ks. Lit. Jeszcze w początku l. pięćdziesiątych XVI w., częstokroć w nich uczestniczył, a w związku z zagrożeniem moskiewskim był wzywany listami wojennymi do wystawiania pocztów na służbę ziemską.
S. prowadził liczne procesy przed sądem hospodarskim w sprawach majątkowych. W r. 1516 uzyskał korzystny dla siebie wyrok w sprawie o granice Wołczyna z Golimontami. W r. 1520 król odsądził go natomiast od pretensji do ziem należących do Wahanowa pod Brześciem Lit., które pozostawały w posiadaniu koniuszyny wileńskiej Michałowej Wahanowskiej. W tejże sprawie w r. 1522 oskarżył S. z kolei marsz. hospodarskiego i star. brzeskiego lit. Jurija (Jerzego) Ilinicza o niezgodne z procedurą prawną rozgraniczenie swoich ziem od Wahanowa. Natomiast w r. 1547 skarżyli go wójt i magistrat wileński o zbudowanie pod miastem na Wilii nowego przewozu, który spowodował spadek dochodów z myta pobieranego przez miasto na moście murowanym. S. ostatni raz wspomniany jest jako żyjący 30 VI 1554.
W należących do S-a Żyrowicach, w miejscu, gdzie wg pochodzącego z pocz. XVIII w. „Pominnika” monasteru żyrowieckiego pojawił się w r. 1549 cudowny obraz Matki Bożej (ryty w jaspisie), rozpoczął S. budowę murowanej cerkwi. Jemu, albo jego synowi Iwanowi, przypisuje się też pierwotną fundację tamtejszego monasteru bazyliańskiego. Przedsięwzięcia swego jednak przed śmiercią S. nie ukończył, budowa nie została dokończona także przez jego syna. Z czasem, w XVII w., Żyrowice stały się jednym z głównych miejsc kultu maryjnego w W. Ks. Lit., popularnym szczególnie wśród unitów, a także prężnym ośrodkiem życia monastycznego reguły bazyliańskiej.
Pierwszą żoną S-a była kniahini Bujnicka (imię nie jest znane). Powtórnie ożenił się z Fiodorą (Teodorą), córką okolniczego smoleńskiego kniazia Olechna Hłazyny (10 I 1549 zapisał jej sumę 6 tys. kop gr. lit. tytułem wiana na dobrach Żyrowice i Szeszkinie); z małżeństwa z nią miał syna Iwana.
Syn Iwan (zm. krótko przed 20 IX 1577) karierę publiczną rozpoczął w r. 1549 jako diak podskarbiego ziemskiego i marsz. nadw. Iwana Hornostaja. W r. 1565 jako dzierżawca lachowicki wystawił na służbę ziemską osiem koni po kozacku. Dn. 1 VI 1566 otrzymał dzierżawę ostryńską (pow. lidzki). W obozie wojskowym pod Radoszkowicami stawił 15 X 1567 poczet liczący 36 koni i 18 drabów z dóbr Wołczyna (pow. brzeski lit.), Żyrowic (pow. słonimski), Nieświeża (pow. nowogródzki), Dubicz (pow. lidzki) i Szeszkiń (pow. wileński). Dn. 20 V 1572 Zygmunt August mianował go na dworski urząd marszałka JKM (czasami zwano go mylnie marszałkiem słonimskim). Był żonaty z kniahinią Maryną Sołomerecką, wdową po kniaziu Włodzimierzu Holszańskim Dubrowickim. Miał sześciu synów: Dymitra, Łukasza, Dawida, Jarosława, Iwana i Aleksandra, którzy dali początek licznym gałęziom rozrodzonej w XVII w. rodziny Sołtanów.
Słown. Geogr. (Żyrowice); Boniecki, Poczet rodów; Kojałowicz, Compendium; Niesiecki; Święcki, Historyczne pamiątki, II 129; Żychliński, II 309–10, V 316; tenże, Kronika rodzin; Urzędnicy, XI; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 93, 110–11, 189, 681; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Malinovskij J., Rada Velikago Knjažestva Litovskago v svjazi s bojarskoj dumoj drevnej Rossii, Tomsk 1912 II/2 s. 437; Ostatnie Stebelskiego prace, Wyd. W. Seredyński, Script. Rer. Pol., IV 382–90; Sołtan A., Aleksander Sołtan „consiliarius” i „cambellanus” Karola Zuchwałego, kawaler Złotego Runa, „Litwa i Ruś” (Wil.) R.2: 1913 z. 10, 11, 12 s. 112; – Borowik T., Historia abo powieść zgodliwa przez pewne podanie ludzi wiary godnych o obrazie Przeczystej Panny Mariej Żyrowickim, cudotwornym, [b.m.r.w.] 1622; Lietuvos Metrika, nr 4 (1522–1530), Vilnius 1997, nr 8 (1499–1514), Vilnius 1995, nr 10 (1440–1523), Vilnius 1997, nr 11 (1518–1523), Vilnius 1997, nr 25 (1387–1546) Vilnius 1998; Malinovskij J., Sbornik materialov otnosjaščichsja k istorii panov-rady Velikago Knjažestva Litovskago, Tomsk 1901 I 248; Opisanije rukopisej Vilenskoj publičnoj biblioteki cerkovno-slavjanskich i russkich, Sostavil F. Dobrjanskij, Vilna 1882 s. 187; Russkaja istoričeskaja biblioteka, Pet. 1903 XX, Piotrograd 1915 XXXIII kol. 9, 240, 498; – AGAD: Metryka Lit. (transkrypcje), nr 195 s. 514, nr 209 s. 99, nr 212 s. 523–526; B. Czart.: rkp. 1352 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z r. 1658) s. 298; Rossijskij Gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie: F. 389 (Metryka Lit.) op. 1 nr 37 k. 116, 193, nr 38 k. 532, nr 60 k. 122v.
Henryk Lulewicz