Stadnicki Aleksander, krypt. A.S. (1806–1861), urzędnik, historyk, członek Sejmu Stanowego galicyjskiego. Ur. 27 II w Trzcinicy (Trzcienicy, obwód jasielski), był synem historyka Antoniego (zob.) i Józefy z Jabłonowskich, bratem Kazimierza (zob.).
W r. 1817 rozpoczął S. naukę w gimnazjum we Lwowie. Studia prawnicze na Uniw. Wiedeńskim ukończył w r. 1826. Wg pośmiertnych wspomnień został potem urzędnikiem w sądzie karnym we Lwowie, lecz „Szematyzmy Król. Galicji” nie potwierdzają tej wiadomości. Od r. 1838 był nadetatowym sekretarzem gubernialnym w Gubernium Krajowym we Lwowie. Uczestniczył w obradach Sejmu Stanowego (z grona magnatów) w l. 1827 i 1839. Podczas drugiego z nich wnioskował o zaprowadzenie w Galicji instytucji sędziów pokoju, jako uzupełniającej dla jurysdykcji patrymonialnej. Wydz. Stanowy na mocy uchwały sejmowej przekazał wniosek cesarzowi Ferdynandowi I, który go odrzucił. Służbę rządową zakończył S. w r. 1841.
Potem osiadł S. w Trzcinicy, «żyjąc ze szczątków znacznej niegdyś fortuny» („Tyg. Ilustr.”). Stamtąd wyjeżdżał do Lwowa dla spraw politycznych oraz poszukiwań archiwalnych. Bywał częstym gościem na czwartkowych spotkaniach u Leona i Jadwigi Sapiehów w Krasiczynie. Utrzymywał też związki ze środowiskiem literatów i uczonych lwowskich; przyjaźnił się z Aleksandrem Fredrą. W r. 1843 znów pojawił się na Sejmie Stanowym we Lwowie. Tadeusz Wasilewski wspominał go w liście do żony (25 IX 1844) jako jednego z nielicznych swych stronników w walce o «usamowolnienie chłopów». Celem przedłożenia sejmowi S. opracował projekt nadania chłopom własności użytkowej ziemi i 18 IX 1845 obrano go, jako reprezentanta cyrkułu jasielskiego, do sejmowej komisji dla rozpatrzenia tej sprawy. Dla komisji przygotował plan Zaprowadzenia ksiąg gruntowych dla majątków włościańskich. Prace komisji zatrzymały wydarzenia rabacji 1846 r. S. był ich świadkiem w pow. jasielskim; jego matka uratowała się w Trzcinicy, iluminując dwór i eksponując wobec nadchodzących chłopów portret pary cesarskiej. W czasie rewolucji 1848 r. przebywał w Wiedniu, gdzie brał udział w dyskusji nad adresem galicyjskim do cesarza Ferdynanda I, ale wobec zasadniczych zastrzeżeń do jego treści nie podpisał go. Po powrocie do Lwowa wszedł w skład Wydz. Wykonawczego Stow. Ziemiańskiego (8 IX t.r.), na łamach jego organu prasowego „Polska” wypowiadał się na temat warunków zniesienia pańszczyzny (1848 nr 23–26). Napisał też wówczas krótkie Zasady Polaka (B. Czart.: sygn. MNK 509/46), stanowiące przeróbkę z F. Schillera.
Od r. 1848 zaczął S. publikować wyniki swych badań naukowych. Problematyce osadnictwa wiejskiego na prawie wołoskim poświęcił pracę O wsiach tak zwanych wołoskich na północnym stoku Karpat („Bibl. Ossol.” T. 1: 1848 s. 3–32, 129–52, oraz osobno: Lw. 1848 i w tłumaczeniu na język rumuński: Dissertatiunea Cóntelui Alexandru Stadnicki despre satele române in Galiţia, „Archiva istorica a României” T. 4: 1867). W l. pięćdziesiątych podjął współpracę z „Gazetą Lwowską”. Opublikował tu kontynuację poprzedniego studium: O kniazstwach we wsiach wołoskich z poglądem na wójtostwa we wsiach na magdeburskim prawie osadzonych (Dod. do „Gaz. Lwow.” 1853 nr 11, 13, 15, 17, 19, 21). Organizacji piechoty wybranieckiej dotyczyła z kolei praca O byłych wybraniectwach (tamże 1854 nr 26, 28, 30, 33–37). W „Gazecie” ogłosił także: Niektóre daty historyczne i statystyczne tyczące się kwestii postanowienia pewnego minimum dla posiadłości włościańskich w Galicji (1853 nr 27), Do historii prawodawstwa o spadkach włościańskich w Galicji (1856 nr 1–4, 8–10), Do historii praw przeciwko lichwie (1857 nr 3–8). W „Bibliotece Warszawskiej” zamieścił Przegląd dokumentów w dodatkach do „Gazety Lwowskiej” z r. 1851 i 1852 (T. 1: 1854). W 2. poł. l. pięćdziesiątych zainteresowania S-ego koncentrowały się wokół historii miast w dawnym woj. ruskim. Ich rezultatem były m.in. artykuły: Krótki rys historyczny miasta Grybowa i starostwa grybowskiego („Bibl. Warsz.” T. 3: 1855), Materiały do historii miast galicyjskich (Dod. do „Gaz. Lwow.” 1856 nr 30–35; tutaj opublikował akta ławnicze m.in. Tarnopola, a także obszerne omówienie „Pamiątek miasta Żółkwi” Sadoka Barącza) oraz Z dawnych dziejów miasta Lwowa (tamże 1860). Statutom Kazimierza Wielkiego poświęcił Wykład popularny statutów wiślickich (Dod. do „Gaz. Lwow.” 1858 nr 13) oraz nawiązującą do wcześniejszej pracy Antoniego Z. Helcla, obszerną monografię: Przegląd krytyczny rozporządzeń tak zwanego Statutu Wiślickiego podług przedmiotów ułożony… („Bibl. Warsz.” T. 1–4: 1859, osobne wyd., W. 1860). Współpracował też z lwowskimi periodykami: „Przegląd Powszechny” i „Dziennik Polski”.
Przez kilka ostatnich lat życia S. mieszkał u Sapiehów przy ul. Szerokiej we Lwowie. Nie mógł już intensywnie pracować naukowo z powodu bardzo osłabionego wzroku. Sekretarz Sapiehy, Julian Horoszkiewicz, opisał go z tych czasów w ten sposób: «stary kawaler, człowiek bardzo skromny w obejściu, cichy, pracowity, światły, dowcipny w rozmowie z damami, a poważny w czynie i sprawach naukowych […], folblut Polak, ale nie na gębę, lecz w zasadach, wierzeniach i pracy ofiarnej i użytecznej». S. był miłośnikiem i znawcą opery. W r. 1854 zapisał Bibliotece Ossolineum legat (5 tys. zł), od którego procent miał być przeznaczony na zakup książek. W r. 1859 dokonał rozdziału biblioteki, do tej pory wspólnie utrzymywanej z bratem Zygmuntem w Hussakowie (obwód przemyski). Zmarł 19 XII 1861 we Lwowie, pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim.
S. rodziny nie założył.
Fredro poświęcił S-emu wierszowane „Wspomnienie Aleksandra Stadnickiego”. Pośmiertnie ukazała się jeszcze jedna praca S-ego: Ziemia lwowska za rządów polskich w XIV i XV wieku we względzie społecznych stosunków… („Bibl. Ossol.” T. 3: 1863). Inne opracowania, jak: Materiały do historii społecznej Rusi w wieku XIV, Dodatki do herbarza Niesieckiego co do ziemian osiadłych na Rusi Czerwonej w XIV wieku oraz Materiały do dyplomatariusza Rusi Czerwonej, pozostały w rękopisach przechowywanych w B. Ossol. (sygn. 2264, 2758). Biblioteka S-ego przeszła na własność jego brata, Kazimierza.
W testamencie spisanym w r. 1855 przeznaczył S. cały swój majątek (150 tys. fl.) na wydanie akt i dokumentów z tzw. Arch. Bernardyńskiego we Lwowie. Postanowienia testamentu stały się przedmiotem obrad Sejmu Krajowego galicyjskiego. Zastrzeżenie testatora, by jego bracia otrzymywali dożywotnio procenty od zapisanych sum, a jednocześnie warunek rozpoczęcia prac wydawniczych w ciągu czterech lat od jego śmierci pod groźbą przekazania wszystkich pieniędzy na restaurację wież katedry łacińskiej we Lwowie, zmusiły sejm do wyasygnowania zaliczki z funduszy krajowych (16 I 1866). Dzięki Funduszowi Aleksandra hr. Stadnickiego w l. 1868–1935 ukazało się 25 tomów „Akt grodzkich i ziemskich z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego Bernardyńskiego we Lwowie” (Lw.); pierwszy z nich zredagował Łucjan Tatomir, pozostałe Ksawery Liske, Antoni Prochaska oraz Wojciech Hejnosz.
Estreicher w. XIX; Stulecie Gazety Lwowskiej 1811–1911. Bibliografia Dodatku do Gazety Lwowskiej 1850–1862 i 1867–1869, Oprac. W. Staniszewski, Lw. 1913 III cz. 2; – Badura V. F., 1848 rik w Halyčyni. Anotovannyj pokažčyk rukopisnych materialiv biblioteky [L’vivs’ka biblioteka Akad. Nauk URSR], L’viv 1953; Paszkiewicz U., Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku, W. 2000 supl. 1; – Enciklopedičeskij slovar, Pet. 1900 XXXI; Słown. Pracowników Książki Pol.; Wurzbach, Biogr. Lexikon, XXXVII; – Stadnicki K., Rodowody domu Stadnickich…, Lw. 1857–61, Linia «ze Stadnik», cz. II oddz. 1 s. 14; Żychliński, III 281–2; – Słown. Geogr. (Cieklin); – Akta grodz. i ziem., I (wstąp); Barycz, Wśród gawędziarzy, I; Dębicki L., Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, Kr. 1906, S. 1, s. 264, S. 2, II 196; Dybiec J., Mecenat naukowy i oświatowy w Galicji 1860–1918, Wr. 1981; Jaworski F., Historia Dodatku Tygodniowego przy Gazecie Lwowskiej 1850–1862, 1867–1869, w: Stulecie Gazety Lwowskiej 1811–1911, Lw. 1912 II; Kętrzyński W., Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Lw. 1894; Kieniewicz S., Ruch chłopski w Galicji w 1846 roku, Wr. 1951 (epizod trzcinicki w r. 1846 mylnie powiązany z Teklą Stadnicką); tenże, Sprawa włościańska na sejmie galicyjskim (1843–1845), „Sobótka” R. 3: 1948 s. 185–6; Łoziński B., Szkice z historii Galicji w XIX wieku, Lw. 1913; Rederowa D., Z dziejów Towarzystwa Naukowego Krakowskiego 1815–1872, Kr. 1998; Rybarski L. T., Literatura polska w historyczno-krytycznym zarysie, Kr. 1868 s. 262, 323; Stolarczyk M., Działalność lwowskiej Centralnej Rady Narodowej, Rzeszów 1994; Zawadzki W., Literatura w Galicji (1772–1848), Lw. 1878 s. 120–2; – Szematyzmy Król. Galicji z l. 1826–41; – Czynności Sejmu w Królestwach Galicji i Lodomerii […] odbytego…, Lw. 1827, 1839, 1843, 1845; Fredro A., Pisma wszystkie, Wyd. S. Pigoń, W. 1960, 1976 XI–XII, XIV; Horoszkiewicz J., Notatki z życia, Oprac. H. Wereszycki, Wr. 1957; Jabłonowski L., Pamiętniki, Wyd. K. Lewicki, Kr. 1963; Korespondencja Karola Szajnochy, Oprac. H. Barycz, Wr. 1959 II; Spraw. stenogr. Sejmu Krajowego z l. 1873 (alegat do spraw. Wydz. Krajowego), 1877–8, 1883, 1885/6 (dot. fundacji S-ego); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Czas” 1861 nr 295–296, „Gaz. Codz.” 1862 nr 21, „Gaz. Pol.” 1861 nr 304, „Tyg. Ilustr.” 1862 nr 128 (K. Widman); – B. Czart.: Arch. Domowe (teka «Galicja»); B. Jag.: sygn. Przyb. 606/99; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 718 (Teki Walewskiego) k. 995–1002, rkp. 1355 k. 54, rkp. 7459 t. 21.
Jerzy Malec