Cilli Alessandro da Pistoia, ksiądz włoski, tenor kapeli królewskiej za Zygmunta III Wazy, historyk-kronikarz. Jeden z licznych muzyków włoskich w Polsce w. XVII. Daty życia bliżej nieznane. Był w Polsce jakiś C. w r. 1582, który z Wilna pisał list do Włoch (Ciampi, Bibl. I 271). Możliwe jednak, że był też i inny A. C. W każdym razie słuszne jest pierwotne przypuszczenie Ciampiego, że historyk C. za pośrednictwem pistojskiego ziomka Vanozziego, sekretarza kard. Gaetana, dostał się około r. 1594 (nie wcześniej, jak chcą niektórzy) podobno jako tenor do kapeli dworskiej, może najpierw na dwór marsz. kor. Myszkowskiego. Mógł więc być w Polsce dawniej, a do kapeli wejść za poparciem Vanozziego. W Polsce, w Krakowie i Warszawie, spędził, jak sam powiada, na dworze królewskim 21 lat. W każdym razie jako muzyk nie zaznaczył się większą sławą i nie pozostawił po sobie żadnych dzieł muzycznych. Przeszedł do potomności jako autor historii rokoszu Zebrzydowskiego i wojny moskiewskiej, napisanej z inicjatywy Zygmunta III, a wydanej w Pistoi w r. 1627. Nie długo przedtem powrócił do ojczyzny. C. oprócz zawodu śpiewaczego był agentem politycznym ks. Ferdynanda II toskańskiego i do jego kanclerza Belisariusza Vinty pisywał od r. 1608 relacje z Polski, sięgające po r. 1620. Próbował także nawiązać kontakt z ks. Urbino, a także z nuncjaturą papieską w Polsce, ale bez większych dla siebie korzyści. Żadnych godności duchownych nie osiągnął, choć jeszcze w r. 1639 zabiegał o nie. Typowy przykład skromnej kariery cudzoziemca w Polsce.
Oba dzieła C-go: Historia delle sollevationi i Historia di Moscovia, wydane razem z dedykacją ks. toskańskiemu, obejmują również niewielkie horyzonty, przede wszystkim oparte o wiadomości z plotek dworskich. Wartość ich polega na tym, że przedstawiają one nastroje i opinie dworu królewskiego, i to przede wszystkim jego dołów. Niezasłużoną rolę informatora o Samozwańcu zlikwidował ks. Pierling. Niemniej tendencja monarchistyczna, inspirowana z dworu królewskiego, posiada pewne znaczenie i zbliża C-go do Davili, historiografa Marii Medycejskiej (Lechicki). Wartość informacji C-go o rokoszu wymaga jeszcze zbadania.
Rkp. B. Jag. 5810; B. Kras. 4021, k. 63 (list z 6 VI 1615 z Warszawy); listy przechowywane we Florencji i w Urbino opublikował częściowo Ciampi, on też przedrukowywał wyjątki z historii moskiewskiej. Charakterystykę C-go podał nuncjusz papieski Diotallevi w relacji do Rzymu 12 V 1615 (Borghese, II 221, Teki Rzymskie 58).
Ciampi S., Bibliografia critica, Firenze 1834, I 84, 271, 278, 354; tenże, Notizie di medici etc., Lucca 1830, 47–54; tenże, Esame critico etc., Firenze 1827, p. 16, n. 71; Daugnon F. F. de, Gli Italiani in Polonia, Crema 1907, II 301; Enc. Org.; W. Enc. Il.; Estr. XIV 286–7; Wiszniewski, VIII 29; Pierling P., Iz smutnago wremieni, Pet. 1902, 164–81, to samo Russkaja Starina 1893, IV 465–79; Lechicki Cz., Mecenat Zygmunta III, W. 1932, indeks; Poliński, Dzieje muzyki, 120.
Kazimierz Tyszkowski