Lampe Alfred, pseud. i krypt. (a), A. J., al, A. L., A. M., Alski Alfred, Fredek, Janczyszyn Leon, Jarecki Andrzej, M., Marek, Marek A., Marek Andrzej, Markowski, Nowak, Nowak A., Oczko Karol (1900–1943), teoretyk i działacz komunistyczny, publicysta, współtwórca Związku Patriotów Polskich (ZPP) i Armii Polskiej w Związku Radzieckim. Ur. 14 V w Warszawie, syn Jakuba i Felicji z domu Sznajer. Ojciec jego był robotnikiem, potem chałupnikiem-kapelusznikiem. L. kształcił się początkowo w rosyjskiej szkole realnej. Trudne warunki materialne sprawiły, że wydalono go z III klasy za nieuiszczenie należnej opłaty. Uczył się później w polskiej Szkole Kupieckiej Specjalnej Zgromadzenia Kupców m. Warszawy. Od czternastego roku życia zarabiał korepetycjami. Jako uczeń wyróżniał się zdolnościami matematycznymi; upodobania w tym kierunku zachował do końca życia. W pierwszej połowie 1918 r. wstąpił do Żydowskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej «Poalej-Syjon». Jak sam pisał o tym później w autobiografii, na jego ówczesną orientację wywarły przemożny wpływ «przejawy antysemityzmu w szkole». W czerwcu 1918 r. uzyskał maturę w Szkole Zgromadzenia Kupców. W październiku t. r. został przyjęty na Wydział Prawny Uniw. Warsz., ale wkrótce zrezygnował z tych studiów. Pod koniec 1918 r. pracował jako nauczyciel w wieczorowej szkole dla dorosłych (prawdopodobnie na Kursach Nauk Ekonomicznych i Handlowych Zgromadzenia Kupców m. Warszawy); uczył ekonomii politycznej i historii kultury.
L. wkrótce stał się jednym z czołowych działaczy młodzieżowej organizacji żydowskiej «Jugend», pozostającej pod wpływami partii «Poalej-Syjon»; został członkiem Komitetu Centralnego (KC) tej organizacji (pseud. Fredek). W pierwszej połowie 1919 r. wchodził z ramienia partii «Poalej-Syjon» w skład Warszawskiej Rady Delegatów Robotniczych (WRDR). Zabierał głos na plenarnych posiedzeniach WRDR (m. in. 5 I, 28 IV i 26 VI 1919 r.), opowiadając się za jednością WRDR, za zgodnym współdziałaniem wszystkich partii robotniczych na forum Rady i za wspólnym świętowaniem 1 Maja przez proletariat polski i żydowski. Z racji udziału w pracach Kooperatywy Robotników Żydowskich «Strzecha Robotnicza» uczestniczył w Zjeździe Organizacyjnym Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych (ZRSS) w dn. 10–11 V 1919 r. w Warszawie. Został wówczas wybrany do komisji redakcyjnej, wyłonionej dla opracowania ostatecznej wersji deklaracji programowej ZRSS. W lutym 1920 r. wyjechał nielegalnie za granicę. Przez pewien czas przebywał w Paryżu, aby pracować i kontynuować studia uniwersyteckie, ale trudne warunki materialne skłoniły go do opuszczenia Francji. W drodze powrotnej do kraju zatrzymał się na krótko w Wiedniu. Wziął udział w odbywającej się tam w lipcu 1920 r. światowej konferencji międzynarodowego ruchu poalej-syjonistycznego, na której nastąpił rozłam na «Poalej-Syjon» Lewicę i «Poalej-Syjon» Prawicę. L. opowiedział się po stronie lewicy. Pod koniec t. r. został skierowany przez «Poalej-Syjon» Lewicę w Polsce do pracy partyjnej w Lublinie. W r. 1921 działał w szeregach «Poalej-Syjonu» Lewicy w Warszawie, wchodząc w skład Komitetu Warszawskiego. Nadal należał też do kierowniczego aktywu młodzieżowej organizacji «Jugend».
W tym czasie L. znajdował się już pod istotnym wpływem ideologii komunistycznej. Wraz z niektórymi działaczami poalej-syjonistycznymi, reprezentującymi rewolucyjne skrzydło tego ruchu w Polsce, domagał się bezzwłocznego przystąpienia «Poalej-Syjonu» i organizacji «Jugend» do Międzynarodówki Komunistycznej (MK) i Komunistycznej Międzynarodówki Młodzieży (KMM). W r. 1921 jeździł do Wiednia, aby nawiązać kontakt z działającym tam biurem KMM. W t. r. wyjechał do Rosji Radzieckiej, gdzie jako delegat organizacji «Jugend» wziął udział w II Kongresie KMM (14–21 VII 1921 r. w Moskwie). Nieco wcześniej uczestniczył jako gość w III Kongresie MK (22 VI – 12 VII 1921 r. w Moskwie). Na obydwóch kongresach L. występował pod pseud. Alfred Alski. Z ramienia organizacji «Jugend» był sygnatariuszem listu delegacji «Poalej-Syjonu» Lewicy do delegacji Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) na III Kongres MK, w którym delegaci «Poalej-Syjon» deklarowali aprobatę stanowiska delegacji KPRP we wszystkich sprawach z wyjątkiem stosunku KPRP do problemów żydowskiego ruchu robotniczego. Dalsza polaryzacja stanowisk w «Poalej-Syjon» Lewicy doprowadziła do rozłamu w tej partii po III Kongresie MK. Znaczna część jej członków – a wśród nich i L. – wstąpiła w drugiej połowie 1921 r. do KPRP.
Po przyjęciu do KPRP L. przydzielony został do pracy w środowisku młodzieży robotniczej na terenie Warszawy. Początkowo kierował pracami młodzieżowego kółka metalowców. Pod koniec 1921 r. wszedł w skład tworzonego w tym czasie Wydziału Młodzieżowego przy KC KPRP i wziął aktywny udział w pracach przygotowawczych do ogólnopolskiego zjazdu nie scentralizowanych dotąd młodzieżowych organizacji komunistycznych w całym kraju celem przekształcenia ich w jednolity Związek Młodzieży Komunistycznej w Polsce (ZMK). Na I Zjeździe ZMK (17 III 1922 r. w Warszawie) reprezentował obok Jerzego Herynga Wydział Młodzieżowy KC KPRP. W toku obrad wybrany został sekretarzem KC ZMK. W miesiąc później uczestniczył jako przedstawiciel KC ZMK w III Konferencji KPRP (10–13 IV 1922 r. w Sopocie). Zarówno w czasie konferencji, jak i po niej wypowiadał się za koniecznością stosowania przez partię taktyki jednolitego frontu klasy robotniczej, popierając stanowisko części kierownictwa KPRP z Adolfem Warskim i Marią Koszutską na czele. Zwalczał natomiast ultralewicowe tendencje, reprezentowane w tym czasie w KPRP przez «grzechistów» i ich przywódcę Władysława Kowalskiego (pseud. Grzech).
W dn. 2 VII 1922 r. został L. aresztowany w Łodzi i 7 VII osadzony w więzieniu na Pawiaku w Warszawie, skąd 14 X t. r. przeniesiono go do więzienia mokotowskiego. Początkowo władze śledcze nie znały jego prawdziwego nazwiska, ponieważ L. wylegitymował się fałszywym dowodem. Dopiero po długotrwałym śledztwie zdołano ustalić jego właściwe personalia. W związku z wciągnięciem L-go – za jego zgodą – na listę więźniów politycznych, których w drodze wymiany zamierzano przekazać do Związku Radzieckiego, przewieziono go w pierwszej połowie marca 1924 r. do więzienia w Białymstoku. W dn. 31 III 1924 r. wystosował on z więzienia białostockiego pismo do ministra sprawiedliwości RP, w którym oświadczał, że nie zgadza się na wymianę personalną do ZSRR, postanawiając ze względów ideowych odbyć cały wyrok wraz z setkami innych więźniów politycznych w Polsce. Takie stanowisko L-go było wynikiem zalecenia KC KPRP. Również i inni więźniowie polityczni z Białegostoku wystosowali podobne pisma do ministra sprawiedliwości. W czerwcu 1925 r. L. został powtórnie przewieziony do Warszawy i osadzony na Pawiaku. W areszcie prewencyjnym przebywał od 7 VII 1922 do 24 VII 1925 r. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie z dn. 24 VII 1925 r. skazano go na 1 rok ciężkiego więzienia. Od 30 X 1925 r. do końca odbywania wyroku przebywał w więzieniu mokotowskim. Dn. 24 VII 1926 r. wyszedł na wolność.
Po zwolnieniu podjął L. na nowo aktywną działalność polityczną. Na jesieni 1926 r. wziął udział w Plenum KC ZMK, na którym wybrano go ponownie w skład Sekretariatu KC. W związku z dyskusją, jaka rozwinęła się w szeregach KPP nad charakterem przewrotu J. Piłsudskiego z maja 1926 r., oraz zarysowującym się na tym tle podziałem frakcyjnym w partii, Plenum KC ZMK podjęło rezolucje skierowane wprawdzie przeciwko «oportunistycznym błędom» frakcji «większościowców», ale zarazem krytyczne w stosunku do «mniejszościowców». Jako sekretarz KC ZMK L. starał się początkowo realizować linię polityczną przyjętą przez Plenum ZMK, ale już wkrótce związał się całkowicie z frakcją «mniejszościowców», podobnie jak i cały KC ZMK. W r. 1927 wszedł w skład kierownictwa krajowego «mniejszościowej» frakcji KPP. Podczas przygotowań do IV Zjazdu KPP brał udział z ramienia frakcji «mniejszościowców» w dyskusji partyjnej na terenie Zagłębia Węglowego. Z kolei uczestniczył jako delegat (pseud. Nowak) w IV Zjeździe KPP (22 V – 9 VIII 1927 r. pod Moskwą), na którym został wybrany członkiem KC. Po zjeździe był nadal sekretarzem KC ZMK. Jednocześnie pracował w Wydziale Wojskowym i Wydziale d/s Propagandy i Agitacji przy KC KPP. W dn. 22–25 X 1927 r. wziął udział w II Plenum KC KPP. Dn. 28 II 1928 r. został aresztowany w Warszawie wraz z S. Amsterdamem-Henrykowskim, B. Zaksem i T. Żarskim, wkrótce jednak zwolniono go pod dozór policyjny.
W maju 1928 r. udał się L. do Berlina, aby wziąć udział w III Plenum KC KPP. Wraz ze wszystkimi uczestnikami posiedzenia plenarnego został 22 V aresztowany przez policję niemiecką i zasądzony na 10 dni aresztu za nielegalne przekroczenie granicy. L. odbywał ten areszt w więzieniu w Moabicie, występując pod nazwiskiem Kruk. Po zwolnieniu powrócił do Warszawy. Zgodnie z decyzją Komitetu Wykonawczego (KW) MK, ingerującego w walkę frakcyjną w KPP, po VI Kongresie MK (17 VII – 1 IX 1928 r. w Moskwie) wyłoniony został nowy Sekretariat Krajowy (SK) KC KPP. Utworzony on został na zasadach parytetowych z przedstawicieli obu frakcji oraz przedstawicieli grup stojących poza nimi. Jednym z jego członków z ramienia «mniejszości» został L. W SK KC KPP pracował on do momentu aresztowania (marzec lub kwiecień 1929 r.). Wprawdzie po 2 dniach zwolniono go wówczas z aresztu śledczego, ale dalszy pobyt w Warszawie stał się dla niego niewskazany. Z polecenia KC KPP wyjechał niebawem do Gdańska, a stamtąd do Berlina. Wkrótce po przyjeździe do Berlina wziął aktywny udział w przygotowywaniu kolejnego VI posiedzenia plenarnego KC KPP, a następnie sam w nim uczestniczył (18–25 VI 1929 r. w Berlinie). Na Plenum tym władzę w partii uzyskali przywódcy «mniejszości». L. wszedł wtedy w skład nowo wybranego Biura Politycznego (BP) KC KPP, został też wybrany do Sekretariatu BP KC KPP. Po VI Plenum BP wysłało go wraz z J. Sochackim do Gdańska. Obaj działacze zorganizowali tam liczne spotkania z członkami SK KC KPP, sekretarzami poszczególnych okręgów partyjnych w kraju i przedstawicielami lewicowego aktywu związkowego, zapoznając ich z uchwałami i decyzjami VI Plenum KC KPP. Następnie L. powrócił do Berlina. Pozostawał tam prawie przez rok, pracując w Sekretariacie BP KC KPP. W tym czasie współpracował z redakcją teoretycznego organu partyjnego „Nowy Przegląd”. Jako jeden z przedstawicieli KC KPP wziął udział w II Zjeździe ZMK, który odbył się w dn. 4–8 II 1930 r. w Saksonii, w miejscowości Johansdorf w pobliżu miasta Zittau. Na zjeździe wygłosił przemówienie. Latem 1930 r. przyjechał do Polski dla przeprowadzenia wewnątrzpartyjnej kampanii przygotowawczej przed V Zjazdem KPP. Przez niecałe 2 miesiące działał w kraju w warunkach ścisłej konspiracji.
Już wtedy między L-m a przywódcą kierownictwa KPP J. Leńskim zarysowała się różnica stanowisk w niektórych sprawach, przede wszystkim wewnątrzpartyjnych. W porównaniu z Leńskim L. trzeźwiej oceniał zasięg oddziaływania i stan faktyczny krajowej organizacji KPP. Problemy organizacyjne stały się przedmiotem opracowanej przez niego rezolucji, uchwalonej następnie przez uczestników V Zjazdu KPP (16–29 VIII 1930 r. w Peterhofie pod Leningradem), w którym L. uczestniczył (pod pseud. Markowski) jako członek KC. Wybrano go wówczas ponownie w skład KC KPP, a także zastępcą członka BP. Po zjeździe pracował przez kilka miesięcy w Sekretariacie BP KC KPP w Berlinie. Po II Plenum KC KPP (styczeń 1931 r.) skierowany został do kraju. Do końca pierwszego półrocza t. r. przebywał w Warszawie, wchodząc w skład SK KC KPP. W dn. 14–25 VII 1931 r. wziął udział w III Plenum KC KPP w Berlinie. Z całą ostrością wystąpiły wówczas rozbieżności między nim a kierowniczą grupą KC z J. Leńskim na czele, szczególnie w kwestii strajku powszechnego. L. zarzucał kierownictwu, a przede wszystkim Leńskiemu, przecenianie ówczesnych możliwości rewolucyjnych w kraju («stanie u progu rewolucji»). Sprzeciwiał się wysuwaniu w każdej sytuacji konfliktowej hasła strajku powszechnego, opowiadał się natomiast za stopniowym rozszerzaniem haseł strajkowych w miarę przyłączania się do strajku coraz szerszych rzesz pracujących. L. zyskał sobie w tym czasie niemałe grono zwolenników, zwanych potocznie «markowcami» od używanego wówczas przez niego pseud. Marek.
Po III Plenum pracował nadal w Sekretariacie BP KC KPP w Berlinie (co najmniej do połowy 1932 r.). Następnie wyjechał do Związku Radzieckiego. Jako delegat z głosem doradczym wziął udział w VI Zjeździe KPP (8–18 X 1932 r. w pobliżu Mohylowa na Białorusi Radzieckiej). Na zjeździe występował pod pseud. Marek. Wybrano go wówczas ponownie na członka KC. Zaraz po zjeździe skierowany został do pracy w Czerwonej Międzynarodówce Związków Zawodowych (Profinternie) w Moskwie. Jako przedstawiciel Polski pracował tam do maja 1933 r., wchodząc w skład Prezydium KW Profinternu i kierując działalnością Wydziału Środkowo-Europejskiego tego komitetu. W tym czasie był również współpracownikiem redakcji organu Profinternu – „Krasnyj Internacjonal Profsojuzov”. W sierpniu t. r. udał się z polecenia kierownictwa KPP do Polski, aby podjąć nielegalną działalność w SK KC KPP. Wkrótce po przyjeździe do Warszawy (6 VIII 1933) L. padł ofiarą prowokacyjnej działalności jednego z aktywistów partii znajdującego się już wówczas na usługach defensywy J. Mützenmachera (pseud. Mieczysław Redyko). Już 17 VIII został aresztowany w lokalu, w którym miał się spotkać z Mützenmacherem. Przez 9 miesięcy trzymany był w ścisłej izolacji w więzieniu mokotowskim. Władze sądowe kilkakrotnie przedłużały mu areszt tymczasowy, pragnąc jak najstaranniej przygotować się do procesu. L. zwracał się kilkakrotnie z więzienia do kierownictwa partii z propozycją, aby zezwolono mu na wystąpienie polityczne w czasie procesu, jednak nie otrzymał żadnej wiążącej odpowiedzi. Jego sprawa trafiła na wokandę w październiku 1935 r. W dn. 17 X t. r. Sąd Okręgowy w Warszawie skazał go na 15 lat więzienia na podstawie zastosowanego po raz pierwszy w polskim sądownictwie w odniesieniu do komunistów paragrafu 98 Kodeksu Karnego, traktującego o wykroczeniach mających związek z organizacjami międzynarodowymi. Po wyroku L. przeniesiony został z więzienia mokotowskiego do więzienia we Wronkach, a stamtąd do więzienia w Rawiczu. Do momentu rozwiązania partii w r. 1938 wchodził – obok M. Buczka, P. Findera, M. Nowotki i in. – w skład kierownictwa partyjnego więźniów politycznych w Rawiczu.
Wokół uwięzionego L-go wytworzyła się dość specyficzna atmosfera nieufności. Jak pisała w swoich wspomnieniach F. Kalicka, «kursowała wówczas pogłoska, jakoby podejrzewano go o prowokację… Jak wiadomo dziś, insynuacja ta miała swe źródło w makabrycznej prowokacji defy związanej z rzekomym zabójstwem Redyko, który przedtem postarał się o rzucenie podejrzenia na Lampego».
W dniu wybuchu wojny (1 IX 1939 r.) udało się L-mu wraz z innymi więźniami politycznymi wydostać z więzienia na wolność. L. zamierzał początkowo dojść do Warszawy, zanim jednak dotarł do celu, stolica była już oblężona przez wojska niemieckie. Udał się wówczas do Łodzi, a stamtąd – po kapitulacji – przyjechał do Warszawy. W połowie października 1939 r. przedostał się do Białegostoku, zajętego w tym czasie przez wojska radzieckie. Ciężko chory, przez półtora miesiąca leczył się w białostockim szpitalu. Następnie pracował w Białymstoku najpierw jako dyrektor fabryki włókienniczej, a później w Obwodowej Komisji Planowania przy Obwodowym Komitecie Wykonawczym Rad Delegatów. Pozostawał w ścisłych kontaktach z przebywającymi w tym czasie w Białymstoku działaczami rozwiązanej KPP, m. in. z M. Nowotką i P. Finderem. Czynił wraz z nimi wysiłki zmierzające do uzyskania zgody KC Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), (WKP), na przyznanie byłym członkom KPP członkostwa WKP(b), aby w ten sposób umożliwić im aktywny udział w życiu politycznym. Sam był inicjatorem i autorem listu wysłanego w tej sprawie do KC WKP(b), który podpisała W. Wasilewska. W r. 1940 i pierwszej połowie 1941 r. jeździł kilkakrotnie z Białegostoku do Mińska, kontaktując się z redakcją wydawanego tam w języku polskim pisma „Sztandar Wolności”. W pierwszym dniu wojny niemiecko-radzieckiej (22 VI 1941 r.) ewakuował się wraz ze swoją instytucją do Mińska, a stamtąd – z grupą polskich uchodźców – do Czapajewska na Powołżu. Do września 1941 r. pracował tam w miejscowym sowchozie. Później został wezwany przez KW MK do Moskwy. Po ewakuacji z Moskwy (początek listopada t. r.) L. znalazł się w Kujbyszewie. Tam umożliwiono mu współpracę z Radzieckim Biurem Informacyjnym (Sowinformbiuro), dla którego zaczął pisać audycje radiowe. Sam też wygłaszał je przed mikrofonami radzieckiego radia.
Wiosną 1942 r. rozwinął na terenie Kujbyszewa intensywną działalność zmierzającą do skupienia komunistów polskich. W tym czasie pozostawał w ścisłym kontakcie z przyjeżdżającą co pewien czas z frontu do Kujbyszewa W. Wasilewską. Głównie też dzięki staraniom L-go i Wasilewskiej przystąpiono w maju 1942 r. do ponownego wydawania w Kujbyszewie pisma „Nowe Widnokręgi” o charakterze ideologiczno-problemowym. Funkcję redaktora naczelnego objęła W. Wasilewska, obowiązki sekretarza odpowiedzialnego powierzono Helenie Usijewicz, a L. został sekretarzem redakcji. Wobec częstej nieobecności Wasilewskiej w Kujbyszewie pracą redakcji kierował faktycznie L. Ukazanie się „Nowych Widnokręgów” stanowiło istotny moment w życiu Polonii radzieckiej, oznaczało bowiem pojawienie się pierwszego organu prasowego polskiego ośrodka politycznego, niezależnego od ambasady londyńskiego rządu emigracyjnego w Kujbyszewie. W dn. 4 I 1943 r. grupa działaczy, skupiona wokół tego pisma, wystosowała do zastępcy przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR W. Mołotowa list podpisany przez W. Wasilewską i L-go. List wskazywał na konieczność organizacyjnego ujęcia uchodźstwa polskiego w Związku Radzieckim. Rząd radziecki umożliwił niebawem grupie polskich działaczy lewicowych i demokratycznych przystąpienie do wstępnych prac organizacyjnych. W związku z tym pod koniec lutego 1943 r. L. przeniósł się z Kujbyszewa do Moskwy i tam wraz z W. Wasilewską stanął na czele Komitetu Organizacyjnego (KO) ZPP, którego staraniem zaczął się niebawem ukazywać w Moskwie nowy tygodnik o charakterze polityczno-informacyjnym „Wolna Polska”. L. został zastępcą redaktora naczelnego, uczestnicząc jednocześnie nadal w pracach przeniesionej do Moskwy redakcji „Nowych Widnokręgów”. Na łamach obu czasopism zamieścił L. wiele własnych artykułów.
Gdy z końcem kwietnia 1943 r. stała się aktualna sprawa utworzenia w ZSRR polskich regularnych jednostek wojskowych, L. na przełomie kwietnia i maja t. r. brał udział w dwóch kolejnych naradach przedstawicieli KO ZPP z pełnomocnikiem Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej, na których rozpatrzono zagadnienia związane z utworzeniem polskiej dywizji piechoty. L. wziął także aktywny udział w pracach przygotowawczych do I Zjazdu ZPP, który odbył się w dn. 9–10 VI 1943 r. w Moskwie. Wniósł wkład w opracowanie projektu „Deklaracji ideowej ZPP w ZSRR”, która później została przyjęta przez uczestników I Zjazdu ZPP jako podstawowy dokument programowy tej organizacji („Deklaracja…” wyd. w: Kształtowanie się podstaw programowych Polskiej Partii Robotniczej w latach 1942–1945, W. 1958). Kiedy pod koniec października 1943 r., w związku z podjętą przez dowództwo I Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR próbą teoretycznej konkretyzacji programu ZPP w formie „Materiałów do dyskusji ‘O co walczymy?’ (Tezy dla aktywu)”, wśród aktywu komunistów polskich skupionych wokół ZPP rozwinęła się ożywiona dyskusja nad całokształtem zagadnień ideowo-politycznych i społecznych i sprawy sił, które odegrają główną rolę polityczną w momencie wyzwolenia kraju, L., podobnie jak i zdecydowana większość aktywu komunistów polskich, odniósł się krytycznie do postulatów wysuwanych przez autorów programu „O co walczymy?” (Tezy dla aktywu). Szerzej rozwinął poglądy na ten temat w opracowywanym przez siebie na przełomie listopada i grudnia 1943 r. „Projekcie deklaracji programowej Polskiego Komitetu Narodowego” (wyd. w: „Kształtowanie się podstaw programowych Polskiej Partii Robotniczej w latach 1942–1945”, W. 1958). W dyskusji nad projektem deklaracji L. już nie uczestniczył; zmarł nagle na zawał serca 10 XII 1943 r. w Moskwie.
W okresie swej działalności w KPP L. był przede wszystkim działaczem-praktykiem, wywierającym istotny wpływ na aktualną linię polityczną partii. Opublikował wtedy kilka artykułów na łamach „Nowego Przeglądu”, jak Strajk tramwajarzy w Warszawie (1931 nr 8), Drugi strajk tramwajarzy warszawskich (1931 nr 11–12) oraz W sprawie strajków okupacyjnych („Kommunističeskij Internacjonal” 1933 nr 13–14) i Der Parteitag der PPS („Internationale Presse-Korrespondenz” 1931 nr 57). Podczas pobytu w Związku Radzieckim po r. 1939 szczególnie dużo uwagi poświęcił L. publicystyce politycznej i teoretycznym rozważaniom nad przyszłym kształtem wyzwolonego kraju. Był on faktycznym ideowym przywódcą komunistów polskich w Związku Radzieckim, chociaż nie piastował w tym czasie ani w ZPP, ani też w tworzącej się Armii Polskiej w ZSRR żadnych kierowniczych stanowisk. Większość publicystycznych wystąpień, artykułów i dokumentów programowych wyszła spod pióra L-go w okresie od listopada 1941 do grudnia 1943 r. Na przestrzeni tych dwóch lat L. napisał i sam wygłosił około 50 audycji radiowych dla Polaków w okupowanym kraju i dla Polonii radzieckiej, a na łamach „Nowych Widnokręgów” i „Wolnej Polski” opublikował przeszło 80 artykułów.
Pod względem tematycznym publicystyka i rozważania teoretyczne L-go ogniskowały się z jednej strony nad całokształtem spraw związanych z ówczesną sytuacją polityczną i stanem wojny, z drugiej zaś – wybiegały daleko naprzód w poszukiwaniu najwłaściwszych dróg rozwojowych dla przyszłej niepodległej Polski. Szczególnie wnikliwej analizie poddał okres dwudziestolecia międzywojennego, w nim doszukując się splotu bezpośrednich przyczyn klęski wrześniowej, wskazywał na istotne źródła słabości Polski międzywojennej. W ostrej polemice z reakcyjnymi kołami emigracji na Zachodzie L. stwierdzał, że proces przyszłych przeobrażeń politycznych i społecznych w Polsce będzie rezultatem własnych dążności i idei wolnościowych narodu polskiego. W r. 1943 w artykule Miejsce Polski w Europie („Wolna Polska” nr 7) wysunął i wykazał prawo Polski do Ziem Odzyskanych. Poglądy L-go, wyrosłe z dążenia do zbieżności z walką toczoną przez Polską Partię Robotniczą (PPR) w kraju, wywarły znaczny wpływ na komunistów polskich w ZSRR, a także przy opracowywaniu Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w r. 1944.
Wkrótce po śmierci L-go ukazał się w Związku Radzieckim pierwszy wybór jego artykułów pod wspólnym tytułem Miejsce Polski w Europie (Moskwa 1944). Broszura ta wydana została w języku polskim staraniem ZPP w ZSRR. Z niewielkimi skrótami wydało ją w n. r. w Paryżu „Wydawnictwo P.K.W.N. we Francji”. W Polsce Ludowej wydano dwukrotnie obszerne wybory jego artykułów w następujących zbiorach: Myśli o nowej Polsce (W.–Ł.–Kr. 1948) i O nową Polskę. Artykuły i przemówienia (W. 1954). W pozostałej po nim i przechowywanej w Archiwum Zakładu Historii Partii w Warszawie – spuściźnie znajduje się również nie opublikowany dotąd zbiór notatek podręcznych, znany jako Szkic tez programowych bądź jako Myśli niedokończone A. L-go o przyszłej Polsce. Niektóre fragmenty tych notatek zostały opublikowane w zbiorze artykułów L-go Myśli o nowej Polsce.
Uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej z dn. 3 I 1945 r. L. odznaczony został pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu I kl. Drugą rocznicę jego śmierci (10 XII 1945 r.) uczcili uroczyście uczestnicy I Zjazdu PPR; okolicznościowe przemówienie poświęcone pamięci L-go wygłosił wtedy Aleksander Zawadzki. W dn. 14 X 1964 r. urna z prochami L-go została sprowadzona do Warszawy i złożona na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Alei Zasłużonych. W powieści J. Putramenta „Wrzesień” L. występuje pod postacią więźnia politycznego Maksa Kalwe.
W r. 1929, podczas pobytu w Berlinie, L. ożenił się z Judytą Kino, działaczką KPP, znaną później w Związku Radzieckim pod nazwiskiem Krystyny Jureckiej, która w r. 1937 została aresztowana w ZSRR na podstawie fałszywych oskarżeń. W r. 1939 ożenił się powtórnie w Białymstoku z Rozalią Wagman, działającą aktywnie przed r. 1939 w szeregach KPP i KZMP. Z pierwszego małżeństwa pozostawił syna Jerzego, fizyka, z drugiego małżeństwa – córkę Irenę, lekarkę.
Fot. w Arch. Zakł. Hist. Partii oraz w różnych wydawnictwach i publikacjach prasowych; Nieznane zdjęcie L-go z r. 1918 w aktach osobowych na Uniw. Warsz. (nr alb. 3156); – Mała Enc. Wojsk.; W. Enc. Powsz., (PWN); Korespondencja i notatki więźniów politycznych 1923–1939. Katalog zbiorów Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego, Oprac. A. Gabara i A. Dymek, W. 1964; – Komuniści. Wspomnienia o Komunistycznej Partii Polski, W. 1969; Kowalski J., Trudne lata. Problemy rozwoju polskiego ruchu robotniczego 1929–1935, W. 1966; Piechowicz S., Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych 1919–1925, W. 1963; Rutkiewicz M., A. L., w: L., A., Myśli o nowej Polsce, W.–Ł.–Kr. 1948; Świetlikowa F., Centralne instancje partyjne KPP w latach 1918–1938, „Z Pola Walki” 1969 nr 4 s. 139–45; taż, Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 1918–1923, W. 1968; Toruńczyk R., Z dziejów rewolucyjnej walki młodzieży w latach 1929–1933, W. 1961; Walka młodych pokoleń. Materiały Konferencji Historyków Ruchu Młodzieżowego, Warszawa 7–9 grudnia 1962 r., W. 1965; Zawadzki A., Pierwszy, który wykazał prawo Polski do Ziem Zachodnich. (Przemówienie wygłoszone dla uczczenia pamięci L-go w dn. 10 XII 1945 r. na I Zjeździe PPR) w: L. A., Myśli o nowej Polsce, W.–Ł.–Kr. 1948; Zbiniewicz F., Armia Polska w ZSRR, W. 1963; – Publicystyka Związku Patriotów Polskich 1943–1944. Wybór, Oprac. W. Poterański i M. Wilusz, W. 1967 (tu przedruk artykułów L-go z „Wolnej Polski” i „Nowych Widnokręgów”); Putrament J., Pół wieku, 2. Wojna, W. 1962 s. 141 i n. (doskonała sylwetka L-go); Rady Delegatów Robotniczych w Polsce 1918–1919. Materiały i dokumenty, Oprac. H. Buczek i Z. Szczygielski, W. 1962 I; – Baumritter J., Pamięci A. L-go, „Trybuna Ludu” 1958 nr 344 s. 3–4; Broniewska J., Moje spotkania z A. L-m, „Sztandar Młodych” 1963 nr 294; J. K., O A. L-m mówi jego żona Rozalia. Pasja jego życia…, „Biul. Prasowy Agencji Robotniczej” 1960 nr 109 s. 11–3; Juryś R., W dziesiątą rocznicę śmierci A. L-go, „Trybuna Ludu” 1953 nr 343 s. 3; Krasucki L., A. L., „Trybuna Ludu” 1964 nr 285 s. 5; Minc H., A. L.– ideolog frontu narodowego, „Nowe Widnokręgi” 1944 nr 23–4 s. 5–6; „Nowe Widnokręgi” 1943 nr 24 s. 3 (nekrolog); 15 lat za komunizm, „Robotnik” 1935 nr 322 s. 2; Piriška F., Žizn’ otdana narodu, „Komsomol’skaja Pravda” 1966 nr 198; Prochy A. L-go spoczęły w Alei Zasłużonych, „Trybuna Ludu” 1964 nr 286 s. 1; Przygoński A., A. L. W 20 rocznicę śmierci, „Trybuna Ludu” 1963 nr 340 s. 3; tenże, Z rozważań A. L-go o nowej Polsce, „Z Pola Walki” 1964 nr 2 s. 98–115; [Ruszczyc J.] J. R., A. L. W 25 rocznicę śmierci, „Trybuna Ludu” 1968 nr 340 s. 4; W rocznicę śmierci A. L-go, „Wolna Polska” 1944 nr 45 s. 3; Wendel A., Zwycięstwo zza grobu. Na marginesie książki A. L-go „Myśli o nowej Polsce”, „Głos Ludu” 1947 nr 339 s. 3; Wierbłowski S., Pamięci A. L-go. (W piątą rocznicę zgonu), „Głos Ludu” 1948 nr 340 s. 3; „Wolna Polska” 1943 nr 39 s. 3 (nekrolog); – Arch. Uniw. Warsz.: Akta osobowe A. L-go, nr alb. 3156; Arch. Zakł. Hist. Partii: Spuścizna A. L-go, sygn. 250, Teczka osobowa A. L-go nr 7931, Arch. Duracza, sygn. 105/2981; Centr. Arch. Min. Spraw. Wewn. w W.: Urząd Woj. Lubelski, t. 74 k. 188, „Poufny Przegl. Inwigilacyjny” nr 88 poz. 110, nr 143 poz. 32, nr 386 poz. 86, nr 685 poz. 106; Muz. Hist. Pol. Ruchu Rewol. w W.: Pismo A. L-go do ministra sprawiedliwości RP z dn. 31 III 1924 r. nr inw. 4031; – Informacje żony Rozalii Lampe.
Bogdan Gadomski