Potocki Alfred (1786–1862), pierwszy ordynat łańcucki, marszałek galicyjski. Ur. 4 III w Paryżu, był synem Jana (zob.) i Julii z Lubomirskich, bratem Artura (zob.). Po śmierci matki (1794) oddany został wraz z bratem przez ojca na naukę do prywatnego zakładu wychowaczego w Genewie, gdzie młodzi Potoccy prowadzili dość swobodne życie. Babka Izabela Lubomirska (zob.) zabrała ich potem do Wiednia, gdzie w l. 1804–7 odebrali powierzchowne wykształcenie i rozpoczęli karierę dworską. Do końca życia Alfred nie mówił poprawnie po polsku. W r. 1809 porzucił Wiedeń i zaciągnął się do Wojska Ks. Warsz. Był adiutantem księcia Józefa (1 VI 1812); kampanię 1812 r. odbył w stopniu kapitana, brał udział w bitwie pod Borodino (Moskwą) i ranny dostał się do niewoli w bitwie pod Czirikowem 29 IX 1812. Dn. 11 X t. r. przyznano mu Krzyż Kawalerski Legii Honorowej. Zesłany do Wiatki został uwolniony staraniem Potockich z Tulczyna w r. 1813.
Babka darowała braciom olbrzymie dobra: w r. 1802 dobra staszowskie, w l. 1803 i 1806 tzw. hrabstwo tenczyńskie, klucz spytkowicki, Pędzichów w Krakowie, w r. 1809 Łańcut z Lubomierzem i 20 wsiami, w r. 1816 kopalnie węgla w dobrach tenczyńskich. Po śmierci Lubomirskiej (1816) otrzymali jeszcze tzw. schedę dźwinogrodzką (24 VII 1817), w skład której wchodziły m. in. Dźwinogród, Przemyślany, Mędrzechów, ocenione łącznie na 7 566 171 złp. Spadek obu braci obejmował 91 180 morgów ziemi, 73 084 mieszkańców, 5 miast, 152 wsie, 61 folwarków, kilkadziesiąt browarów, gorzelni, cegielni, młynów, tartaków, hamerni, papierni oraz 168 karczem. Do r. 1822 bracia zarządzali całym majątkiem wspólnie. W t. r. dobra podzielono: P-emu przypadły – Łańcut, dobra podlwowskie i podolska Uładówka, dokupował i dalsze majątki, m. in. klucz leżajski od Wojciecha Miera. W r. 1838 utworzona została Ordynacja Łańcucka Potockich, składająca się z 3 miast, 56 wsi i 28 folwarków. Należała ona do najlepiej zorganizowanych i świetnie gospodarujących majoratów.
Głęboko zainteresowany rolnictwem i nowościami agrotechnicznymi, P. stał się jednym z pionierów unowocześnienia rolnictwa galicyjskiego. Sprowadzał maszyny rolnicze, niektóre sam projektował, pragnął dorównać rolnictwu zachodniemu, ale bez ślepego naśladownictwa. Sprowadził m. in. owce z Anglii, rozwinął hodowlę bydła, przetwórstwo, w Łańcucie miał gorzelnie, młyny, browar, fabrykę rosolisów i rafinerię spirytusu, garbarnię wyrabiającą safiany. W Żołyni i Łące założył fabryki sukna (1839–44). Założył cukrownie w Łańcucie (1836) i Wierzawicach (1841). Ordynacja stała się nowoczesnym przedsiębiorstwem typu kapitalistycznego. Po r. 1840 P. poparł, program pracy organicznej Leona Sapiehy oraz Tadeusza Wasilewskiego. Był członkiem stanów galicyjskich, w l. 1827, 1839 i 1844 pełnił funkcję komisarza sejmu stanowego. W r. 1833 przewodniczył sejmowej komisji, przygotowującej utworzenie Tow. Kredytowego Ziemskiego. W dn. 8 IX 1845 wybrany został do sejmowej komisji, przygotowującej projekt zamiany pańszczyzny na czynsze lub wykup. Popierał m. in. projekty budowy linii kolejowej w Galicji, obiecując Sapieże prowadzenie budowy kolei, częściowo własnym kosztem, przez okolice Łańcuta. W t. r. został członkiem Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego oraz członkiem honorowym Tow. Rolniczego Krakowskiego, w l. 1844–50 był nadprokuratorem Galicyjskiej Kasy Oszczędności.
P. miał doskonałą pozycję w wiedeńskich kołach politycznych i arystokratycznych oraz na dworze cesarskim; w l. 1808–10 i ponownie od r. 1831 był szambelanem, następnie od r. 1834 marszałkiem kor. galicyjskim i od r. 1842 ochmistrzem kor. galicyjskim, w l. 1842 i 1858 tajnym radcą. W Łańcucie gościł austriackich dygnitarzy i arcyksiążąt, sarkała na to szlachta, z przekąsem komentująca metamorfozę «chudopachołka» w pierwszego magnata galicyjskiego, nie pamiętającego o «hułańskich rabatach». Zygmunt Krasiński pisał o Potockich: «wsparci na 14 000 merynosów zadzierają nosa» (1835); zwłaszcza za złe miano P-emu intryganctwo i nadskakiwanie dworowi habsburskiemu. W r. 1836 P. sugerował Metternichowi włączenie W. M. Krakowa do austriackiego obszaru celnego, widząc w tym gwarancję gospodarczego podniesienia miasta. Kanclerz zgadzając się na takie rozwiązanie żądał w zamian ograniczenia swobód W. Miasta oraz zainspirowania władz Rzeczypospolitej Krakowskiej, by same poprosiły Wiedeń o włączenie do austriackiego obszaru celnego. W r. 1844 P. pośredniczył w Wiedniu, m. in. u min. J. Sedlnitzkiego, w staraniach Zakładu Ossolińskich o przywrócenie prawa prowadzenia drukarni i litografii. Na przełomie l. 1845 i 1846 ułatwił Władysławowi Sanguszce dotarcie do Metternicha z informacjami o rozwoju spisku w Galicji i groźbie użycia chłopów przeciw szlachcie. Po rabacji 1846 r. usprawiedliwiał wobec Aleksandra Fredry galicyjską politykę Wiednia i obciążał odpowiedzialnością władze prowincjonalne. Przekazał też sferom rządowym i dworskim relację o wydarzeniach 1846 r. i nastrojach w Galicji. Jednocześnie urabiał Fredrę i innych ziemian do ugody z dynastią. Wrogi wobec ruchu rewolucyjnego (zwłaszcza francuskiego), obserwował wybuch rewolucji 15 marca 1848 w Wiedniu, przewidując nieuchronny konflikt węgiersko-słowiański oraz ostateczne zwycięstwo Słowian. Niechętny galicyjskim demokratom (np. Janowi Dobrzańskiemu), cenił Adama Potockiego i wywierał na niego wpływ w duchu konserwatywnym. Jednakże po powstaniu listopadowym udzielał cichej pomocy emigrantom.
P. przebudował zamek, park i ogród w Łańcucie, dla powiększonego (zwłaszcza o dzieła dotyczące rolnictwa) księgozbioru, odziedziczonego po dziadkach Stanisławie Lubomirskim i jego żonie Izabeli, wybudował osobny piętrowy pawilon. Łożył także na „Tygodnik Rolniczy i Przemysłowy”. Organizował w Łańcucie przedstawienia teatralne i głośne polowania «par force» oraz jedne z pierwszych w Galicji wyścigi konne (1839). Podobno łączył go romans z Katarzyną Starzeńską. W r. 1861 został posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego z okręgu gmin wiejskich Leżajsk–Sokołów–Ulanów, przy czym znaczna część chłopskich wyborców zbojkotowała wybory. W Sejmie roli żadnej nie odegrał. W t. r. został także mianowany dziedzicznym członkiem Izby Panów Rady Państwa. Był kawalerem maltańskim, miał także Krzyż Św. Jana Jerozolimskiego. Zmarł 23 XII 1862 w Łańcucie i tam został pochowany.
Żonaty od r. 1813 (?) z Józefą (Józefiną) Marią Czartoryską (14 VI 1787 lub 1789 – 27 I 1862 w Wiedniu, pochowana w Łańcucie), córką Józefa, stolnika W. Ks. Lit. (zob.), miał P. czworo dzieci: Artura (1816–1834), Julię (ur. 1818), od 3 VI 1841 żonę ks. Franciszka Lichtensteina, Zofię (1820–1876), od 16 VI 1842 żonę hr. Maurycego Jana Dietrichsteina (zm. 1852), ambasadora austriackiego w Londynie w l. 1844–8, oraz Alfreda (zob.).
Oesterr. Biogr. Lexikon, 1981 Lf. 38; Słown. Pracowników Książki Pol.; Borkowski, Almanach, II 732, 739–40; tenże, Polacy dygnitarzami austriackimi, Lw. 1890 s. 13, 15; Uruski; Żychliński, XIV 41; Nitkiewicz M., Dział rolnictwa Biblioteki Zamkowej. Katalog, Łańcut 1981 s. 6–15; taż, Katalog czasopism Biblioteki Zamkowej w Łańcucie, Łańcut 1977 s. 23–4, 43–4; – Ciepieńko-Zielińska D., Klaudyna z Działyńskich Potocka, Kr. 1973; Dębicki L., Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, Kr. 1905 I 297, 1907 III 83; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14; Kieniewicz S., Ruch chłopski w Galicji w 1846 r., Wr. 1951; Kostołowski E., Studia nad kwestią włościańską w latach 1846–1864, Lw. 1938; Kukiel M., Wojna 1812 roku, Kr. 1937; Lewandowska-Jaraczewska J., Zakład Narodowy im. Ossolińskich za dyrektury Adama Kłodzińskiego 1839–1849, Wr. 1980; Lippoman J. A., Pamiętnik Towarzystwa Rolniczego Krakowskiego za czas od r. 1845 do r. 1895, Kr. 1898 s. 123, 146; Łopuszański T., Pamiętnik Galicyjskiego Towarzystwa Rolniczego 1845–1894, Lw. 1894 s. 17, 24, 39, 40, 50–9, 74; Łoziński B., Galicyjski sejm stanowy (1817–1845), Lw. 1905; tenże, Szkice z historii Galicji w XIX wieku, Lw. 1913; Majewska-Maszkowska B., Mecenat artystyczny Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej 1736–1916, Wr. 1976; Ostrożyński W., Galicyjskie Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, Lw. 1892 s. 14, 19, 62, 65; Piskor A., Siedem ekscelencji i jedna dama, W. 1959 s. 44; Romanowski L., Rodowód Potockich, W. 1883 (egzemplarz z uwagami i uzupełnieniami w B. Zamku w Łańcucie); Rychlikowa I., Szkice o gospodarce panów na Łańcucie, Łańcut 1971; Schnür-Pepłowski S., Obrazy z przeszłości Galicji i Krakowa (1772–1858), Lw. 1896 s. 307–8, 313, 342–4; tenże, Z papierów po Fredrze, Kr. 1899 s. 59, 63, 70, 71; – Batowski A., Diariusz wypadków 1848 roku, Wr. 1974; Bobrowski T., Pamiętniki mojego życia, W. 1979; Dzieduszycki W., Listy ze wsi, Lw. 1889 I 221–2; Gawroński F. S., Pamiętnik z r. 1830/31 i kronika pamiątkowa płk…., Kr. 1916; Girtler K., Opowiadania, Kr. 1971; Jabłonowski L., Pamiętniki, Kr. 1963; Kapitan i dwie panny, Kr. 1980; Korespondencja księcia Józefa Poniatowskiego z Francją, P. 1929 IV; Krasiński Z., Listy do Adama Sołtana, W. 1970; Prek K., Czasy i ludzie, Wr. 1959; Sapieha L., Wspomnienia, Kr. 1912; Smarzewski S., Pamiętnik 1809–1931, Wr. 1962; Spraw. stenogr. sejmu krajowego galicyjskiego, s. 131, 159; Stern A., Dwa listy hr. Alfreda Potockiego i ks. Metternicha w sprawie Wolnego Miasta Krakowa w lecie r. 1836, „Przegl. Pol.” 1907 t. 165 s. 63–74; – „Czas” 1862 nr 295; – Arch. Państw. w Kr.: Zespół Potockich z Krzeszowic, sygn. 363, 378, 446, 512; B. Muzeum Łańcut-Zamek: rkp. 21713/39, C IV 9. 21790 (Monografie rodowe Potockich); B. Ossol.: rkp. 5878, 5884, 7280.
Jerzy Zdrada