Pilarczyk Alojzy Józef, pseud. Fred (1900–1974), księgarz w Wolnym Mieście Gdańsku, działacz społeczny i narodowy. Ur. 12 VI we wsi Krążkowo koło Głogowa, był synem Piotra, pracownika kolejowego, i Anny z Sikorów. Uczył się w szkole powszechnej w Kępnie i brał udział w strajku szkolnym dzieci w l. 1906 i 1907. Ukończył w gimnazjum w Głogowie 5 klas; mając 15 lat rozpoczął pracę w zawodzie księgarskim. Maturę gimnazjalną złożył, jako eksternista, w Głogowie, następnie ukończył Szkołę Księgarską w Lipsku. Aresztowany na ulicy w Poznaniu w r. 1918, został przymusowo wcielony do wojska niemieckiego. Brał udział jako artylerzysta w powstaniu wielkopolskim w grudniu 1918 oraz w III powstaniu śląskim w r. 1921. W l. 1922–5 organizował i prowadził księgarnie w Mysłowicach, Chorzowie, Rybniku, Tarnowskich Górach. W l. 1925–30 pracował w założonym we Lwowie przez Stanisława Lewickiego Instytucie Literackim «Lektor» w charakterze kierownika oddziału w Poznaniu, a następnie w Bydgoszczy. W czasie tej pracy poznał Stanisława Przybyszewskiego i pod jego wpływem zainteresował się polskim księgarstwem w Gdańsku. W r. 1930 przeniósł się do Gdańska, gdzie nabył polską księgarnię przy ul. Garncarskiej (wówczas Töpfergasse) 30 i prowadził ją do 1 IX 1939 pod dawną firmą Romana Czarlińskiego. Był także od r. 1932 zastępcą gospodarza, a następnie wiceprezesem polskiego Klubu Wioślarskiego w Gdańsku, członkiem Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku, a w kwietniu 1938 objął przewodnictwo Polskiego Związku Gospodarczego w Gdańsku. W dn. 27 VIII 1939 wziął udział w akcji zamaskowanego przewiezienia samochodem ciężarowym broni i amunicji z Komisariatu Generalnego RP w Gdańsku do polskiej składnicy amunicyjnej na Westerplatte, co opisał m. in. w artykule pt. Viktoriaschule a potem gestapo („Dzien. Bałt” 1961 nr 214).
Aresztowany po raz pierwszy 1 IX 1939, przebywał P. czas jakiś w siedzibie gdańskiego gestapo (w budynku dawnego Komisariatu Generalnego RP). Zatrudniony był przy różnych robotach wewnątrz gmachu i w czasie tej pracy udało mu się razem ze współwięźniami zniszczyć wiele dokumentów polskich instytucji i organizacji w Wolnym Mieście Gdańsku (WMG), zdeponowanych w tym budynku, a kompromitujących licznych polskich działaczy w WMG. Po zwolnieniu mieszkał w Gdyni-Orłowie i pracował oficjalnie w firmie drzewnej. Jednocześnie zajmował się handlem dewocjonaliami, które wywoził do Generalnej Guberni, głównie do Warszawy, przewożąc równocześnie materiały informacyjne z Gdańska i Gdyni dla polskich władz konspiracyjnych w Warszawie. Aresztowany ponownie w Gdyni, uzyskał zwolnienie dzięki znajomym Niemcom. Od r. 1942 działał w podziemnym ruchu oporu Pomorza, zorganizował w konspiracyjnym «Polskim Związku Wolności» grupę bojową Północ-Gdańsk i objął jej dowództwo pod pseud. Fred.
Z chwilą wyzwolenia Gdańska w marcu 1945 P. przeniósł się z Orłowa do Sopotu, gdzie zorganizował Polski Komitet Obywatelski i stanął na jego czele. Był członkiem pierwszej Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku, wiceprezesem zarządu Gdańskiego Okręgu Polskiego Związku Zachodniego, przewodniczącym sopockiej Komisji Weryfikacyjnej dla Polaków posiadających przed r. 1939 obywatelstwo WMG, założycielem i pierwszym przewodniczącym Komitetu Miejskiego Stronnictwa Demokratycznego w Sopocie, prezesem Klubu Wioślarskiego w Gdańsku. W r. 1947 pełnił przez około 7 miesięcy przy ambasadzie polskiej w Kopenhadze funkcję delegata rządu polskiego do spraw repatriacji Polaków z Danii. Po powrocie do kraju otworzył księgarnię w Gdańsku przy ul. Garncarskiej 30, pierwszą po wojnie księgarnię w Gdańsku, którą prowadził do końca 1950 r., do chwili przejęcia jej przez «Dom Książki». W l. n. nadal działał społecznie, głównie na terenie Sopotu. W r. 1972 ogłosił razem z Henrykiem Sonnenburgiem książkę Z gdańskich tradycji rewolucyjnych 1918–1921 (Gd.). Pozostawił szereg maszynopisów dotyczących dziejów Polonii Gdańska lub ruchów robotniczych lewicowych w Wolnym Mieście Gdańsku, niektóre opracowane wspólnie z H. Sonnenburgiem. Zmarł 25 V 1974 w Sopocie i tu został pochowany. Odznaczony był m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Z małżeństwa, zawartego w r. 1938 w Częstochowie, z Jadwigą z domu Sobota, pozostawił P. dwóch synów: Michała (ur. 1941), inżyniera, pracownika naukowego Politechniki Gdańskiej, i Wita (ur. 1943), radcę prawnego w Słupsku.
Hermel L., Rola i działalność niektórych komórek organizacyjnych ruchu oporu zajmujących się sprawami gospodarki morskiej w latach 1940–1945, „Przegl. Zachodniopomor.” 1971 z. 3 s. 133–148; Męclewski A., Neugarten 27. Z dziejów gdańskiego gestapo, W. 1974 s. 166, 168, 370–1, 373, 376–7, 380; Milewski E., Opowieści gdańskich uliczek, wyd. 4, Gd. 1979 s. 167; Pelczar M., Książka polska obrońcą polskości w Wolnym Mieście Gdańsku, w: Książka polska w dawnym Gdańsku, Gd. 1974 s. 81, 82, 93; tenże, Księgarstwo gdańskie w XIX i pierwszej połowie XX w., „Księgarz” (W). 1977 nr 3 s. 37–9; tenże, Księgarstwo gdańskie w wieku XIX i w pierwszej połowie XX wieku, w: Księgarstwo gdańskie dawniej i dziś, Gd. 1980 s. 40; Witkowski R., Westerplatte, Historia i dzień dzisiejszy, Gd. 1977 s. 63; – „Biul. Liter. «Lector Polonia»” (W.) 1928 nr 5 s. 28 (fot); „Dzien. Bałt.” 1974 nr z 28 i 29 V (nekrolog); Jednodniówka Klubu Wioślarskiego w Gdańsku, [Gd.] 1932 s. 4, 34–5, 37, 58 (fot.); Kalendarz Gdański na rok 1976 s. 201; – B. Gdań. PAN: rkp. 5078, 5124–5127, 5129–5132, 5203; – Wspomnienia P-a w posiadaniu A. Męclewskiego w Gd. (mszp.); – Informacje wdowy Jadwigi Pilarczykowej w Sopocie.
Marian Pelczar