Schlüter Andreas (ok. 1660–1714), rzeźbiarz i architekt. Ur. zapewne w Gdańsku (niekiedy jako miejsce ur. podawany mylnie Hamburg, a jako data ur. – r. 1659, 1660, 1662, 1664, a nawet błędnie 1634), uważany przez niektórych za syna Andrzeja Schlütera st. (1634–1686), architekta znanego z prac na terenie Gdańska i okolic, przez innych za dziecko Wilhelma i Reginy, ochrzczone w Gdańsku w r. 1659.
Bez wystarczających podstaw przypuszcza się, że nauczycielem S-a w Gdańsku był Krzysztof Sapovius, pochodzący z Palatynatu, którego żadne prace na terenie Gdańska nie są znane; sądzi się, że pierwszym nauczycielem S-a mógł być jego ojciec, a także (błędnie), że mógł uczyć się u gdańskiego rzeźbiarza Wilhelma Richtera. Brak też przekonywającego potwierdzenia hipotezy o jego pobycie i studiach artystycznych we Francji i Włoszech na przełomie l. siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVII w. lub w l. osiemdziesiątych.
Działalność artystyczna S-a dzieli się na trzy okresy: pierwszy, do r. 1694, obejmuje jego pobyt w Polsce: w Gdańsku i Warszawie, w drugim, w l. 1694–1713, S. mieszkał i tworzył w Berlinie, w trzecim, w l. 1713–14, w Petersburgu. Z czasu swojej działalności w Polsce znany jest S. jedynie jako rzeźbiarz (wzmianka z r. 1711 o jego ówczesnych pracach architektonicznych nie znalazła dotychczas potwierdzenia). Z okresu pobytu artysty w Gdańsku nie są znane żadne dzieła potwierdzone archiwalnie. Przypisuje mu się, na podstawie analogii formalnych i stylistycznych z późniejszymi jego pracami, pochodzącą z l. 1678–81 dekorację rzeźbiarską fasady kaplicy Św. Ducha, zwanej Królewską, ufundowanej przez Jana III jako gdański parafialny kościół katolicki. Kaplicę tę wzniesiono najprawdopodobniej wg projektu Tylmana z Gameren, który uważany bywa niekiedy także za autora projektu owej dekoracji rzeźbiarskiej. Z S-em łączone są też pochodzące z ok. 1680 r. reliefy na fasadach gdańskich kamienic przy Długim Targu nr 3 i 20 (ta wzniesiona w r. 1680), kamienny portal kamienicy przy ul. Ogarnej 25 oraz dekoracja stiukowa sufitów pierwszego piętra kamienicy przy Długim Targu 7/8, z motywami puttów, pegazów, krokodyli, lwów i wielbłądów, wykonana dla Reinholda i Anny Colmarów albo przed r. 1681, albo dopiero w r. 1689 (zniszczona w czasie drugiej wojny światowej, znana z fot.).
Prawdopodobnie ok. r. 1682 S. rozpoczął działalność w Warszawie, gdzie pracował do poł. r. 1694. W zachowanych rachunkach pałacu Krasińskich, wznoszonego dla Jana Dobrogosta Krasińskiego przez Tylmana z Gameren, w l. 1682–3 wymieniany jest nieokreślony bliżej «kamiennik gdański», którego identyfikowano z S-em. Wykonał on w r. 1682 za 1 tys. fl. sześć posągów na szczyty środkowych ryzalitów budowli (zniszczone w czasie drugiej wojny światowej). W l. 1689–94 wymieniany jest natomiast z nazwiska «Pan Schliter», który do r. 1693 wykonał «frontispic» (chodzi zapewne o płaskorzeźby obu tympanonów pałacu: ze sceną pojedynku Marka Valeriusa Corvinusa, legendarnego protoplasty rodu Krasińskich, z Gallem – od strony placu, i przedstawieniem triumfalnego wjazdu Corvinusa do Rzymu od ogrodu) i pracował nad kartuszem herbowym na fasadzie (usuniętym w r. 1876, zniszczonym, znanym z fot. z r. 1863 w B. Jag.). Przy pracy S. korzystał z pomocy nieznanych z nazwisk rzeźbiarzy (kamieniarzy?) Beniamina i Fryderyka, który kończył w r. 1694 wspomniany kartusz. Za wykonane wówczas prace otrzymał łącznie 8 300 fl. Możliwe, że S. wykonał wówczas inne jeszcze prace rzeźbiarskie w pałacu, określane w rachunkach jedynie sumą wypłaconych za nie należności. Należałaby tu dekoracja stiukowa westybulu z galerią przodków Krasińskiego, pochodząca z r. 1684, wystrój stiukowy salonu na pierwszym piętrze, dekoracje obramień okiennych i in. detale dekoracji zewnętrznej, a także cztery figury na obu szczytach pałacu.
S-owi przypisuje się udział w dekoracji rzeźbiarskiej pałacu w Wilanowie, od jesieni 1681 z przerwami do r. 1692: identyfikowany jest ze «statuariusem», który początkowo przebywał w Jaworowie, demonstrując królowi Janowi III swe umiejętności, a następnie wykonywał w Wilanowie prace rzeźbiarskie i sztukatorskie wg projektów Augustyna Locciego, we wnętrzach i na zewnątrz pałacu (T. Mańkowski). Za jego prace uważa się m.in.: dekorację nadbudowy drugiego piętra, portali galerii od dziedzińca i frontonu głównego portyku. Niektórzy badacze kwestionują udział S-a w pracach wilanowskich, utrzymując, że przy obecnym stanie badań nie można z nim przekonywająco związać żadnych elementów rzeźbiarskiego wystroju pałacu.
W l. 1692–3 S. wykonał w Warszawie lub Wilanowie cztery nagrobki rodziny Sobieskich przeznaczone do Żółkwi: ojca króla, Jakuba, i wuja Stanisława Daniłowicza do kościoła farnego (zachowane) oraz matki króla Teofili z Daniłowiczów i jego brata Marka do kościoła Dominikanów (zniszczone pożarami w l. 1739 i 1754, pozostało jedynie tło, figury stiukowe z 2. poł. XVIII w.). S. jest zapewne identyczny z wzmiankowanym w źródłach «snycerzem», który 15 VI 1692 był w Żółkwi i odbył z królem naradę w sprawie nagrobków; dn. 21 VIII i 21 IX 1692 Locci posyłał królowi z Wilanowa projekty nagrobków (zapewne wykonane przez S-a). W sierpniu 1693 ukończone rzeźby zostały wysłane Wisłą i Sanem do Jarosławia, a następnie przetransportowane do Żółkwi i ustawione w kościołach pod nadzorem S-a na przełomie r. 1693 i 1694; dn. 18 II 1694 odebrał S. zapłatę 300 fl. za «robotę [ich] wystawienia» (w nagrobkach tych dziełem S-a były jedynie alabastrowe figury i ornamenty – tło z czarnego marmuru wykonano w Dębniku w l. 1686–90).
S. utożsamiany bywa niekiedy z występującym w źródłach «Jędrzejem», zatrudnianym przy budowlach wznoszonych przez Jana III na terenach Rusi Czerwonej. Uważa się, że był on twórcą niektórych elementów dekoracji rzeźbiarskiej fasady kościoła Karmelitanek Bosych we Lwowie oraz lwowskich portali kamienicy Królewskiej i szpitala Bonifratrów.
S-owi przypisywane są ponadto na podstawie analizy stylistycznej jeszcze inne (wykonane prawdopodobnie w Warszawie) prace rzeźbiarskie: w katedrze we Fromborku epitafium sekretarza Jana III, kanonika fromborskiego Joachima Pastoriusa, z r. 1682, ufundowane przez króla, oraz nagrobek prepozyta i kanonika warmińskiego Adama Zygmunta Konarskiego, wzniesiony przed wrześniem 1687, krucyfiks drewniany w kościele Reformatów w Węgrowie (ok. r. 1690, ufundowany przez Jana Dobrogosta Krasińskiego, przeznaczony do dawnego kościoła drewnianego, obecnie w ołtarzu głównym kościoła murowanego), ołtarz główny kościoła św. Bonifacego na Czerniakowie w Warszawie (wykonany w drewnie złoconym ok. r. 1690 wg projektu Tylmana z Gameren) oraz pięć drewnianych puttów w ołtarzach bocznych, figura prymasa Andrzeja Olszowskiego w jego nagrobku w katedrze w Gnieźnie (1690–91), biust bpa Jacka Małachowskiego (w jego nagrobku w katedrze wawelskiej, brąz pozłacany, 1693), krucyfiks w ołtarzu Ukrzyżowania w południowym ramieniu transeptu kościoła Franciszkanów w Warszawie (przed poł. r. 1694). Za dzieło S-a uważany jest także ołtarz główny katedry w Oliwie (1688–93, fundacja opata Michała Antoniego Hackiego) i portal główny tej świątyni. Z S-em lub jego warsztatem wiązane są też figury św. Małgorzaty z Antiochii i św. Stanisława (piaskowiec), wykonane prawdopodobnie po r. 1683, dawniej na szczytach frontonów pałacu Kotowskich w Warszawie (zniszczone w r. 1944, odrestaurowane w r. 1962, obecnie w ogrodzie klasztoru sióstr Sakramentek) oraz siedemnastowieczny wystrój rezydencji Leszczyńskich w Rydzynie.
Dalszą działalność artystyczną S. prowadził za granicą, toteż na tym miejscu przedstawiona będzie w większym skrócie. W poł. 1694 r. wyjechał do Berlina, gdzie od 3 VI był nadwornym rzeźbiarzem kurfürsta Fryderyka III (późniejszego króla Fryderyka I). W pocz. r. 1695 został wysłany przez elektora do Francji, w podróż połączoną ze studiami artystycznymi. W pocz. r. 1696 odbył podróż o podobnym charakterze do Włoch. W późniejszych dziełach rzeźbiarskich S-a, przy całej ich oryginalności i niezależności, widoczne są wyraźne związki z ówczesną sztuką Francji i Włoch, szczególnie z dziełami F. Girardona, A. Coyseoxa i G. Berniniego. W r. 1696 S. przedłożył Fryderykowi III pierwsze projekty swojej najsławniejszej pracy – pomnika konnego Wielkiego Kurfürsta (Fryderyka Wilhelma); pomnik (odlany w r. 1700) ustawiono w r. 1703 na Długim Moście, później na dziedzińcu zamku Charlottenburg (pozłacany odlew gipsowy stanął przed zamkiem w Poczdamie). Dziełem S-a jest także pomnik Fryderyka III, projektowany w 2. poł. 1697 r. (odlew w r. 1698), ustawiony ostatecznie w r. 1802 przed murem zamku w Królewcu (zniszczony w czasie ostatniej wojny). W r. 1696 S. wykonał w piaskowcu rzeźbiarską dekorację berlińskiego Arsenału: zworniki m.in. okien parteru od strony dziedzińca z 22 słynnymi maskami umierających wojowników, a także reliefy z przedstawieniami bitew na attyce budowli oraz dekorację bramy wjazdowej. Do dzieł rzeźbiarskich wykonanych przez S-a w okresie berlińskim należą też: nagrobek z r. 1700 nadwornego złotnika Daniela Gottlieba Männlicha i jego żony w kościele św. Mikołaja, popiersia brązowe Fryderyka I (1701) i landgrafa Fryderyka II von Hessen-Homburg (ok. 1701–4), ambona w kościele Najśw. Marii Panny w Berlinie (1702–3), ołtarz w kościele św. Mikołaja w Stralsundzie (projektowany w r. 1706), sarkofagi pary królewskiej: Zofii Szarlotty (zm. 1705) i Fryderyka I (zm. 1713) w katedrze w Berlinie.
Od r. 1698 S. zaczął działać również jako architekt. W l. 1698–9 kierował budową berlińskiego Arsenału (w sierpniu 1699 budowla częściowo zawaliła się i S-owi odebrano kierownictwo). W l. 1698–1708 wznoszono wg projektu S-a budynek odlewni. W r. 1698 S. prowadził prace przy budowie kościoła parafialnego (zakończone zawaleniem się sklepienia).
W l. 1698–1707 S. kierował przebudową zamku królewskiego w Berlinie; miał tytuł «Schlossbaudirector», a następnie «Oberbaudirector», a jego obowiązki, prócz spraw artystycznych, obejmowały również prace techniczne i administracyjne. Dziełem S-a były plany korpusu zamkowego. Wg jego projektów wykonano ukształtowanie architektoniczne podwórca zamkowego oraz ustawiono na balustradzie wieńczącej elewacje ponad 30 wielkich rzeźb kamiennych. Pracami S-a i jego warsztatu były też reliefy w dziedzińcu zamkowym, figury leżące w portalu V oraz dekoracje stiukowe wnętrza. W l. 1701–4 S. kierował budową położonego naprzeciw zamku budynku tzw. Starej Poczty.
W r. 1705 S. objął kierownictwo budowy zamku w Poczdamie, gdzie wykonał nową dekorację wielkiej Sali Marmurowej. W tym czasie kierował też budową innych letnich zameczków Fryderyka I w Marchii i wykonywał (ok. r. 1702) prace o charakterze techniczno-budowlanym, jak droga komunikacyjna wiodąca od Długiego Mostu, umocnienie brzegów Sprewy, budowa kanału do wieży menniczej itp.
S. już w r. 1695 był współdyrektorem berlińskiej ASP, jeszcze w czasie jej tworzenia, a w l. 1702–4 jej dyrektorem. W l. 1701–10 był członkiem Akademii Nauk. W r. 1705 został nobilitowany przez Fryderyka I. Stał wtedy u szczytu kariery i przewyższał innych współczesnych artystów swą pozycją i oddziaływaniem na oblicze sztuki Berlina we wszystkich jej dziedzinach. Wydawał opinie o projektach budownictwa cywilnego, był ekspertem w sprawach budowlanych, wykonywał kosztorysy itp. Zmianę tej sytuacji przyniosło niepomyślne wydarzenie, jakim było zawalenie się w lipcu 1706 wznoszonej przez niego wieży mennicy. Skutkiem tego a także w rezultacie intryg środowiskowych S. popadł w niełaskę i został usunięty ze służby na dworze, a 24 I 1707 utracił stanowisko budowniczego zamku królewskiego. Pozostał jednak nadal nadwornym rzeźbiarzem. W październiku 1708 sprzedał dom na Brüderstrasse w Berlinie (w którym nadal mieszkał). Podejmował się prywatnych prac, z których ostatnią była willa Ernesta Bogislava von Kamecke przy Dorotheenstrasse w Berlinie z l. 1711–12. W r. 1712 S. przeniósł się z Berlina do pobliskiego Freienwalde. W działalności architektonicznej S-a, rozwiniętej w okresie berlińskim, widoczny jest wyraźny wpływ twórczości Tylmana z Gameren, z którym artysta współpracował w Polsce.
W r. 1713 S. znalazł zatrudnienie na dworze cara Piotra I w Petersburgu, gdzie 1 V t.r. został mianowany naczelnym architektem. Jego dziełem był główny plan urbanistyczny Petersburga i pochodzące z r. 1714 projekty wielu budowli, częściowo zrealizowane, ale w przeważającej większości przekształcone w latach późniejszych, jak m.in.: Pałac Letni Piotra I, rezydencja cara w Peterhofie (projekt i rozpoczęcie budowy głównego pałacu, projekt pawilonu ogrodowego Monplaisir), willa Favorit w Oranienbaumie, wzniesiona dla A. D. Mienszykowa (1713–14), pałac A. W. Kikina w Petersburgu, dom marszałka Sołowiowa na Wasylewskim Ostrowie w Petersburgu, pierwszy projekt Pałacu Zimowego, udział w projektowaniu gmachu Kunstkamery (wznoszonej od r. 1717). S. mieszkał w Pałacu Letnim i miał skonstruować dla cara perpetuum mobile (problem ten pasjonował go od pocz. r. 1708 aż do śmierci).
S. pochodził z rodziny protestanckiej, ale najprawdopodobniej przeszedł z luteranizmu na katolicyzm – świadczy o tym fakt chrzczenia dzieci w kościele katolickim w Warszawie: nastąpiło to może w związku z podejmowaniem prac dla polskich (katolickich) zleceniodawców. Niektórzy badacze uważają, że katolickie wyznanie S-a było powodem, dla którego zmuszony został do opuszczenia Berlina; inni sądzą, że pozostał protestantem i dlatego musiał ustąpić w r. 1694 ze służby u króla polskiego, a nawet uważają go za członka sekty menonitów. S. zmarł w Petersburgu w maju lub czerwcu 1714 (wiadomość o jego śmierci dotarła do Berlina 23 VI); miejsce jego pochówku nie jest znane.
S. był żonaty z Anną Elizabeth z domu Spangenberg, gdańszczanką, z którą zawarł związek małżeński przed r. 1690 (niektórzy uważają, że ok. r. 1681); gdy S. wyjechał do Petersburga, jego żona została w Berlinie. Miał z nią córki: Hedwig Elizabeth (ur. 6 X 1690) i Annę Eleonorę, żonę pułkownika w służbie weneckiej, oraz synów: Dawida (Daniela) (ur. w Warszawie 30 XII 1693 – zm. po 1717), mieszkającego do r. 1713 w Berlinie, w r. 1714 w Petersburgu, inżyniera i architekta, i Gotthardta (1699–1700). Krewnym S-a był rzeźbiarz Ernst Schlüter (zm. 1700 w Berlinie).

Bibliographie zur Kunstgeschichte von Berlin und Potsdam, (Schriften zur Kunstgeschichte, Bd. 13), [Oprac.] S. Badstübner-Gröger, Berlin 1968; Pol. Bibliogr. Sztuki, III; Lexikon der Kunst, Leipzig 1977 IV; Müller H.A., Singer H.W., Allgemeines Künstler-Lexikon, Frankfurt am Main 1921 IV; Nagier G.K., Künstler-Lexikon..., [wyd. 3.], Leipzig [ok. 1920] XVII; PSB (Richter Wilhelm); Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler (Ladendorf H.); Łoza, Architekci; Berlin und die Antike. Ausstellungkatalog, [Oprac.] W. Arenhövel, Berlin (West) 1979; Börsch-Supan H., Die Kataloge der Berliner Akademie-Ausstellungen 1786 bis 1850, Berlin 1971 I; Katalog zabytków sztuki w Pol., S. Nowa, II z. 1; Kühn M., Andreas Schlüter als Bildhauer, w: Rasmussen J., Barockplastik in Norddeutschland (Katalog der Hamburger Ausstellung), Mainz am Rhein [1977] s. 105–81, 457–67; Sztuka warszawska. Katalog, W. 1962 II; – Andreas Schlüter und die Plastik seiner Zeit. Eine Gedächtnisausstellung anlässlich der 250. Wiederkehr seines Todesjahres, [Oprac.] E. Mühlbächer, Berlin 1964; Baranowski I.T., Inwentarz pałacu Krasińskich, później Rzeczypospolitej, W. 1910; Behrens E., Neue Beiträge zur Schlüter-Forschung, „Zeitschr. zur Ostforschung” Bd. 3: 1954 Nr. 3 s. 431–42 (toż w: „Mitteilungen der Arbeistgemeinschaft Kunst im Osten und Norden” 1954 s. 3–16); Berckenhagen E., Baumeisterbildnisse im Rittersaal des Berliner Schlosses, „Zeitschr. des Deutschen Vereins für Kunstwissenschaft” Bd. 17: 1963 Nr. 3/4 s. 215–20; Bogdanowicz S., Kaplica Królewska w Gdańsku, Gd. 1992; Fijałkowski W., Kondziela H., Die künstlerische Tätigkeit Andreas Schlüters in Polen, w: Michelangelo heute, Berlin 1965 s. 267–91; Fründt E., Der Bildhauer Andreas Schlüter, Leipzig 1969; Gdańsk, jego dzieje i kultura, Red. F. Mamuszko, W. 1969; Gębarowicz M., Szkice z historii sztuki XVII w., Tor. 1966; Grommelt C., Mertens Ch. v., Das Dohnasche Schloss Schlobitten in Ostpreussen, Stuttgart 1962; Hager W., Andreas Schlüter zum 250. Todestag, w: Dauer und Wandel der Geschichte, Festgabe für Kurt von Raumer, Münster 1966 s. 308–23; Hallström B. H., Der Baumeister Andreas Schlüter und seine Nachfolge in St. Petersburg, „Konsthistorisk Tidskrift” [Bd] 30: 1961 Nr. 3/4 s. 95–126; tenże, Peterhof, tamże [Bd.] 33: 1964 Nr. 1/2 s. 50–4; Hubala E., Das Berliner Schloss und Andreas Schlüter, w: Gedenkschrift Ernst Gall, München 1965 s. 311–44; Iwicki Z., Der Hochaltar der Kathedrale in Oliva. Ein Werk von Andreas Schlüter, Freiburg 1980; Kaczmarzyk D., Straty wojenne Polski w dziedzinie rzeźby, W. 1958; Karpowicz M., Andrzej Schlüter w Polsce, w: Rokoko, W. 1970 s. 185–97; tenże, Sztuka Warszawy drugiej poł. XVII w., W. 1975; Katedra gnieźnieńska, P. 1970 I (Krzyżanowski L., Świechowski Z.); Keisch C., Zur Todesikonographie bei Andreas Schlüter, „Forschungen und Berichte. Staatliche Museen zu Berlin” Bd. 13: 1971 s. 39–47; Keller U., Reitermonumente absolutischer Fürsten, München 1971 s. 81–120; Kondziela H., Kaplica Królewska w Gdańsku i jej twórcy, w: Studia pomorskie, Wr. 1957 II 280–343; Kręglewska-Foksowicz E., Rydzyna, urbanistyka i zabytki, P. 1969; Kroll R., Andreas Schlüter und der Sommerpalast Peters I., „Forschungen und Berichte. Staatliche Museen zu Berlin” Bd. 17: 1976 s. 113–34; Kruszelnicki Z., Historiografia sztuki Gdańska i Pomorza, Wr. 1980; Ladendorf H., Andreas Schlüter, Berlin 1937; tenże, Andreas Schlüter. Das Denkmal des Grossen Kurfürsten, Stuttgart 1961; Mańkowski T., Dawny Lwów, jego sztuka i kultura artystyczna, Londyn 1974; tenże, Nieznane rzeźby Andrzeja Schlütera, „Dawna Sztuka” 1939 II nr 3 s. 219–34; tenże, Prace Schlütera w Wilanowie, „Prace Kom. Hist. Sztuki” T. 8: 1939–46 s. 151–81; tenże, Rzeźby Schlütera w pałacu Krasińskich w Warszawie, „Biul. Hist. Sztuki” T. 13: 1951 nr 2/3 s. 118–37; Miłobędzki A., Architektura polska XVII w., W. 1980; Mossakowski S., Pałac Krasińskich w Warszawie (1677–1699), „Folia Historiae Artium” 1965 II; tenże, Tylman z Gameren, architekt polskiego baroku, Wr. 1973; Peschken G., Andreas Schlüter und das Schloss Charlottenburg, w: Schloss Charlottenburg, Berlin, Preussen. Festschrift für Margarete Kühn, München 1975 s. 139–68; tenże, Neue Literatur über Andreas Schlüter, „Zeitschr. für Kunstgeschichte” Bd. 30: 1967 Nr. 2/3 s. 229–46; Schilkov W., Die ausländischen Architekten unter Peter I, w: Geschichte der russischen Kunst, Dresden 1970 V 67–91; Starzyński J., Wilanów. Dzieje budowy pałacu za Jana III, W. 1933; Sztuka Warszawy, Pod red. M. Karpowicza, W. 1986; Voinov V. S., Andreas Sljuter – architektor Petra I, „Sovetskoje iskusstvoznanie” 1976 nr 1 s. 367–77; Walicka I. M., Kościół i klasztor Sakramentek w Warszawie, pomnik zwycięstwa pod Wiedniem, W. 1988; – Endler R., Andreas Schlüter. Aus Akten des Deutsches Zentralarchivs Merseburg, „Merseburger Land” Bd. 4: 1964 s. 157–61; Filarski Z., List wdowy po Andrzeju Schlüterze w archiwum w Gdańsku, „Biul. Hist. Sztuki” T. 13: 1951 nr 2/3 s. 174–80.
Katarzyna Mikocka-Rachubowa