Schoneus (Schoen, Schön) Andreas, pseud. Eumorphus (1552–1615), poeta nowołaciński, prof. teologii, podkanclerzy i rektor Uniw. Krak. Ur. w kwietniu w Głogowie w niemieckiej rodzinie mieszczańskiej, był synem Matthiasa. Od swego nazwiska Schoen urobił sobie przydomek Eumorphus, którego używał też jako pseudonimu.

Do Krakowa S. przybył prawdopodobnie ok. r. 1580, ponieważ już w sierpniu 1581 wydał w oficynie Łazarzowej swój pierwszy utwór, sielankę poetycką Adonis, dedykowaną nowemu bpowi wileńskiemu Jerzemu Radziwiłłowi. W Uniw. Krak. immatrykulował się jednak dopiero w półr. letn. 1583. W r. 1584 uzyskał bakalaureat, w r. 1586 – mistrzostwo sztuk wyzwolonych. W pierwszych wykładach bakałarskich, a następnie magisterskich objaśniał autorów greckich: w r. 1585 Theognisa i trzecią księgę „Iliady” Homera, w r. 1586 – „Odyseę”. Bezpośrednio po promocji wszedł na normalną drogę kariery uniwersyteckiej i prowadził obowiązkowe wykłady w l. 1586–87/88 jako docent extraneus, w l. 1588–91/92 jako członek Kolegium Mniejszego. W r. 1588 został nadto powołany do klasy logiki w pierwszym składzie nauczycielskim nowo założonych tzw. szkół prywatnych (późniejsze Szkoły Nowodworskie). Nie zaniedbywał przy tym twórczości literackiej. Otoczony troskliwą opieką profesora Uniw. Krak. Stanisława Sokołowskiego i przyjęty do jego domu, odwzajemniał okazaną mu życzliwość, zamieszczając w pismach swego mistrza poświęcone mu panegiryczne utwory, jak np.: Periocha w „Justus Joseph” (1588), Series heptachordi Socoloviana w „Orationes ecclesiasticae” (1587), Oda Magnae Matri Virgini w „Nuntius salutis” (1588), a zgon jego uczcił wydając w r. 1595 Odae tres funebres… W r. 1585 ogłosił wierszowany panegiryk pt. Cheirotonia sive mysticum conubium (Kr.) na cześć swego mecenasa, nowo obranego bpa wrocławskiego A. Jerina; w r. 1587 dedykował nadto wydanie podręcznika przyrody pt. „Summa philosophiae naturalis” przypisywanego Albertowi Wielkiemu, z przedmową, w której uwydatnił wiekowe związki Śląska z Uniw. Krak. Wydarzeniami politycznymi z l. 1587–9 (elekcja i koronacja Zygmunta Wazy, oblężenie Krakowa przez arcyks. Maksymiliana, zwycięstwo pod Byczyną, zawarcie traktatu bytomsko-będzińskiego) inspirowane były utwory S-a: trzy ody pod wspólnym tytułem Odae III ad […] Joannem Zamoscium… (Kr. 1588), z których pierwsza skierowana była do Zygmunta III, w drugiej opłakiwał śmierć Stefana Batorego (wydana t.r. osobno pt. Daphnis seu de funere Magni Stephani…), a dopiero w trzeciej sławił kanclerza i wodza, oraz dwie ody De pace Sarmatica (1589), adresowane do A. Jerina a chwalące uczestników pokojowych układów między Polską a Cesarstwem. Do oblężenia Krakowa przez arcyks. Maksymiliana nawiązywał S. nadto w sielance Palaemon seu Promnicum Crasinianum in tumultu bellico conservatum… (Kr. 1589), ujętej w kształt poetyckiego dialogu między pasterzami Meliboeusem i Korydonem (sam autor). Oprócz pochwał dla Stanisława Krasińskiego, archidiakona krakowskiego za opiekę nad szkołami i kościołami, włączył tutaj S. aluzje do aktualnych wydarzeń i przekazał obserwacje społeczne, m.in. uwagi o położeniu chłopów w Polsce. Podobnego zabiegu dokonał w Navis munifica… (Kr. 1595), skierowanym do bpa chełmińskiego Piotra Kostki, poemacie o spławie zboża Wisłą do Gdańska. Wyłącznie panegiryczny charakter miały natomiast dwie ody na ingres kard. Jerzego Radziwiłła na biskupią stolicę krakowską (Kr. 1592), choć i w nich (zwłaszcza w Gratulatio) znalazł się apel o opiekę nad Uniw. Krak. i jej profesorami, oraz poemacik z okazji urodzin królewicza Władysława (Kr. 1595).

Okolicznościowa poezja S-a, artystycznie nierówna, nie wyrastała przeważnie ponad przeciętny poziom tego pisarstwa. W utworach swoich S., biegle władający klasyczną łaciną, nawiązywał świadomie i otwarcie do twórczości Horacego i Wergiliusza. Czasem jednak odchodził daleko od pierwowzorów, tworząc np. w poematach Daphnis i Palaemon samodzielne kompozycje artystyczne, nasycone realiami historycznymi. Właśnie sielanki S-a uzyskały dużą popularność i wywarły wpływ na Szymona Szymonowica (S. zaprzyjaźnił się z nim w czasach studenckich i jego talent poetycki cenił niezwykle wysoko).

W r. 1593, już jako członek Kolegium Większego (od półr. zim. 1592/93) i dziekan Wydz. Filozoficznego, otrzymał S. propozycję objęcia katedry w Akademii Zamojskiej. Propozycję tę złożył mu w imieniu kanclerza Jana Zamoyskiego Szymonowic. S. wahał się, lecz ostatecznie odmówił. Nadal jednak utrzymywał serdeczne stosunki z Szymonowicem i w r. 1594 na jego prośbę zajął się rozprowadzaniem wśród prałatów krakowskich propagandowej odezwy na otwarcie Akademii Zamojskiej. Na odmowę przeniesienia się do Zamościa wpłynął niewątpliwie zaplanowany już wówczas wyjazd S-a na dalsze studia do Padwy. W r. akad. 1595/96 wpisał się S. do metryki nacji polskiej padewskiego uniwersytetu jako preceptor Gabriela, Andrzeja i Jana Tęczyńskich, wojewodziców krakowskich (synów Andrzeja), i studiował tutaj przynajmniej do poł. 1597 r. Dn. 13 II 1598 uzyskał na uniw. w Pizie doktorat obojga praw. Następnie udał się ze swymi podopiecznymi do Rzymu; w r. 1598 uzyskał tu w Sapienzy doktorat teologii. W jesieni 1598 był S. wraz z Gabrielem i Andrzejem Tęczyńskimi w Neapolu, gdzie odwiedzili rezydującego tam posła polskiego Stanisława Reszkę. W Rzymie zawarł S. bliższą znajomość z bpem ołomunieckim F. Dietrichsteinem. W r. 1599 uczcił przyznanie mu godności kardynalskiej panegirykiem wydanym w rzymskiej oficynie M. Mutiusa (w r. 1600 opublikował z tej samej okazji Panegirycus… u Andrzeja Piotrkowczyka w Krakowie).

Po powrocie do Krakowa podjął S. zajęcia uniwersyteckie: do r. akad. 1601/2 wykładał nadal na Wydz. Filoz., dopiero 13 I 1602 uzyskał zgodę na nostryfikację dyplomu rzymskiego. Brak doktorów teologii, który od dłuższego czasu nękał Wydz. Teologiczny, sprawił, że w drodze wyjątku pozwolono mu przed ukończeniem wykładania obowiązkowych sentencji P. Lombarda na zwyczajową responsio pro loco. Odbył ją 2 IX 1602 w kościele św. Floriana na podstawie Questio de Angelis… (Kr. 1602). Ze swymi uczniami i towarzyszami peregrynacji włoskiej utrzymywał nadal bliskie kontakty. W r. 1601 ogłosił panegiryczny poemat Fidus comes (Kr.), sławiący ród Tęczyńskich i cnoty wojewodziców, dedykując Janowi Tęczyńskiemu. On też skłonił go do wyjazdu do Lowanium, nawiązawszy uprzednio korespondencję z J. Lipsiusem, którego dwa listy (do Tęczyńskiego i do siebie) ogłosił w r. 1602 („Justi Lipsii […] epistolae duae…”, Kr.), dołączając do tej publikacji nowe wydanie panegiryku Fidus comes. W r. 1603 opiewał w Fax nuptialis… (Kr.) ślub Gabriela Tęczyńskiego, już wówczas miecznika kor., z Elżbietą Radziwiłłówną.

Rosnący autorytet w środowisku uniwersyteckim, gdzie miał liczne grono przyjaciół (Bazyli Goliniusz, Sebastian Petrycy z Pilzna, Adam Falęcki, Jan Brożek, Jakub Janidło, Marcin Gilewski) przyniosły S-owi 31 XII 1603 nominację na podkanclerzego Uniw. Krak. Dostał ją od bpa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego, któremu już wcześniej dedykował swoją questio pro loco, a w r. 1604 (Kr.) osobnym panegirykiem gratulował otrzymania godności kardynała. Odnowił tę nominację S-owi 18 II 1607 następny bp krakowski Piotr Tylicki; w imieniu Uniw. Krak. S. witał go 21 III t.r. mową przy ingresie na biskupstwo (Gratulatio…, Kr.). W półr. zim. 1605/6 został S. wybrany na rektora Uniw. Krak. Urząd ten piastował jeszcze ośmiokrotnie w l.: 1606, 1606/7, 1608, 1611/12, 1612, 1612/13, 1613/14 i 1614, co – zważywszy na duże skłócenie w gronie uniwersyteckim – dowodzi dużej popularności S-a i powszechnego dla niego uznania. Awansował S. również w godnościach kościelnych, uzyskując coraz to nowe beneficja: po r. 1593 otrzymał probostwo w Nowym Mieście Korczynie, po 26 III 1601 probostwo w Proszowicach, w r. 1603 był już proboszczem w Pajęcznie i kustoszem kolegiaty św. Floriana w Krakowie (wkrótce przeszedł w tej kapitule na dziekanię), miał nadto kanonię w kościele św. Jerzego na zamku, prepozyturę w kolegiacie Wszystkich Świętych w Krakowie i plebanię w Końskowoli (1606). Pochłonięty obowiązkami uniwersyteckimi i kościelnymi, z biegiem lat zarzucił właściwie pracę literacką, nie ogłaszał też rozpraw filozoficznych czy teologicznych (o pozostawionych przezeń rękopisach, wśród których miał być żywot Wincentego Kadłubka oraz dzieło Wszystko i nic, wspomina S. Starowolski).

Szczerze przywiązany do uniwersytetu, którego rolę i zasługi cywilizacyjne wielokrotnie podkreślał zarówno w utworach literackich, jak i w korespondencji urzędowej (m.in. w listach do papieża Pawła V i kard. S. Borghese w r. 1612, w memoriałach do stanów Rzpltej, biskupów i urzędników królewskich), wykazał S. nadto zmysł historyczny, przygotowując w r. 1606 własnym sumptem dwa kopiarze dokumentów: przywilejów („Liber privilegiorum, monimentorum, inscriptionum […] Almae Universitatis Studii Cracoviensis…”, rkp. w B. Jag., nr 223) i korespondencji urzędowej uczelni ze Stolicą Apostolską i dworem królewskim oraz dostojnikami duchownymi i świeckimi (rkp. B. Jag., nr 224). Broniąc praw i wolności Uniw. Krak. postępował konsekwentnie z duża rozwagą i taktem dyplomatycznym, unikając skrajności i małostkowych zadrażnień. W r. 1589 wraz z B. Goliniuszem sprzeciwił się otwarciu szkół jezuickich w Krakowie. Wielokrotnie reprezentował interesy uniwersytetu, m. in. na synodzie prowincjonalnym piotrkowskim w r. 1607 , na którym zobowiązał się w imieniu uczelni dostarczyć nauczycieli do nowo otwartego seminarium diecezjalnego, aby udaremnić starania jezuitów o jego prowadzenie. W r. 1612 zabiegał, wraz z Marcinem Wadowitą, na dworze królewskim i u senatorów o zatwierdzenie wszystkich przywilejów Uniw. Krak. i o wyjęcie dóbr akademickich spod obowiązku składania kontrybucji. Kilkakrotnie występował w obronie dobrego imienia uczelni, np. w l. 1605 i 1606 zbijał pogłoski, jakoby astrologowie uniwersyteccy mieli w swoich prognostykach zachęcać Dymitra Samozwańca do wystąpień przeciwko Rzpltej, a w r. 1608 odpierał wysuwane przez posłów oskarżenia, iż władze uniwersyteckie tolerują tumulty wywoływane przez studentów. Po ogłoszeniu brewe papieskiego (1608) i mandatu bpa Tylickiego (1609) o przeprowadzeniu odgórnej reformy Uniw. Krak. znalazł się S. w kłopotliwej sytuacji, ponieważ uznając słuszność zreformowania uczelni nie chciał, aby się to odbyło kosztem jej autonomii. W końcu sierpnia 1609 wszedł wprawdzie w skład komisji do przeprowadzenia wizytacji uniwersytetu, lecz zadeklarował solidarność z profesorami protestującymi przeciw narzucanej reformie. Wobec powszechnego sprzeciwu grona akademickiego nie doszła ona do skutku. W l. 1612–13 dzięki zręcznej agitacji na sejmikach i sejmach, uzyskaniu poparcia wpływowych senatorów i po wielokrotnie ponawianych interwencjach na dworze królewskim i w Kurii rzymskiej udało mu się przełamać opory Zygmunta III i doprowadzić do cofnięcia decyzji z 28 X 1611 o nadaniu kolegium jezuitów w Poznaniu rangi akademii. W lipcu 1613 przyjął wybór na stanowisko kustosza biblioteki Kolegium Większego, w r. 1614 przygotowywał plan zreformowania Szkół Nowodworskich.

Uważany był przez współczesnych za «męża dla rzeczpospolitej literackiej dobrze zasłużonego», znakomitego uczonego a zwłaszcza «celującego znajomością greczyzny». Głębokie przywiązanie do Uniw. Krak. wykazał S. w licznych legatach: w r. 1607 dla Kolegium Większego (np. na wspólny stół, na wino w dzień św. Andrzeja) i t.r. dla kolegiaty św. Anny (aniwersarz). Dn. 19 I 1612 zapisał fundusz 500 złp. ulokowany na kamienicy przy ul. Floriańskiej 7, z której czynsz (30 złp. rocznie) miał zostać przeznaczony na pierwszą w Uniw. Krak. katedrę języka i literatury greckiej. Katedrze tej ofiarował swoje książki (87 tomów; m.in. w B. Jag. znajduje się wydany w r. 1599 we Florencji tom dzieł Plutarcha w donacyjnej oprawie). Stały się one zaczątkiem wydzielonego (1641) zespołu grecystyki w bibliotece Kolegium Większego. W r. 1615 ustanowił w testamencie fundację stypendialną (borkarnę) dla sześciu studentów z Głogowa, a gdyby takowych brakło – z innych miejscowości (łącznie sumę 2 200 złp. ulokowaną na wyderkaf na kilku wsiach). Do Krakowa ściągnął S. dwóch swoich braci, którymi opiekował się w czasie ich studiów i starał się zapewnić im przyszłość. S. zmarł 18 (lub 20) V 1615 i został pochowany w kolegiacie św. Floriana, gdzie wzniesiono mu – staraniem M. Gilewskiego – nagrobek (nie istnieje).

Brat S-a Johann, bakałarz Uniw. Krak. w r. 1597, preceptor Aleksandra Ługowskiego i Jana Daniłowicza, z którymi wyjechał na dalsze studia za granicę (Ingolsztadt, Dillingen, Siena, Bolonia, Padwa), porzuciwszy zamiar studiowania medycyny przyjął w r. 1606 święcenia kapłańskie i był z prowizji brata mansjonarzem w Końskowoli, a następnie wrócił na Śląsk. Młodszy brat Piotr odbył studia w l. 1597/8–1600 i zmarł w r. 1600 tuż po promocji na bakałarza artium.

Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI; Literatura Pol. Enc., II; Nowy Korbut, III; Słown. Pol. Teol. Katol., IV; Starowolski S., Setnik pisarzów polskich, Kr. 1970; – Barycz, Hist. UJ; tenże, Historia Szkół Nowodworskich, Wyd. 2, Kr. 1988; tenże, Polacy na studiach w Rzymie; tenże, Śląsk w polskiej kulturze umysłowej, Kat. 1979; tenże, W blaskach epoki Odrodzenia, W. 1968; Bauch G., Schlesien und die Universität Krakau im XVI. und XVII. Jahrhundert, „Zeitschr. des Vereins für Gesch. und Altertum Schlesiens” Bd. 41: 1904; Chachaj M., Dzieje opinii Andrzeja Schoneusa o talencie poetyckim własnym i Szymona Szymonowica, „Folia Bibliologica“ R. 40/41: 1992/3 s. 7–12; Heck K., Szymon Szymonowicz, jego życie i dzieła, Kr. 1903 II 171–8, Rozpr. AU Wydz. Filol., XXXVII; Hist. B. Jag.; Kot S., Polska złotego wieku a Europa, W. 1987; Łempicki S., Działalność Jana Zamoyskiego na polu szkolnictwa, Kr. 1922 s. 105; tenże, Renesans i humanizm w Polsce, W. 1952; Nadolski B., Nauczanie greczyzny w Polsce XVI w., „Minerwa Pol.” R. 2: 1929; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Zygmunt III, W. 1971; Piekarski K., Dedykacje autorskie w zbiorach druków XVI w. w Bibliotece Kórnickiej, „Silva Rerum” 1927 s. 183; Roessel W., Der letzte Rektor von Format im alten Krakau, Andreas Schoneus, w: Deutsch-polnische Nachbarschaft, Würzburg 1957 s. 156–73; Schermann G., Der Plan der Gründung einer Jesuiten-Universität in Posen, „Zeitschr. der hist. Gesellschaft für die Provinz Posen” Jg. 4: 1888 s. 69–99, 123–58; Węclewski Z., Szlązacy w Polsce, II. A. Schoneus, Lw. 1879 odb. z „Przew. Nauk. i Liter.” R. 7: 1879; – Album stud. Univ. Crac., III 131, 187, 406; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Filozofia i myśl społeczna XVI wieku, Wybrał, oprac. L. Szczucki, W. 1978; Księgi egzaminów do święceń diecezji krakowskiej w l. 1573–1614, Oprac. Z. Pietrzyk, Kr. 1991; Liber beneficiorum et benefactorum Universitatis Jagellonicae in saeculis XV–XVIII, I cz. 1, Wyd. J. Michalewicz, M. Michalewiczowa, Kr. 1978 s. 218–19, 232–3, 246–7; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Statuta nec non liber promotionum; Vet. Mon. Pol., III 350; – Arch. UJ.: rkp. 15, 18, 59, 76 s. 199, 284; B. Jag.: rkp. 220, 222 IV, 226, 241, 243, 2501, 2579, 2587.

Leszek Hajdukiewicz