Gembicki Andrzej († 1654), h. Nałęcz, biskup łucki, pochodził z senatorskiej rodziny; był synem Jana, podczaszego poznańskiego i Katarzyny Zaremba Cieleckiej, a bratem biskupa krakowskiego, Piotra i biskupa chełmińskiego, Jana. Dzięki opiece możnego krewnego, prymasa Wawrzyńca Gembickiego, kształcił się w szkołach jezuickich w Kaliszu, w Akademii Krakowskiej, w r. 1617 w Padwie, potem w podróżach zagranicznych, odbywanych w towarzystwie jezuity Juliusza Mancinelli. Pod jego wpływem G. poświęcił się stanowi duchownemu; był wzorowym kapłanem, odznaczał się sumiennością, prawością i pobożnością. Prymas Wawrzyniec wkrótce po wyświęceniu G-go obdarzył go kanonią kujawską i kustodią kruszwicką. W r. 1619 został kanonikiem gnieźnieńskim, kujawskim i łowickim. W r. 1620 na synodzie prowincjonalnym został wyznaczony na sędziego do spraw kościelnych. W l. 1620, 1625, 1630 posłował od kapituły gnieźnieńskiej na sejm walny. Za poparciem biskupa Tylickiego został dziekanem krakowskim. W r. 1621 mianował go król najpierw koadiutorem, a wkrótce rzeczywistym opatem trzemeszeńskim. Po odbyciu nowicjatu i złożeniu ślubów zakonnych G. zajął się gorliwie powierzonym mu klasztorem. W r. 1628 prekonizowany na biskupa teodozjańskiego został sufraganem prymasa Wężyka, a wkrótce koadiutorem biskupa łuckiego, Bogusława Radoszewskiego. Tego roku wziął udział w synodzie łowickim, a w r. 1631 uczestniczył w delegacji kapitulnej gnieźn. dla traktowania o zgodę między stanami. W r. 1633 G. w charakterze sekretarza brał udział w głośnym poselstwie Jerzego Ossolińskiego do Rzymu; wystarał się wówczas dla kapituły krakowskiej o przywilej noszenia kap rzymskich; w Rzymie popierał stanowisko Akademii Krakowskiej w jej sporze z jezuitami o przywilej utrzymywania wyższych szkół w Rzpltej, uzyskując nakaz zamknięcia akademij jezuickich; odtąd pozostał zawsze przeciwnikiem jezuitów, czego dawał dowody zwłaszcza na stolicy biskupiej. W Rzymie uczestniczył G. w obradach nad doprowadzeniem do porozumienia z dyzunitami, a przede wszystkim w sprawie zwrotu dóbr schizmatyckich. W r. 1636 król naznaczył G-go komisarzem do słuchania rachunków miasta Gdańska.
W początkach r. 1638 G. został biskupem łuckim. Po 18 owocnych latach rządów musiał zrezygnować z opactwa trzemeszeńskiego na rzecz swego brata Jana, choć szlachta wołyńska obstawała za nim na sejmie. Na stanowisku biskupa łuckiego G. okazał dużo energii i gorliwości: konsekrował kościoły, odbudowywał klasztory i szkoły, odbywał wizytacje, zwalczał schizmatyków i arian; wznowił seminarium duchowne przeznaczając na jego utrzymanie dochody ze wsi Hadynów i Łosice na Podlasiu oraz ze stałego podatku nałożonego na duchowieństwo. W czasie pierwszej swej wizytacji w r. 1641 nawoływał duchowieństwo do pracy i modlitwy. G. należał do tych nielicznych biskupów swego wieku, którzy stale w swej diecezji rezydowali; mieszkał w Łucku lub Janowie nad Bugiem; tytułował się biskupem łuckim i brzeskim. 9 VI 1641 zwołał do Łucka synod diecezjalny, na którym zorganizowano akcję katolicką na Wołyniu; uchwały synodalne kazał wydrukować Andrzejowi Piotrkowczykowi w Krakowie w r. 1651. Dla ułatwienia zwalczania schizmy kazał przetłumaczyć z ruskiego na polskie i ogłosić drukiem w Warszawie w r. 1641, a potem powtórnie w r. 1642 w Krakowie – ustawy synodu kijowskiego z r. 1640 pt. »Sobór kijowski schizmatycki przez O. Piotra Mohiłę złożony 1640, w którym iż wielkie absurda i przeciwności wierze św. znajdują się, przeto czułością i staraniem ks. A. Gembickiego, biskupa łuckiego, na przestrogę Rusi nie w unii będącej z ruskiego na polski przełożony«. Polecił też Janowi Brosciuszowi, profesorowi Akademii Krakowskiej, napisać apologię kalendarza rzymskiego dla łatwiejszego nakłaniania schizmatyckich Rusinów do jego przyjęcia; dzieło to ukazało się kosztem G. w r. 1641. W r. 1646 G. wraz z wojewodą ruskim, Jakubem Sobieskim, witał piękną łacińską oracją imieniem króla królowę Ludwikę Marię przy jej wjeździe do Warszawy. Wziął też w tym roku udział w głośnym pogrzebie hetmana Stanisława Koniecpolskiego w Brodach. W sprawie planowanej przez króla wojny tureckiej G. popierał stanowisko dworu, papieża i Wenecji. W r. 1647 na sejmie godził króla z izbą poselską. W czasie bezkrólewia r. 1648 był zwolennikiem oddania dowództwa Jeremiemu Wiśniowieckiemu i Tyszkiewiczowi; podpisał generalną konfederację z zastrzeżeniem praw Kościoła, a elekcję Jana Kazimierza na czele Wołynia. W czasie walk kozackich przebywał w Krakowie. Na wyprawę berestecką wystawił 100 żołnierzy, których król kazał zostawić jako gwardię królowej. W r. 1652 wybierał się osobiście do Rzymu, by przedstawić opłakany po wojnach kozackich i tatarskich stan swej diecezji łuckiej, ale powstrzymała go obawa przed zarazą i niebezpieczeństwami podróży, w jego wieku i stanie zdrowia. W liście więc zamknął swe żale nad ruiną diecezji. Na sejmie brzeskim r. 1653 gorliwie stawał w obronie religii katolickiej i papieża. G. zmarł w r. 1654 w swej rezydencji w Janowie Podlaskim (pochowany 6 V w kościele św. Michała u karmelitów bosych w Krakowie), pozostawiając pamięć gorliwego i pobożnego biskupa, szanowanego przez lud, nuncjuszów i królów. Brat Piotr, biskup krakowski, wzniósł mu na miejscu spoczynku wspaniały nagrobek z portretem malowanym na blasze.
W. Enc. Powsz. Il. XXIV 803–4; Orgelbrand IX 852–3; Niesiecki IV 101–2; Żychliński IV 106, XV 195; Uruski IV 132; Boniecki VI 24; Enc. kośc. VI 156; Estreicher XIII 98, 111, 309, 489, 528, XIV 381–2, XVII 29, 82–3, XXIV 57, 194, 373, XXIX 88; Theiner A., Vetera monumenta Pol. III 478–9; Vol. Leg. IV 172, 198, 203, 225; Łukowski, Archiwum trzemeszeńskie, Roczn. Twa Przyj. Nauk. Tor. XI (1881) 323, 363, 367, 371; Wielewicki, Dziennik III; Oświęcim, Diariusz 121, 126–7, 185; Temberski, Annales, 97, 218, 269, 273; Przyłęcki, Pamiętniki o Koniecpolskich, 293, 296; Niemcewicz, Zbiór pamiętników IV 158, 205; Memoriale Radziwiłła I 235, 291, 424, II 24, 35–46, 188, 262; Rzepnicki Fr., Vitae praesulum, P. 1762, II 384; Łętowski, Katalog; Korytkowski, Prałaci i kanonicy gnieźn. II 57–60; tenże, Arcybiskupi gnieźn. III 651, 705, 717, IV 23; Kubala, Ossoliński, 53, 273, 297, 477, 485; Czermak, Plany wojny tureckiej, 100; Załęski, Jezuici w Polsce, t. IV, cz. II 935, 941–2, IV 1487; Jocher, Obraz bibliograf. III 315; Chełmecki J., Wspomnienie o kościele św. Michała w Krakowie, Kr. 1860, s. 19–20; Sznarbachowski Fr., Początek i dzieje diec. łuckiej, W. 1926, 74, 76, 81; Bohomolec Fr., Życie Ossolińskiego J., Lipsk 1838, t. V 121, 124; Stecki, Łuck starożytny i dzisiejszy, Kr. 1876, 168; Lelewel, Polska, P. 1858, I 414; Zbiory Komitetu źródeł do dziej. życia umysł. Polski PAU; Teki rzymskie Kom. Hist. PAU XX, XXI, XXV, LXVI, LXXIV, LXXV, LXXVII.
Adam Przyboś