Mniszech Andrzej Jerzy (1823–1905), malarz, rysownik, kolekcjoner. Ur. 21 XI w Wiśniowcu koło Krzemieńca na Wołyniu. Był wnukiem Michała Jerzego (zob.), synem Karola Filipa i Eleonory z Cetnerów. M. od młodych lat wykazywał zdolności rysunkowe, wcześnie zaczął uprawiać malarstwo. Malował prawie wyłącznie portrety. Z r. 1840 pochodził Portret Daniela Zabczeskiego (olejny na drzewie, własność Muz. Narod. w P.). Zachowane w zbiorach Pawlikowskich we Wrocławiu 32 portrety rysunkowe artysty pochodzą prawdopodobnie też z czasu jego pobytu w Wiśniowcu. W r. 1846 wywiózł z Wiśniowca część zbiorów zamkowych, zgromadzonych przez poprzednich właścicieli, głównie przez Jerzego Michała Mniszcha. Wśród wywiezionych znajdowało się 2 000 druków oraz część rodzinnego archiwum. Następnie, w r. 1852 (lub 1854), sprzedał Wiśniowiec gruzińskiej księżnej Abamelek i przeniósł się na stałe do Paryża, gdzie zaczął studiować malarstwo pod kierunkiem J. Gigoux i L. Cognieta. M. uprawiał malarstwo portretowe wzorowane na twórczości malarzy flamandzkich i holenderskich. «Wielkopański malarz», jak pisała o nim współczesna prasa, prace swoje rzadko wystawiał na widok publiczny, zadowalając się uznaniem grona najbliższych przyjaciół. Trafiały one najczęściej wprost do odbiorców. W r. 1885 odbył się pokaz jego portretów w Krakowie, na którym wystawione zostały m. in. portrety: Adamowej Potockiej, Stanisława Zamoyskiego, Stanisława Tarnowskiego, Juliana Klaczki. Tamże na Pierwszej Wielkiej Wystawie Sztuki Polskiej w r. 1887 wystawił Portret Władysława Chodźkiewicza i Portret Zygmunta Sarneckiego. W Warszawie wystawiał w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w l. 1882 i 1896 i Salonie Ungra w r. 1883. W r. 1888 Portret męski pokazał artysta na Salonie paryskim. W r. 1913 (po śmierci M-cha) jego Autoportret i Portret Jerzego Lubomirskiego znalazły się na Wystawie Amatorów w Wiedniu. M. wykonał szereg tryptyków portretowych, jak Portret barona de la Brisse, słynnego w tym czasie w Paryżu smakosza, Wspomnienie z Wiśniowca (portrety arendarza żydowskiego i jego żony), oba o zabarwieniu satyrycznym, Patrycjusz i patrycjuszka, Tryptyk japoński, Złotnik z XVII w. (nagrodzony medalem brązowym na Powszechnej Wystawie Sztuki Polskiej w r. 1894 we Lwowie). M. namalował ponadto obraz Sinobrody i jego żony. Potretował znane osobistości świata paryskiego (Portret Camille Flammariona) i polskiego (Portret kardynała Włodzimierza Czackiego, Portret J. I. Kraszewskiego, ok. 1883, własność Muz. Narod. w W.). Szkicował również paryskie typy uliczne, wykonywał karykatury, którymi obdarowywał przyjaciół. Najlepsze prace M-cha, aczkolwiek nie pokazywane na wystawach, reprodukowane były na łamach czasopism w l. 1883–1901.

M. mieszkał w Paryżu w pałacu przy ul. Daru 16, obok którego w specjalnie wybudowanym pawilonie urządził pracownię malarską. Zarówno pałac, jak i pracowania mieściły wartościową kolekcję obrazów, głównie malarzy flamandzkich i holenderskich z XVII w., do których M. miał szczególne zamiłowanie. Przeważnie były to dzieła artystów drugorzędnych, z wyjątkiem obrazów F. Halsa, którego kilka portretów nabył w Holandii. Ponadto w kolekcji znajdowały się obrazy ze szkoły francuskiej z XVIII w. i weneckiej (B. Bellotto, G. Tiepolo). Dział polski obejmował wiele portretów z czasów stanisławowskich, m. in. pędzla Marcello Bacciarellego, Józefa Grassiego, Franciszka Lampiego, Per Krafta, Louis Marteau, oraz portrety rodowe. Kolekcje wzbogacały zbiory porcelany, mebli, zegarów, emalii, kryształów, broni, instrumentów muzycznych oraz miniatur.

M. zmarł 11 V 1905 w Paryżu. Był dwukrotnie żonaty. Pierwszy raz (od 1849) z Anną Potocką (1827–1885), córką Leona i Elżbiety Gołowin. Miał z nią syna Leona (ur. 1849). Drugi raz M. ożenił się z Izabellą La Gârtinerie. Już po śmierci pierwszej żony M-cha pałac artysty wraz z kolekcją przeszedł na własność ich syna Leona, ożenionego z Franciszką Marie de Montault. Po śmierci Leona (umarł bezpotomnie) kolekcja wystawiona została w kwietniu 1902 r. na licytację. Część zbiorów została zlicytowana w r. 1910. Zamierzone przez M-cha przekazanie zbioru Muzeum Narodowemu w Krakowie nie doszło do skutku. Znaczna część zbioru M-w zachowała się i jest obecnie własnością baronowej Renée de Diusse w Paryżu i w jej domu La Guillotière w Turenii (tam obrazy M-cha). Dzieła M-cha znajdowały się w muzeach francuskich w Besançon i Lille. W Polsce kilka jego portretów przechowuje Muzeum Narodowe w Warszawie: Portret Maksymiliana Gierymskiego (1878), Portret Hipolita Swieykowskiego, Portret Tomasza Szczawińskiego-Brochockiego i historyzowany Portret H. Clootensa (1883). W Muzeum Narodowym w Poznaniu znajduje się Portret mężczyzny z fajką.

Portret własny M-cha w zbiorach baronowej Renée de Diusse w Turenii; Autoportret (reprod. „Tyg. Ilustr.” 1905 s. 395); – Grajewski, Bibliografia ilustracji; Bénézit, Dictionnaire; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych, s. 190; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Borkowski (Dunin-Borkowski) J. S., Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lw. 1895; Uruski; Żychliński, X 224; Collection Leon Mniszech, Galerie George Petit, Paris 1902; Grońska-Ochońska, Zbiory Pawlikowskich. Katalog: Katalog der Ausstellung Künstlerischer Amateurarbeiten, Wien 1913; Katalog Pierwszej Wielkiej Wystawy Sztuki Polskiej w Krakowie, Kr. 1887; Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog; Succession de Mme la Csse André Mniszech. Catalogue de tableaux anciennes, Paris 1910; Wiercińska J., Katalog prac TZSP; Estignard A., Jean Gigoux. Sa vie, ses oeuvres, ses collections, Besançon 1895; Kieszkowski J., Wczasy naszych ojców. Wystawa amatorów, Kr. 1913 (odb. z „Przegl. Pol.”); – Kraszewski J. I., Andrzej hr. Mniszech, „Kłosy” 1883 nr 962 s. 354–5; Piątkowski H., Andrzej hr. Mniszech, „Tyg. Ilustr.” 1905 s. 395; Sarnecki Z., Z krainy piękna. Pracownie artystów polskich w Paryżu, „Biesiada Liter.” 1889 nr 12 s. 181–2; – Lipkowski L., Moje wspomnienia 1849–1912, Kr. 1913 s. 208; Szeptycka z Fredrów Z., Wspomnienia z lat ubiegłych, Wr. 1967; – „Bibl. Warsz.” 1888 t. 3 s. 260; „Czas” 1902 nr 102 s. 2, 1910 nr 198 s. 1, nr 204 s. 1; „Kłosy” 1883 I nr 962 s. 362, 1888 II nr 1195 s. 324, 1889 I s. 237; „Kwart. Hist.” R. 16: 1902 s.703 (Barwiński E.); „Przegl. Krytyki Artyst. i Liter.” 1910 nr 27 s. 14; „Tyg. Illustr.” 1885 I s. 95, 1888 I s. 372, 1894 II s. 407, 1896 II s. 544, 1905 I s. 377; „Życie i Sztuka” dod. do „Kraju” (Pet.) 1900 nr 6 s. 91–3 (Nemo), 1902 nr 15 s. 180–1; – Informacja o kolekcji i obrazach M-cha w zbiorach baronowej R. de Diusse od Andrzeja Ryszkiewicza.

Urszula Leszczyńska