Kryszpin-Kirszensztein Andrzej Kazimierz h. własnego (zm. 1704), wojewoda witebski. Czwarty syn Hieronima (zob.) i Anny Młockiej, starościanki chełmeckiej, brat Michała Antoniego (zob.) i Jana Hieronima (zob.), był właścicielem dóbr Raudań (Czerwony Dwór) pod Wieloną. Od ojca otrzymał starostwo szereszowskie, był także starostą puńskim. W r. 1674 podpisał elekcję króla Jana III. Ok. r. 1687 otrzymał, po rezygnacji swego starszego brata Michała Antoniego, urząd pisarza polnego W. Ks. Lit. Po zerwaniu współpracy między rodziną Sapiehów i królem Janem III wszedł do nowego stronnictwa dworskiego, które rodzina królewska tworzyła na Litwie jako przeciwwagę dla potęgi Sapiehów. Jako stronnik dworu został w r. 1688 obrany na sejmiku żmudzkim posłem na sejm grodzieński, a po jego zerwaniu został powtórnie posłem na sejm warszawski 1688/9 r., zerwany 1 IV 1689 r. Na sejmie tym występował przeciw małżeństwu Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny z margrabią Ludwikiem brandenburskim, uważając je za niebezpieczeństwo dla wolności polskiej. Oskarżał również elektora o samowolne zabieranie ludzi żmudzkich idących w interesach prywatnych do Prus Książęcych i domagał się zwrotu armat zabranych w r. 1679. Po zerwanym sejmie warszawskim podpisał w r. 1689 inspirowany przez dwór „Manifest posłów koronnych i W. Ks. Lit.”. W r. 1690 został posłem na nowy sejm warszawski. Jesienią 1691 r. brał udział w wyprawie wojska litewskiego przeciwko Turkom. W r. 1692 został obrany posłem na sejm grodzieński zwołany na dzień 9 I 1693 r. Został na nim obrany marszałkiem poselskim i wygłosił mowę powitalną do króla Jana III. W r. 1693 poparł stryja swej żony, biskupa wileńskiego Konstantego Kazimierza Brzostowskiego, w jego sporze z Sapiehami. Został również posłem na sejm nadzwycz., zwołany do Warszawy na dzień 22 XII 1693 r., który nie doszedł do skutku.
Dn. 1 XII 1694 r. na burzliwym sejmiku w Rosieniach, który Sapiehowie starali się opanować przy pomocy chorągwi pancernej, K. został wybrany posłem na sejm z osobnego koła, zorganizowanego przez stronnictwo dworskie. Aby ujść zemsty stronnictwa sapieżyńskiego, musiał otaczać się oddziałem zbrojnym, złożonym ze 150 szlachty. Po sejmiku zajechał z komisarzem królewskim dzierżawę puńską, o którą prowadził spór z sapieżyńcami, a następnie przybył 8 I 1695 r. na sejm do Warszawy. Kryszpinowie znajdowali się wówczas w stanie otwartej wojny z Sapiehami. Chorągwie sapieżyńskie zajeżdżały nie tylko starostwo puńskie i inne dzierżawy Kryszpinów, lecz także ich dobra dziedziczne, zabierały zboże, bydło, sprzęty domowe i gospodarcze oraz składy drzewa. Z inspiracji Sapiehów ich stronnik szlachcic żmudzki Narkiewicz oskarżył Kryszpinów w Trybunale W. Ks. Lit. o plebejskie pochodzenie. Na sejmie warszawskim, trwającym od 12 I do marca 1695 r., stronnictwo Sapiehów usiłowało rugować K-a z izby poselskiej i nie dopuścić go do przewodniczenia obradom w charakterze marszałka starej laski (poprzedniego sejmu). K-a wzięli w obronę posłowie koronni. Spory te spowodowały zerwanie sejmu. Aby wynagrodzić zasłużonego stronnika dworu i przerwać spory, król Jan III, jeszcze przed rozejściem się sejmu, nadał K-owi województwo witebskie i pozwolił mu zatrzymać urząd pisarza polnego W. Ks. Lit. Dn. 28 II 1695 r. K. złożył przysięgę na województwo witebskie, a 2 III t. r. przemawiał na Radzie Senatu już jako wojewoda witebski. Nominacji tej nie uznało jednak stronnictwo sapieżyńskie. Na Radzie Senatu wystąpił K. w duchu pojednawczym, odcinając się od radykalnych przywódców ruchu szlacheckiego, którzy domagali się zwołania sejmu konnego lub nawet pospolitego ruszenia szlachty litewskiej. Domagał się natomiast na Radzie Senatu w kwietniu t. r., aby opiekę nad dobrami księżny neuburskiej Karoliny Ludwiki Radziwiłłówny powierzyć Karolowi Stanisławowi Radziwiłłowi, podkanclerzemu litewskiemu. Spotkał się z nim w Zdzięciole w listopadzie t. r.
W r. 1696 na Trybunale W. Ks. Lit. w Wilnie zapadł dekret przeciwko Kryszpinom, odsądzający ich od szlachectwa i uznający ich za niegodnych piastowania godności i urzędów. Spór K-a z Sapiehami i ich stronnikami: Michałem Słuszką, woj. połockim, i Bogusławem Aleksandrem Unichowskim, woj. trockim, zaostrzył się jeszcze mimo zawarcia na sejmie konwokacyjnym, zwołanym po śmierci Jana III, ugody między Brzostowskim i Sapiehami. K. usiłował nawet wraz ze scholastykiem wileńskim Marcjanem Szaniawskim zaskarżyć ugodę w Rzymie przed papieżem. Następnie był współinicjatorem zawiązanej w październiku 1696 r. pod przewodem Grzegorza Ogińskiego, chorążego W. Ks. Lit., antysapieżyńskiej konfederacji wojska litewskiego. Przeciwnicy polityczni twierdzili, że K. zamierzał sprowadzić na Litwę przeciwko Sapiehom dwa pułki Kozaków zaporoskich. W czasie trwania związku sapieżyńcy schwytali towarzysza związkowego wysłanego przez Ogińskiego do K-a i zdobyli list Marcjana Szaniawskiego. Na tej podstawie dowodzili, że właściwą inicjatorką konfederacji wojskowej była królowa Maria Kazimiera Sobieska, która porozumiewała się z K-em za pośrednictwem swego wysłańca pana Wyhowskiego. K. wraz z bratem Janem Hieronimem, bpem żmudzkim, zamierzał wg porozumienia zawartego z Ogińskim, marszałkiem wojska związkowego, skłonić szlachtę żmudzką do siadania na koń i wsparcia oddziałów należących do związku. Ogiński, nim zamknął się w Brześciu, planował przebić się na Żmudź do Kryszpinów. Plany te pokrzyżował hetman Kazimierz Sapieha, rozbijając oddział złożony z 200 szlachty otaczający K-a. Jednocześnie Teodor Billewicz, sędzia ziemski żmudzki, stronnik Sapiehów, udaremnił zamiar zwołania pospolitego ruszenia szlachty żmudzkiej. W tej sytuacji Kryszpinowie zawarli 23 XI 1696 r. ugodę z Benedyktem Sapiehą, podskarbim w. lit., na mocy której Sapiehowie zobowiązali się uznać Kryszpinów za dobrą szlachtę i braci oraz skasować na najbliższym Trybunale dekret przeciwko nim zapadły, pozostawić K-a w spokojnym dzierżeniu województwa witebskiego, zwrócić starostwa i zabrane towary i Jana Hieronima uznać prawowitym biskupem żmudzkim. W zamian za to K. przyrzekł przejście na stronę Sapiehów i pomoc w uzyskaniu dla najstarszego syna hetmana Sapiehy starostwa generalnego żmudzkiego, które było urzędem obieralnym. W trzy dni po zawarciu tej ugody upadła konfederacja wojska litewskiego. Ofiarą tej ugody został Narkiewicz, kwestionujący uprzednio szlachectwo rodziny Kryszpinów. Został w czasie sejmiku przedelekcyjnego, w lutym 1697 r. wywleczony z zakrystii kościoła w Rosieniach i rozsiekany przez szlachtę. K. przysiągł następnie, że żadnego uczestnictwa w zbrodni nie brał.
W czasie sejmu elekcyjnego należał K. nadal do stronnictwa antysapieżyńskiego, zwanego republikanckim, i popierał kandydaturę Augusta II na króla polskiego. Po elekcji wszedł do delegacji, która 15 VII 1697 r. wyruszyła z Warszawy na spotkanie elekta do Tarnowskich Gór, i witał w nich 20 VII Augusta II imieniem Stanów W. Ks. Lit. W czerwcu 1698 r. złożył urząd pisarza polnego. Dn. 6 V 1699 r. był dyrektorem sejmiku witebskiego. Po wybuchu wojny północnej i wkroczeniu Szwedów na Żmudź musiał opuścić Raudań (Rawdań) i przebywał jako exulant w Warszawie. W styczniu 1702 r. obrany został na sejmie walnym jednym z posłów do króla szwedzkiego Karola XII. Po zerwaniu sejmu wziął udział w Radzie Senatu 16–27 II t. r., a następnie w poselstwie sejmowym do króla, które otrzymało u niego audiencję 4 V 1702 r. Ok. 8 VI t. r. spotkał się z Radziejowskim w Warszawie. Wsławił się jako dobry żołnierz i mówca. Pozostawił w rękopisie dzieło pt. Stateczność umysłu albo nauka polityczna podczas złych umysłów, wydane drukiem dopiero w r. 1769 w Warszawie.
K. zmarł przed listopadem 1704 r. Żoną jego była Rachela z Brzostowskich (zob.). Pozostawił jedyną córkę Konstancję, która poślubiła w r. 1712 Kazimierza Krzysztofa Pakosza, starostę rzeczyckiego i chorążego nadwornego lit. (zmarłego 3 VI 1727 r. w Raudani), a następnie została żoną Jana Michała Sołłohuba, łowczego w. lit., późniejszego podskarbiego w. lit.
Estreicher; Boniecki; Niesiecki; Uruski; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit., s. 89, 285; – Bartoszewicz J., w: Księga świata, W. 1856 s. 267; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską, P. 1856–74 I–II; Morawski K., Z bezkrólewia po Sobieskim, „Przegl. Współcz.” T. 66: 1938 s. 233 (66); Narbutt J., Dzieje wewnętrzne narodu litewskiego za czasów Jana Sobieskiego i Augusta II, królów panujących w Polsce, Wyd. 2., Wil. 1843 I–II; Piwarski K., Między Francją i Austrią, Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1933 S. 2 XLIV 140; tenże, Opozycja litewska pod koniec XVI I wieku, w: Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Warszawie, T. 1: Referaty, Lw. 1930 s. 265; tenże, Sprawa pruska za Jana III Sobieskiego (1688–1689), „Kwart. Hist.” R. 43: 1929 s. 153 n.; Walewski A., Dzieje bezkrólewia po skonie Jana III, Kr. 1874 s. 21, 34, 51, 235–48, 271–2; – Diariusz sejmu walnego warszawskiego 1701–1702, Wyd. P. Smolarek, W. 1962; Dyariusz seymu pacyficationis zaczętego w roku 1698 dnia szesnastego kwietnia, [W. 1698]; [Kondratowicz L.] Syrokomla W., Dwie koronacje Sasów Augusta II i Augusta III królów polskich, Wil. 1854 s. 9–17; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724–1736, Oprac. B. S. Kupść, K. Muszyńska, Wr. 1967; Otwinowski E., Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II od 1696 do 1728 roku, Kr. 1849 s. 32; Rogalski L., Dzieje Jana III Sobieskiego, króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego, W. 1847 s. 412–515 (Diariusz prawdziwy); Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wyd. J. Woliński, Wr. 1959; Vol. leg., V fol. 773; Załuski A. Ch., Epistolae historico-familiarum, Brunsbergae-Vratislaviae 1709–11 II 75–6; Zawisza K., Pamiętniki, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 20, 23, 182, 185; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dz. II teka 13 nr 1801 (list K-a do Jana III z 6 XII 1794 r. – kopia wsp.), dz. II ks. 29 s. 37 (mowa na sejmie 1693), ks. 35 s. 632, dział II teka 14 nr 1835, dz. V teka 36 nr 1513, teka 170 nr 7871, 7874, dział VI wygn. II 51 (diariusze sejmowe), Zbiór z Muz. Narod. nr 456 (listy K. K-a); B. Narod.: Akc. 5387 (silva rerum), BOZ 1807/II s. 941; B. Ossol.: rkp. 3002 (Teki S. Lukasa XXX).
Tadeusz Wasilewski