Kurbski (Kurpski, Krupski) Andrzej (ok. 1528–1583), książę moskiewski, działacz polityczny i pisarz, dowódca wojskowy, zbieg moskiewski na Litwę. Pochodził z rodu udzielnych książąt na Kurbach koło Jarosławia. Syn Michała i Marii Tuczkow. Nauczycielem jego miał być Maksym Grek, uczony mnich zasłużony na polu szkolnictwa. K. od wczesnej młodości znajdował się przy osobie Iwana IV i cieszył się jego pełnym zaufaniem. W l. 1549–50 wziął udział, już jako stolnik, w drugiej wyprawie przeciw chanatowi kazańskiemu. Podczas głównej, trzeciej wyprawy 1552 r., zakończonej zdobyciem Kazania, dowodził (obok Piotra Szczeniatiewa) pułkiem prawej ręki (wielka jednostka taktyczna, przeznaczona do działań ubezpieczających na prawym skrzydle). Pułk ten odegrał dużą rolę w rozbiciu dywersyjnego wypadu Tatarów Krymskich na Tułę (czerwiec 1552), a następnie szedł w prawoskrzydłowej kolumnie, osłaniającej siły główne od strony chanatu nogajskiego. Podczas oblężenia Kazania zajmował stanowisko od północnej strony zza rzeki Kazanki, naprzeciw Bramy Ełbuginowej, zapewniając skuteczną blokadę miasta od tej strony. Później, w l. 1554 i 1556 uczestniczył, na stanowisku wojewody pułkowego w tłumieniu buntujących się Kazańców i Czeremisów, za co został wliczony (1556) przez cara w poczet bojarów. W r. 1559 powołano go do strzeżenia południowej granicy przed Tatarami Krymskimi. Stał wtedy z pułkiem prawej ręki w Mceńsku. W latach pięćdziesiątych stał się K. jednym z wybitniejszych działaczy tzw. «Rady Wybranej», która przeprowadziła pod wodzą «dworianina» A. Adaszewa i popa Sylwestra wiele ważnych reform państwowych w duchu centralizmu.
W atmosferze wzrastającego napięcia stosunków wewnętrznych wziął K. wybitny udział w wyprawach na Inflanty, początkowo jako wojewoda pułkowy (lato 1558), a podczas udanej wyprawy na Felin w sierpniu 1560 r. jako dowódca całego wojska. Z kolei pozostawał, w randze wojewody, w Wielkich Łukach, skąd wyprawiał się w czerwcu 1562 r. na Witebsk, a 19 VIII t. r. poniósł porażkę pod Newlem w walce z liczebnie mniejszym polskim hufcem zaciężnym pod wodzą S. Leśniowolskiego, kaszt. czerskiego. Jednakże bezpośrednim powodem powzięcia przez K-ego myśli o zdradzeniu Iwana nie było niepowodzenie wojenne, lecz coraz szerszy zasięg prześladowań, jakie spadały na współpracowników Sylwestra i Adaszewa po likwidacji rządów «Rady Wybranej» w r. 1560. Już zesłanie K-ego do Dorpatu 8 III 1563 r. mogło być rozumiane jako zapowiedź niebezpieczeństwa. Gdy więc król Zygmunt August oraz działający w jego imieniu senatorowie litewscy: M. Radziwiłł, woj. trocki, hetman w. lit., i E. Wołowicz, podkanclerzy, zaproponowali K-emu porzucenie cara i przejście na służbę królewską na dogodnych warunkach, uciekł on w nocy 29/30 IV 1564 r. z Dorpatu do Wolmaru (znajdował się w rękach litewskich), nie wahając się poświęcić matki, żony i 9-letniego syna, zagłodzonych wkrótce potem w więzieniu na rozkaz Iwana. Z Wolmaru wysłał do cara list, który zapoczątkował jedyną w swoim rodzaju polemikę trwającą z przerwami do r. 1579 między wszechwładnym monarchą a jego byłym sługą, przy czym obie strony licytowały się «w uczoności i dialektycznym kunszcie» (Wipper).
Pobyt K-ego na Litwie zaczął się od udziału w walkach z państwem moskiewskim. Najpierw na czele 200-konnej roty zaciężnej oraz oddziału zbiegłych «Moskwicinów» wziął udział w wyprawie na Połock (16 IX – 4 X 1564) dowodzonej nieudolnie przez Mikołaja Radziwiłła «Rudego», hetmana w. lit. Wybitniejszą rolę odegrał w pustoszącej wyprawie litewskiej na ziemię wielkołucką w r. 1565 jako dowódca znacznej części wojsk (m. in. Tatarów litewskich). W nagrodę za to Zygmunt August nadał mu znaczne dobra na prawie lennym, tj. bogate włości: kowelską, wiżwiańską i milanowicką z 28 wsiami (25 II 1567; rozwinięcie pierwotnego przywileju z 4 VII 1564), powiększone 23 XI 1568 r. o włość smedyńską (wszystko na Wołyniu, pow. włodzimierski i łucki) oraz 10 wsi z 200 włókami w pow. upickim (27 VII 1568). W l. 1565 (lub 1566) – 1569 był K. także dzierżawcą krewskim. Ze wszystkich tych dóbr miał obowiązek wystawiać na wojnę 180 jeźdźców i 50 pieszych. K. przystąpił energicznie do organizacji swych dóbr, powołując urzędników spośród zbiegów moskiewskich, którym ponadto czynił różne bezprawne nadania ziemskie na prawie wieczystym, a ponadto łamał bezwzględnie dawniejsze przywileje osiadłej tam drobnej szlachty, Żydów i mieszczan. Towar leśny i zboże spławiał z majętności kowelskich Bugiem i Wisłą do Gdańska i Elbląga. Z sąsiadami radził sobie wypraktykowanym w tych stronach zwyczajem, tj. przy użyciu zbrojnej służby, mało zważając na dekrety sądowe i napomnienia królewskie.
Największą aktywność w życiu publicznym K. przejawił pod koniec panowania Zygmunta Augusta i w czasie dwu pierwszych bezkrólewi. Przede wszystkim wyniesiona jeszcze zapewne z domu idea walki z Tatarami i Turkami (wielu jego przodków, a w r. 1540 stryj Fiodor, zginęło w walkach z chanatem kazańskim) nurtowała go do końca życia. Skłoniło go to w l. 1569 i 1570 do wejścia w kontakt z agentem cesarskim opatem J. Cyrusem, aby działać na rzecz zawiązania ligi antytureckiej. Wybitniejszy udział w walce z napadami Tatarów Krymskich wziął natomiast K. w r. 1575 przyłączając się na czele prywatnego pocztu do obrony Wołynia. W r. 1573 uczestniczył w elekcji z ramienia szlachty wołyńskiej. Był blisko związany w swej działalności z osobą Konstantego Ostrogskiego, woj. kijowskiego, ze względu na jego wystąpienia w obronie prawosławia.
Za panowania Batorego pozycja K-ego pogorszyła się, gdyż nowy król uznawał go tylko za swego dzierżawcę i energicznie egzekwował wszelkie powinności, wynikające z tego tytułu. Znamienny jest zwłaszcza zatarg o powołanie wybrańców w r. 1580, których K. nie dozwolił u siebie wybierać, za co został wezwany na sąd królewski. W wojnie inflanckiej wziął czynny udział najpierw w r. 1579 w obleganiu i zdobyciu Połocka i Sokola, wiodąc ze sobą poczet prywatny oraz zaciężną 100-konną rotę kozacką, a potem w r. 1581; ponieważ jednak w drodze ciężko zaniemógł, w oblężeniu Pskowa wziął udział tylko jego oddział dowodzony przez innego zbiega moskiewskiego, Kiryła Zubcowskiego.
Na dorobek pisarski K-ego składa się przede wszystkim dzieło Istorija kniazja velikago Moskovskago obejmujące l. 1534–73 (napisane ok. 1573 r., wyd. po raz pierwszy przez N. Ustrjalov’a w r. 1833), w którym stara się przeciwstawić zbawienną działalność «Rady Wybranej» bezmyślnemu okrucieństwu i samodzierżawiu Iwana Groźnego. Jednocześnie utwór ten ma wielkie walory historiograficzne, zwłaszcza dla badań nad sytuacją wewnętrzną państwa moskiewskiego w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVI w., dla odtworzenia przebiegu podboju chanatu kazańskiego 1552 r. (do tej pory podstawowe źródło; II rozdział) i początku wojny inflanckiej. Sprawom polskim poświęcił część rozdziału IV, wydobywając na pierwszy plan zniewieściałość Zygmunta Augusta oraz tchórzostwo panów polskich i ich brak zrozumienia dla potrzeb państwa. Oburzał go przy tym niechętny stosunek polskich kół rządzących do wojny z Krymem i Turcją. Polityczna orientacja K-ego znalazła swój wyraz, i to w mocniejszym, polemicznym tonie, w 4 listach do Iwana Groźnego oraz w wydobytej niedawno przez N. J. Andrejewa korespondencji z Wasjanem Muromcewem, mnichem w klasztorze pskowo-pieczarskim z lat ok. 1560–4.
K. uchodzi za wybitnego rosyjskiego pisarza politycznego swoich czasów, wykazującego przy tym niepoślednie walory literackie. Precyzyjne określenie poglądów politycznych K-ego w oparciu o dotychczasowy stan badań nie jest możliwe. Ogólnie rzecz biorąc, reprezentował on stanowisko tej części starego bojarstwa, która uznając konieczność stworzenia scentralizowanego państwa pragnęła jednocześnie ograniczyć władzę carską przez uczestnictwo w rządzie dumy bojarskiej i reprezentacji stanowej («vsenarodija»). W zakresie polityki zagranicznej był zdecydowanym zwolennikiem walki z Tatarami i Turcją, chociaż z drugiej strony trzeba podnieść, że wziął lojalny i aktywny udział w wojnie inflanckiej.
K. jako ortodoksyjny wyznawca prawosławia odnosił się wrogo do Kościoła rzymskokatolickiego i reformacji. Przy tym, wciągnięty w wewnętrzne życie Cerkwi moskiewskiej, zajął się gorliwie przekładaniem pism ojców Kościoła z języka łacińskiego (uczył się go w Polsce) na cerkiewno-słowiański. Z pism i tłumaczeń dzieł religijnych zasługują głównie na uwagę: kompilacyjna Historia Soboru florenckiego, Wstęp do „Novogo Margarita” (przykłady z życia św. Jana Chryzostoma, zebrane przez Erazma z Rotterdamu), luźne tłumaczenia mów św. Jana Chryzostoma oraz pism św. Jana Damasceńskiego. Jednakże całość tych przekładów, a zwłaszcza bardzo interesujące komentarze do nich, czekają dopiero na pełne wydanie i analizę.
K. zmarł w maju 1583 r. i został pochowany w klasztorze Św. Trójcy w Wierzbnie pod Kowlem. Był trzykrotnie żonaty. Pierwsza żona, Rosjanka niewiadomego nazwiska, zmarła w więzieniu carskim, wraz z synem. Drugą żoną (1571) była posażna wdowa po dwu mężach (A. Montołdzie i M. Kozińskim, kaszt. łuckim) – Maria z domu Holszańska, mająca znaczne dobra w pow. włodzimierskim, pińskim i wileńskim, które niemal w całości zapisała K-emu. Zgodne pożycie trwało tylko do r. 1576, po czym po dramatycznych sporach doszło do rozwodu (1578). Trzecią żoną K-ego (od 1579) została uboga, lecz młoda Aleksandra Siemaszkówna, córka Piotra Siemaszki, starosty krzemienieckiego. K. miał z nią córkę Marynę (ur. 1580), wydaną później za mąż za Mikołaja Wizgirda, i syna Dymitra (ur. 1582). Tenże Dymitr przeszedł za panowania Zygmunta III na katolicyzm, przybierając imię Mikołaja. Osiadł w dobrach upickich, gdyż kowelskie zostały odebrane wdowie po K-m już w r. 1590. Był wojskim, a potem (1639) podkomorzym upickim. Zmarł po r. 1645. Ostatnie ślady po rodzie Kurbskich w Rzeczypospolitej urywają się w końcu XVII w.
Osoba K-ego żywo interesuje także i historiografię nieradziecką, zwłaszcza zaś zachodnioeuropejską, gdzie w ciągu XX w. wydano wiele przekładów jego pism na język niemiecki, angielski, francuski i in.
Enc. Org.; Enc. slovar’, (charakterystyka twórczości K-ego); Enc. Wojsk.; Kratkaja literaturnaja enciklopedija, Moskva 1966 III 914; Russ. biogr. slovar’, (obszerna bibliogr.); Sov. ist. enc.; Boniecki; tenże, Poczet rodów w W. Ks. Litewskim XV i XVI w., W. 1887; Paprocki; Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; – Backus O. P., A. M. Kurbsky in the Polish-Lithuanian State (1564–1583), „Acta Baltico-Slavica” (Białystok) T. 6: 1969 s. 29–50; Górski K., Wojny Litwy z W. Ks. Moskiewskim za Zygmuntów, „Niwa” (W.) 1891 s. 239, 258; Jasnowski J., Mikołaj Czarny Radziwiłł 1515–65, W. 1939, Rozpr. Hist. Tow. Nauk. Warsz., XXII; Koroluk W., Wojna inflancka, W. 1956 s. 20, 53, 55, 65, 69; Platonow S. F., Ivan Groznyj, Pet. 1923 s. 8, 13, 43, 50–2, 56–8, 85, 88, 93, 103, 105–6, 111, 118, 128–9, 137; Razin E., Historia sztuki wojennej, W. 1960 II; Solovev S. M., Istorija Rosii, Moskva 1960 kn. III; Tarnawski A., Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, Lw. 1935 (pod hasłem Krupski); Übersberger H., Österreich und Russland,Wien 1906 I 397–9; Veselovskij S.B., Issledovanija po istorii opričniny, Moskva 1963; Vipper R. J., Ivan Groznyj, Moskva 1922 s. 38, 42–3, 49, 51–3, 60, 71, 73, 82, 90; Zimin A. A., Kogda Kurbskij napisał «Istoriju o Velikom Knjaze Moskovskom», Trudy otdela drevnerusskoj literatury, 1962 t. 18; tenże, Opričnina Ivana Groznogo, Moskva 1964 (bibliogr. w przypisach); – Akty Juž. i Zap. Ross., I nr 147 s. 156–7; Archiv Jugo-zap. Ross., VII c. 1 nr XXVII s. 232–3; Bielski, Kronika, s. 1151–2; Izvestija letopisej o vremenach carja Ivana Vasileviča Groznogo 1535–80 g., w: Vitebskaja Starina, Wyd. A. Sapunov, Vitebsk 1885 IV č. 1 s. 16–7; Kurbsky’s Letters to Vas’yan Muromtsev, Wyd. N. Andreyev, „The Slavonic and East European Review”. Vol. 23: 1955 nr 81 s. 414–36; Litovskaja Metrika, otd. I c. 3: Knigi publičnych del. Perepisi vojska litovskago, Petrograd 1915, w: Russkaja istoričeskaja biblioteka, XXXIII szp. 468; Regestra thelonei aquatici Wladislaviensis saeculi XVI, Wyd. S. Kutrzeba, F. Duda, Kr. 1915; Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, Pet. 1890; Skazanija Knjazja Kurbskago, Wyd. N. Ustrjalov, Pet. 1868; Sočinenija knjazja Kurbskago I, w: Russkaja istor. bibl. XXXI, Pet. 1914; Žizn’ knjazja A. M. Kurbskago v Litve i na Volyni, w: Akty izdannyje Vremennoju kommisjeju, Kiev 1849 I–II; Źródła Dziej., XIX 24, 64, 77, 120–1; – AGAD: Arch. Skarbu Kor. dz. III rkp. 3 k. 225.
Henryk Kotarski