Leszczyński Andrzej h. Wieniawa (ok. 1606–1651), wojewoda dorpacki, poeta. Był najstarszym synem Rafała, wojewody bełskiego (zob.), i Anny Radzimińskiej, bratem Bogusława, podkanclerzego kor. (zob.). Uczył się wraz z bratem Rafałem najpierw w gimnazjum w Elblągu (1619–23), następnie w Toruniu (1623–4), po czym pod opieką preceptora Jana Wundergasta z Marburga udali się Leszczyńscy na studia zagraniczne do Frankfurtu (1624), Lipska (1625) i Bazylei (1626–30). W Bazylei wydał L. drukiem dysertację Ad fusiorem arcanorum tam aristocraticorum quam democraticorum indagationem manducatio (1628), zaopatrzoną w pochwalne wiersze pióra profesorów bazylejskich. Dn. 31 V 1630 r. wpisał się, ciągle wspólnie z Rafałem, do księgi rektorskiej w Genewie, skąd po niedługim czasie udali się bracia do Orleanu. Przez pewien okres L. przebywał w Paryżu, w otoczeniu Hugona Grotiusa, dla którego żywił wielki podziw. Nie wykazywał L. ani takich uzdolnień, ani energii jak ojciec, którego imię ułatwiało mu nawiązywanie ciekawych znajomości za granicą. Odznaczał się jednak dużą kulturą i szerokimi zainteresowaniami, w tym niezłą orientacją w sprawach dyplomatycznych. Tę ostatnią podkreślał K. Ogier, który miał okazję stykać się z L-m w czasie swojego pobytu na Pomorzu. W czerwcu 1635 r. znajdował się L. w polskim obozie wojennym koło Torunia, ale przebywał najczęściej w towarzystwie ojca, a później podczas rokowań pokojowych w Sztumskiej Wsi brał nieoficjalny udział w obradach; podobnie jak ojciec utrzymywał zażyłe stosunki z posłem francuskim Klaudiuszem de Mesmes hr. d’Avaux. Był nadto przewidziany przez króla na posła nadzwycz. w Paryżu i kandydatura jego została zatwierdzona 2 XII t. r. przez sejm. Ostatecznie jednak wyjazd L-ego do Francji nie doszedł do skutku.

Po śmierci ojca, w wyniku działu dóbr z braćmi w r. 1636, objął L. dobra baranowskie w woj. sandomierskim, Stary i Nowy Czartorysk oraz 40 wsi na Wołyniu i dwa nowo założone miasta: Rafałów nad rzeką Borową i Lubachów nad Styrem. Dostał wówczas po ojcu starostwo dubieńskie. Podobnie jak brat Rafał pozostał wierny wyznaniu ewangelicko-reformowanemu. Otaczał opieką Baranów, będący wówczas ważnym ośrodkiem różnowierczym i siedzibą superintendenta małopolskiego Tomasza Węgierskiego. Opiekował się również zborami w Romanowie i Beresteczku. Odznaczał się przy tym dużą tolerancyjnością w stosunku do innych wyznań, zwłaszcza wobec arian. Dn. 8 III 1641 r. otrzymał godność wojewody dorpackiego, tytularną wprawdzie, bo Dorpat pozostawał w rękach szwedzkich, ale dającą mu dobre miejsce w senacie. W życiu publicznym nie brał jednak aktywnego udziału. Na synodzie generalnym w Orli 24 VIII 1644 r. został L. wyznaczony delegatem na colloquium charitativum w Toruniu. W czasie konwokacji 1648 r. wystąpił w obronie praw różnowierców, domagając się rozpatrzenia ich skarg. Konfederację generalną warszawską podpisał «salvis iuribus tam ecclesiae Romanae quam et aliarum legibus Regni totius approbatarum». W r. 1650 po tumulcie krakowskim, synod prowincjonalny w Chmielniku prosił L-ego o interwencję u króla.

L. był poetą. Wierszy swoich, religijnych i okolicznościowych, nie drukował. Nieliczne, jakie zachowały się w rękopisach lub wydane później, np. w „Wirydarzu” J. T. Trembeckiego czy jako utwory J. A. Morsztyna, dają dobre świadectwo talentowi autora. Znalazł w nich wyraz zarówno trzeźwy osąd spraw państwowych, np. w przypisywanych dawniej Morsztynowi wierszach Non fecit taliter ulli nationi czy Pospolite ruszenie 1649 („Poezye”, W. 1803), poczucie humoru (Na podkanclerzankę, tamże) i zmysł satyryczny. Swoje krzesło senatorskie uczcił złośliwymi Wierszami Imci pana Andrzeja Leszczyńskiego…, gdy mu dano województwo derpskie („Wirydarz”). Może najsłabiej wypadły liryczne próby L-ego, wśród nich wzorowany na trenach Jana Kochanowskiego Lament (B. Jag.: rkp. 116 s. 177–9) na śmierć pierwszej żony Anny, córki Samuela Koreckiego (zob.). Dla niej, katoliczki, fundował L. kościół w Czartorysku, w którym została pochowana i upamiętniona nagrobkiem. Po śmierci Koreckiej żenił się L. jeszcze dwukrotnie. W r. 1640 z arianką Katarzyną Niemiryczówną (wdową po Pawle Krzysztofie Sieniucie), która hojnie wspierała zbór w Kisielinie, po jej śmierci z Krystyną z Komorowa Strusiówną, 1. v. Kalinowską, wdową po księciu Konstantynie Wiśniowieckim. L. zmarł w Baranowie wiosną 1651 r. (pochowany 20 IV). Kazanie pogrzebowe wygłosił minister Wojciech Węgierski (wyd. następnie drukiem w Lesznie pt. „Pogrzeb Jozyaszow…”). Pozostawił jedynego syna z pierwszego małżeństwa, Samuela, oboźnego kor. i poetę (zob).

Wyidealizowaną i daleką od prawdy historycznej sylwetkę L-ego stworzyła Hanna Malewska w powieści „Panowie Leszczyńscy” (Kr. 1961).

Estreicher; Korbut; Nowy Korbut (Piśm. staropolskie) II; Boniecki; Niesiecki; – Barycz H., Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wr.–W.–Kr. 1969; Karwowski S., Leszczyńscy h. Wieniawa, „Mies. Herald.” R. 8: 1915 s. 160–2, 166; Lewickij O., Socynianie na Rusi, „Reform. w Pol.” R. 2: 1922; Nowak-Dłużewski J., Dynastia literacka Leszczyńskich, „Przegl. Human.” R. 15: 1971 nr 1 s. 20–4; Sipayłłówna M., Stosunki Leszczyńskich z uniwersytetem bazylejskim, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 8: 1963 s. 122–3; – Deputacyj Braci Polskich Katalog…, „Reform. w Pol.” R. 9–10: 1937–9 s. 464; Kochowski W., Annalium Poloniae…, Climacter I, Cracoviae 1683 s. 67; Die Matrikel des Gymnasiums zu Elbing, Danzig 1936; La mission de Claude de Mesmes comte d’Avaux…, Paris 1937; Ogier K., Dziennik podróży do Polski, Gd. 1960 I; Radziwiłł A., Pamiętniki, P. 1839 I 278, II 310; Temberski, Roczniki; Ukraina pered vizvolnoju vijnoju 1648–1654 r. Zbirka dokumentiv (1639–1648), Kiev 1946 s. 6–11; Vol. leg., IV 173; – B. Uniw. Warsz.: Kartoteka synodaliów.

Halina Kowalska