Niegolewski Andrzej Marcin h. Grzymała (1787–1857), oficer szwoleżerów, polityk ziemiański w Poznańskiem. Ur. 12 XI 1787 (tak źródła rodzinne; w stanie służby 30 IX 1786) w dobrach rodzinnych Bytyń w pow. szamotulskim, był drugim z trzech synów stolnika wschowskiego Felicjana i Magdaleny z Potockich. Odebrał, jak się zdaje, tylko domowe wychowanie. W listopadzie 1806 zgłosił się na ochotnika do WP. Z gwardii honorowej, asystującej zrazu Napoleonowi, przeszedł w styczniu 1807 jako podporucznik do 5 p. jazdy, z którym bił się pod Tczewem, Gdańskiem i Friedlandem. W czerwcu przeszedł jako porucznik II kl. do formującego się pułku polskiego lekkokonnych gwardii cesarskiej i latem t.r. ruszył na zachód z pierwszym rzutem tej formacji. Pełnił służbę przy cesarzu w Bajonnie; 30 XI 1808, bezpośrednio przed bitwą pod Somosierrą, jeździł z kilkunastu ludźmi na rekonesans i przyprowadził «języka». Wracał do swego 3 szwadronu w momencie, gdy ruszała wiekopomna szarża. Dogonił atakujących i dotarł nietknięty aż do czwartej, zdobytej baterii. Tu dopiero utracił konia, po czym opadnięty przez Hiszpanów padł ranny od 2 postrzałów i kilku pchnięć bagnetami. Zdołał zamienić kilka słów z Napoleonem, gdy ten objeżdżał pole bitwy; cesarz dekorował go osobiście Legią Honorową jako pierwszego (i najmłodszego) z oficerów pułku. Formalne przyznanie orderu (Krzyż Kawalerski) nastąpiło w marcu 1809. N. wyszedł z lazaretu w Madrycie po kilku tygodniach, dołączył zaś do pułku dopiero latem 1809 w Niemczech, już po bitwie pod Wagram. Następną zimę spędził na kwaterze w Chantilly, w l. 1810–11 służył ponownie w Hiszpanii; w lipcu 1812, w pierwszej fazie kampanii rosyjskiej, został przydzielony do sztabu głównego Wielkiej Armii z awansem na kapitana (lipiec 1812). Pełniąc z fantazją służbę ordynansową, znajdował się u boku cesarza we wszystkich głównych bitwach, w marszu na Moskwę i odwrocie, wyprawiany zaś raz po raz z ważnymi rozkazami, dopełniał tych niebezpiecznych misji, nie szczędząc siebie i koni. Kontynuował tę służbę w r. 1813, pod Lützen, Bautzen, Dannewitz i Dreznem, awansując w maju na szefa szwadronu. Kontuzjowany w bitwie pod Lipskiem, ewakuował się do Moguncji, skąd 4 XI 1813 wziął urlop zdrowotny dla leczenia się w Paryżu, nagrodzony wówczas (5 XI) Krzyżem Oficerskim Legii Honorowej. Wrócił do kraju w końcu 1814 r.; do czynnej służby wojskowej w armii Królestwa nie zgłosił się.
W r. 1812 był po słowie z Emilią Bnińską, lecz zanim wrócił z wojny, panna z nim zerwała. W r. 1816 ożenił się z Anną Krzyżanowską (1798–1871) i osiadł w jej majątku Włościejewkach w pow. śremskim. W r. 1818 zabiegał bez powodzenia o przyznanie jego rodzinie pruskiego tytułu hrabiowskiego. W r. 1827 wszedł do poznańskiego sejmu prowincjonalnego z wyboru «właścicieli dóbr rycerskich» z powiatów: Buk i Oborniki. Na pierwszych sesjach sejmu w l. 1827 i 1830 stawał w obronie praw języka polskiego, domagając się przywrócenia go jako wykładowego we wszystkich szkołach prowincji, jak również prawa znoszenia się po polsku z urzędami również dla tych Polaków, którzy władają niemieckim. Na pierwszą wieść o nocy listopadowej 1830 r. pośpieszył do Warszawy, gdzie z ust dyktatora Józefa Chłopickiego usłyszał wskazówkę, że Wielkopolanie winni zachować się spokojnie. Odwiózł tę wiadomość do Poznania, lecz sam wrócił na pole walki. W czasie bitwy pod Grochowem znajdował się w sztabie Michała Radziwiłła. Mianowany 18 III 1831 pułkownikiem, objął dowództwo 1. p. jazdy sandomierskiej i uczestniczył z nim w bitwie pod Iganiami. Po odejściu z pułku został przydzielony do Sztabu Głównego (4 VI 1831), w sierpniu otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari, a w końcu t.m. wziął dymisję z powodu złego stanu zdrowia. Wrócił w Poznańskie po upadku Warszawy. Za udział w powstaniu odsiedział z wyroku sądu pruskiego cztery i pół miesiąca twierdzy w Koźlu, skazany nadto na 1500 talarów grzywny.
Do życia publicznego powrócił N. po r. 1840 wraz ze złagodzeniem polityki rządu pruskiego, znów teraz obierany do sejmu prowincjonalnego. Na sesji 1841 r. demaskował zamiary, usuniętego z urzędu nadprezydenta E. Flottwella, wykupywania przez rząd majątków z rąk polskich. Przywodził również dane statystyczne ukazujące: dyskryminację Polaków w służbie rządowej jako następstwo germanizacji szkolnictwa. W r. 1843 domagał się zorganizowania przy szkołach «eforatów», złożonych z przedstawicieli społeczeństwa, oraz uzasadniał petycję o założenie uniwersytetu w Poznaniu. Zgłaszał też poprawkę do adresu: ażeby sejm prosił króla o wstawienie się za Polakami prześladowanymi w zaborze rosyjskim. Na sesji 1845 r. głosował przeciw podawaniu jakiegokolwiek adresu do króla, który ignorował aż dotąd wszelkie życzenia sejmu. W r. 1847 wziął udział w obradach tzw. połączonego sejmu w Berlinie, gdzie należał do głównych autorów petycji o przywrócenie języka polskiego w urzędach i szkołach w Poznańskiem; 5 V z dużym powodzeniem przemawiał w tej sprawie na plenum. Brał udział w odnośnych negocjacjach z ministrem E. Bodelschwingiem oraz z przedstawicielami liberałów niemieckich. Równocześnie odwiedzał syna Władysława pozostającego pod śledztwem w więzieniu w Moabicie. W samym początku ruchu narodowego 1848 r. doradzał uderzenie zbrojne na cytadelę poznańską; 23 III interpelował gen. F. Colomba, grożąc mu najściem na Poznań 40 000 chłopów, jeśli Prusacy nie ustąpią z miasta. Wkrótce potem udał się do Berlina na drugą sesję sejmu połączonego, gdzie miał wystąpić z protestem przeciw gwałtom pruskim w Poznańskiem, ale nie został dopuszczony do głosu i tylko podał memoriał swój do prasy niemieckiej i polskiej. Na zebraniu przedwyborczym w Lwówku 25 IV został napadnięty i pobity przez mieszczan niemieckich i żydowskich, podburzonych przez komendę wojskową. Nie czując się bezpiecznym w domu, wyjechał do Berlina, skąd powrócił do siebie latem, po pacyfikacji kraju.
W r. 1850 wyczytał z oburzeniem w tomie IX wielkiego dzieła A. Thiersa, jakoby pierwszy ze szwadronów szwoleżerów atakujących pod Somosierrą został rozproszony (mis en désordre), zaś armaty zdobyły szwadrony następne. Interpelował w tej sprawie gen. Wincentego Krasińskiego, kolegów z pułku i samego Thiersa, który obiecał mu sprostować ten szczegół w następnym wydaniu. Nie zaspokojony tym ustępstwem N. ogłosił zebraną dokumentację w broszurze pt. Somosierra (P. 1854), zamieszczając tu własną, cenną relację o bitwie, w formie listu do gen. Józefa Załuskiego. W t.r. wybrał się do Paryża, odwiedzając po drodze w Brukseli Joachima Lelewela, który przejął się żywo podjętą przez N-ego obroną czci oręża polskiego. W Paryżu spędził 7 miesięcy, odwiedzając zarówno demokratów, jak i Hotel Lambert, nadzorując druk francuskiej wersji swej broszury Les Polonais à Somo-Sierra en Espagne 1808 (Paris 1854, drugie, rozszerzone wyd. 1855). Po niefortunnym dla Polski obrocie wojny wschodniej zgadzał się z Joachimem Lelewelem, że «Napoleonidy to prawdziwe gnidy». Na sesjach sejmu prowincjonalnego w latach pięćdziesiątych trwał nadal «pierwszy na wyłomie», spierając się z władzami, gdy mu kwestionowały prawo zabierania głosu lub urzędowego korespondowania po polsku; czynił ostre przytyki i ziomkom, jeżeli szli w tej mierze na ustępstwa. W r. 1856 odmówił przyjęcia urzędowego zaproszenia na sesję sejmową, ponieważ było zredagowane po niemiecku. Wywiązała się stąd cierpka wymiana listów między N-m i nadprezydentem E. Puttkamerem; koniec końców N., obecny w Poznaniu, nie wziął udziału w sesji, jako że nie chciał wziąć do rąk niemieckiego zaproszenia. Treść tej korespondencji wraz z ostrym komentarzem ogłosił N. w dwujęzycznej broszurze dedykowanej wyborcom, pt. Wola królewska i jej wykonywanie w W. Ks. Poznańskim (P. 1857).
Na 4 dni przed śmiercią ustanowił N. z dóbr rodzinnych Niegolewo fideikomis, który miał być dziedziczony nie przez najstarszego, lecz najmłodszego syna. Zmarł w Poznaniu 18 II 1857, zaś pochowany został w grobach rodzinnych w Buku. Pozostawił synów: Władysława (zob.), Kazimierza i Zygmunta, oraz córki: Felicję za Edmundem Żółtowskim, Leokadię za Ignacym Modlińskim, Magdalenę za Konstantym Rekowskim, Emilię za Mateuszem Lniskim i Jadwigę za Józefem Wężykiem.
Portret N-ego w mundurze szwoleżera (często reprod.) w: Rembowski A., Źródła do historii pułku polskiego lekkokonnego gwardii, W. 1899; Miedzioryt M. Jaroczyńskiego z późnych lat N-ego, w: Muz. Narod. w W., reprod. w: Dzieje Wielkopolski, P. 1973 II 155; – Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol.; Uruski, XII 87; Żychliński, I 227; – Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski w XIX w., P. 1951 I 21; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 r., W. 1960; Knapowska W., W. Ks. Poznańskie przed wojną krymską, P. 1923; Literackie przystanki nad Wartą, P. 1962; Łoza, Legia Honorowa, (tu data ur. 30 XI 1786); Skałkowski A., Pułkownik Niegolewski, P. 1924 (tu dawniejsza literatura); Szafrański F., Gustaw Potworowski, P. 1939; Wojtkowski A., Udział Wielkopolan w powstaniu listopadowym, „Kwart. Hist.” 1930; – Lelewel, Listy emigracyjne, IV; Niemojowski J. N., Wspomnienia, W. 1925 s. 427, 466; Wspomnienia A. N-ego (lata 1812–13), „Tyg. Ilustr.” 1922 t. I s. 300, 316; Zakrzewski B., Fredro i Fredrusie, Wr. 1974 (przedruk wiersza J. Załuskiego pt. Pamiątka N-emu, z 1858 r.); Załuski J., Wspomnienia, Kr. 1976; – „Tyg. Illustr.” 1860 nr 55 (życiorys i podob.); – Papiery rodzinne w Niegolewie uległy zniszczeniu w czasie drugiej wojny światowej.
Stefan Kieniewicz