Munk Andrzej, pseud. okupacyjny Andrzej Wnuk, Ksawery (1921–1961), reżyser, współtwórca «polskiej szkoły filmowej». Ur. 16 X w Krakowie, był synem Ludwika (z rodziny pochodzenia żydowskiego, zasymilowanej ze społeczeństwem polskim, m. in. Ludwik Munk z rodziną przyjął katolicyzm), inżyniera budowlanego i górniczego, i Antoniny Frysz. M. uczęszczał do VIII Państwowego Gimnazjum Matematyczno-Przyrodniczego im. Augusta Witkowskiego w Krakowie, maturę uzyskał w r. 1939. Od początku lat trzydziestych należał do Związku Harcerstwa Polskiego. W momencie wybuchu wojny w grupie Przysposobienia Wojskowego został wysłany na Śląsk. Na przełomie l. 1940/1 w obawie przed represjami okupanta rodzina M-a przeniosła się do Warszawy. M. otrzymał «kennkartę» na nazwisko Andrzej Wnuk i podjął pracę w przedsiębiorstwie robót budowlanych A. Żółcikowskiego jako robotnik, następnie technik. W r. 1942 nawiązał tajne kontakty z byłymi członkami przedwojennego Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS) oraz z konspiracyjną grupą Polskich Socjalistów, która weszła w skład Socjalistycznej Organizacji Bojowej (SOB), w której działał jako Ksawery. Amatorsko, choć z wyraźnym zamysłem artystycznym, uprawiał fotografię portretową; z lektur interesował się w czasie okupacji m. in. prozą i dramatem Stanisława Ignacego Witkiewicza oraz konspiracyjną poezją. Fascynował go Ch. Chaplin pamiętny z filmów oglądanych przed wojną. Na jesieni 1943 w czasie przeprowadzania rewizji przez gestapo w mieszkaniu przy ul. Gdańskiej 2 M. uratował się ucieczką i ukrywał u swego przyjaciela w Denkówku koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Na początku 1944 r. powrócił do Warszawy. W czasie powstania warszawskiego przebywał w dzielnicy żoliborskiej. Nie uczestniczył w walce zbrojnej, pełnił jedynie sporadycznie służbę w oddziałach pomocniczych. Po kapitulacji Żoliborza (30 IX 1944) opuścił Warszawę z ludnością cywilną. W czasie transportu do obozu przejściowego w Pruszkowie uciekł i po krótkim pobycie w Krakowie przeniósł się do Zakopanego, gdzie otrzymał pracę jako dozorca na stacji kolejki linowej i palacz w Obserwatorium Meteorologicznym na Kasprowym Wierchu. W tym czasie nawiązał osobiste przyjaźnie z Góralami – konspiracyjnymi kurierami i przewodnikami na szlakach tatrzańskich (niektóre ich przeżycia znajdują odbicie w filmie M-a Błękitny Krzyż).

Na wiosnę 1945 M. przeniósł się do Krakowa, gdzie nawiązał kontakty ze środowiskiem Sekcji Akademickiej Organizacji Młodzieży Tow. Uniwersytetu Robotniczego, został członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (następnie PZPR, z której został usunięty na początku l. pięćdziesiątych) i współpracownikiem dziennika socjalistycznego „Naprzód”. Po powrocie do Warszawy został przyjęty w r. akad. 1945/6 na Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, równocześnie angażował się w pracach reaktywowanego ZNMS. Studia oraz działalność społeczno-polityczna M-a w środowisku akademickim zostały zahamowane postępującymi objawami gruźlicy, której nabawił się jeszcze w okresie okupacji. Przeszedł kurację w sanatorium w Otwocku, a następnie od czerwca 1947 w Hässleby w Szwecji. Po zaleczeniu choroby powrócił do Warszawy i zrezygnowawszy ze studiów na Politechnice Warszawskiej wstąpił na Wydział Prawa Uniw. Warsz., kontynuował pracę organizacyjną w ZNMS i w l. 1946–8, aż do Kongresu Połączeniowego Organizacji Młodzieżowych, pełnił funkcję sekretarza generalnego ZNMS w środowisku warszawskim. Po rezygnacji ze studiów prawniczych wstąpił (1948) do nowo powstałej Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi na Wydział Operatorski; równolegle studiował na Wydziale Reżyserii Filmowej.

W r. 1948 M. debiutował jako operator w filmie szkolnym „Stracone złudzenia”; od r. 1949 współpracował z Polską Kroniką Filmową. W r. 1951 ukończył Wydział Reżyserii, przedstawiając film dyplomowy pt. Sztuka młodych. W l. 1950–5 był reżyserem w Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie, w r. 1954 rozpoczął współpracę z Doświadczalną Stacją Telewizyjną (następnie: Studio Eksperymentalne Telewizji Polskiej oraz Telewizja Polska), w l. 1955–61 był reżyserem filmów fabularnych w zespołach realizatorów filmowych «Kadr» i «Kamera». W okresie 1956–61 był wykładowcą w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej i Teatralnej w Łodzi. W l. 1949–59 zrealizował 11 filmów dokumentalno-montażowych, reportażowych i eksperymentylnych, m. in. Kongres kombatantów (wyd. specjalne Polskiej Kroniki Filmowej 1949), Zaczęło się w Hiszpanii (1950), Pamiętniki chłopów (1952), Kolejarskie słowo (1953), Gwiazdy muszą płonąć (1954, współreżyseria Witolda Lesiewicza, wyróżnienie zespołowe Komitetu Nagród Państwowych w r. 1955), Niedzielny poranek (1955, Srebrny Medal na V Światowym Festiwalu Młodzieży i Studentów w Warszawie), Spacerek staromiejski (1958, nagrody na festiwalach w Wenecji i Oberhausen). Doświadczenia M-a w pracy reżysera-dokumentalisty doprowadziły do wykształcenia przez niego tzw. «reportażu udramatyzowanego», którego przykładem był film Gwiazdy muszą płonąć. Elementy filmu dokumentalnego i fabularnego łączy w sobie Błękitny Krzyż, powstały w r. 1955, osnuty na rzeczywistych wydarzeniach, z udziałem autentycznych ich uczestników, zrealizowany w tatrzańskiej scenerii (nagrodzony na międzynarodowych festiwalach filmowych w Wenecji, 1955, i Trydencie, 1955).

M. był twórcą 4 pełnometrażowych filmów fabularnych. Debiutował Człowiekiem na torze (1957, nagroda za reżyserię na X Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Karlovych Varach), zrealizowanym w paradokumentalnej konwencji stylistycznej. Dzieło M-a, zawierające krytykę dogmatycznych zasad, które doprowadziły do tragedii bohatera, miało cechy filmu politycznego, realizowanego jeszcze przed Październikiem, lecz antycypującego atmosferę przełomu. Następny film M-a Eroica (1958), m. in. nagroda na VII Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Mar del Plata), złożony z 2 części: Scherzo alla polacca i Ostinato lugubre (cz. 3 Con bravura M. usunął z całości dzieła), mieścił się w głównym nurcie problemów podejmowanych przez «polską szkołę filmową». Eroica łączyła w sobie elementy komediowe i groteskowe charakterystyczne dla cz. I – «powstańczej», z tragicznymi, silniej zaakcentowanymi w cz. II – «oflagowej». Dzieło to było intelektualną i racjonalistyczną próbą osądzenia obiegowych mitów narodowych i analizą względności historycznie uformowanego pojęcia bohaterstwa i «bohaterszczyzny». Analizując w Eroice rozpowszechnioną w świadomości zbiorowej, ogólnonarodowej, kultywowanej przez rodzimą literaturę i sztukę mitologię bohaterstwa i heroicznego czynu, przedstawia M. równocześnie w sceptycznym wywodzie, nierzadko w krzywym zwierciadle, mechanizmy działania i kulisy narodzin niektórych narodowych legend i mitów okupacyjno-wojennych. Ukazuje również, jak tradycyjne wyznaczniki bohaterstwa sprawdzają się w konkretnym czasie i sytuacji historycznej. Kolejny film M-a Zezowate szczęście (1960, oparty jak dwa poprzednie na scenariuszu Jerzego S. Stawińskiego) miał charakter tragifarsy w części pamfletu politycznego i nawiązywał do racjonalistycznej tradycji XVIII-wiecznej powiastki filozoficznej. M. w postaci swego nadwiślańskiego «Kandyda» Jana Piszczyka (kreacja aktorska Bogumiła Kobieli) skupił antybohaterskie i zarazem depersonalizujące cechy, które n. b. obce były większości filmów «szkoły polskiej». W filmie tym rozwinął, zapoczątkowany w Eroice, sceptyczny dyskurs z mitologią bohaterską oraz zawarł akcenty polemiczne z ekranową interpretacją wojennych losów Polaka przedstawionych w aurze romantycznej ekspresji, m. in. w filmach Andrzeja Wajdy („Popiół i diament”, „Lotna”). Jednak mimo różnic wyborów stylistycznych i ideowych «… ironia Munka ma tylko inną twarz Wajdowskiej rozpaczy» (A. Jackiewicz).

Zarówno Eroica, jak i Zezowate szczęście wzbudziły w okresie swych premier w publicystyce prasowej ostre pasje krytyczne. Nie podważając maestrii artystycznej, odkrywczości i rangi intelektualnej dzieł M-a, atakowano twórcę za rzekomą dyskryminację czynu bohaterskiego, jego znaczenia w dziejach walczącego narodu i obywatelsko-patriotycznej edukacji. Zarzuty te odpierał sam M., stwierdzając m. in.: «U podstaw bohaterstwa leży zawsze sprzeciw, czynna manifestacja przeciwko istniejącemu złu… Przeciwko przejawom bohaterstwa występować może jedynie łajdak… Wobec bohaterstwa nie manifestowaliśmy [M. ma tu również na myśli scenarzystę J. S. Stawińskiego] nigdy stosunku cynicznego, natomiast patrzeliśmy na nie jako na fakt istniejący. Wykazywaliśmy jedynie nieprzydatność tego typu manifestacji w konkretnych sytuacjach» (z wywiadu S. Janickiego z M-iem).

Ostatnim, już niedokończonym, dziełem M-a była Pasażerka wg scenariusza Zofii Posmysz-Piaseckiej. Akcja filmu rozgrywa się na terenie obozu oświęcimskiego, na którego rzeczywistość widz patrzy oczyma nie tylko ofiary, lecz i jej kata – młodej SS-manki. M. stawiał tu ważkie pytanie o granice odpowiedzialności jednostki i odsłaniał kulisy hitlerowskiego ludobójstwa. Prace nad Pasażerką – dziełem o uniwersalnej wymowie, które weszło do dorobku kinematografii światowej – przerwała śmierć reżysera w r. 1961. Z istniejących materiałów film zmontował w r. 1963 współpracownik i przyjaciel M-a, reżyser W. Lesiewicz. Brakujące sekwencje filmowe ukazane zostały przez fotografie, nadające filmowi nowy kształt estetyczny, paradoksalny walor destruktu. Film otrzymał wiele nagród i wyróżnień, m. in. na festiwalach w Cannes i Wenecji, oraz kandydował do konkursu o nagrodę Hollywoodzkiej Akademii Filmowej – «Oscara». M. reżyserował również widowiska telewizyjne: Wieczory generalskie (1959) wg K. Pruszyńskiego, Pasażerkę (1960) Z. Posmysz-Piaseckiej, Arlekinadę (1961) T. Rattigana oraz w Teatrze Kameralnym w Warszawie Wielki kram (1960) G. B. Shawa.

Po katastrofie samochodowej pod Kompiną M. zmarł 21 IX 1961 w szpitalu w Łowiczu. Pochowany został w Alei Zasłużonych na byłym cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (grobowiec projektu Barbary Zbrożyny). Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Od r. 1945 był żonaty z Haliną (Halszką) Próchnikówną (1919–1968), córką działacza socjalistycznego Adama. M. miał dwie starsze siostry: Krystynę Magdalenę (1913–1999), zamężną MacDonald, lekarza okrętowego, m. in. na transportowcu S/S «Warszawa», zatopionym w r. 1941 na Morzu Śródziemnym, zamieszkałą po wojnie w Szkocji, oraz Joannę (1916–1996), zamężną Leszczyńską (1. v. Cyrankiewiczową, pierwszą żonę Józefa, późniejszego premiera PRL).

Andrzej Munk, Biofilmographie, „L’Avant-Scène du Cinéma” (Paryż) 1965 nr 47; Filmografia A. Munka (1947–1957), Oprac. A. Kumor, L. Armatys, „Kwart. Filmowy” R. 8: 1958 z. 2 s. 20–1; – Amette J.-P., Andrzej Munk, Dossiers du Cinéma, Cinéastes I, Paris 1971; Andrzej Munk, praca zbiorowa, W. 1964 (fot.); Bohdziewicz A., Andrzej Munk, „Przegl. Kult.” 1961 nr 39; Eberhardt K., Konkret i psychologia, „Ekran” 1961 nr 42; Gambetti G., Andrzej Munk, ricerca del vero, „Bianco e Nero” (Rzym) 1962 nr 9–10 s. 119–22; Jackiewicz A., Andrzej Munk, „Film” 1961 nr 41; tenże, Mitologia i realizm, „Kwart. Filmowy” R. 8: 1958 z. 2 (30) s. 3–20; Janicki S., Andrzej Munk, w: Polscy twórcy filmowi o sobie, W. 1962 s. 57–69 (błędna data śmierci M-a); Leurat P., Andrzej Munk, Université de Lyon 1973; Lewicki B. W., Miejsce w historii, „Odgłosy” 1961 nr 40; Martin M., Andrzej Munk, ,,Cinéma 62” (Paryż) 1962 nr 60; Michałek B., Andrzej Munk, „Nowa Kult.” 1961 nr 40; Mruklik B., Miejsce w historii filmu, „Ekran” 1963 nr 38; – Munk A., National Character and the Individual, „Film and Filming” (Londyn) 1961 nr 2; tenże, Tradition et réalisme, „Etudes Cinématographiques” (Paryż) 1965 nr 45; Płażewski J., Czy „nie wszystek umarł”, „Widnokręgi” 1961 nr 40; Toeplitz K. T., Andrzej Munk: antynomie racjonalizmu, „Dialog” 1962 nr 4 s. 107–12; Zawieyski J., Dobrze, że byli, Kr. 1974 s. 190–5; – Munk A., Reżyser filmowy o sobie, „Teatr i Film” 1958 nr 2; – Filmoteka Pol. w W.: Scenopisy i fotosy sygn. F. 412, F. 465, F. 685, F. 3065, F. 4722; Zdjęcia A. Munka z l. 1921–1961, dokumenty osobiste i autografy w posiadaniu Antoniny Munkowej i siostry M-a – Joanny Leszczyńskiej; – Informacje Witolda Lesiewicza, Joanny Leszczyńskiej, Antoniny Munkowej, Jana Strzeleckiego, Jerzego Waśniewskiego.

Stanisław Ozimek