Odrowąż Andrzej (właściwie Andrzej ze Sprowy i Kupnowic) h. Odrowąż (zm. 1465), wojewoda ruski oraz starosta generalny ruski. Był synem Piotra, wojewody ruskiego (zob.), bratem Jana, wojewody ruskiego (zob.). O okresie młodzieńczym O-a i pierwszych latach jego działalności publicznej nic nie wiadomo, poza ogólnikową charakterystyką wyrytą na epitafium, z którego (a także z jego działalności późniejszej) można wnosić, iż otrzymał staranne wychowanie rycerskie i zdobył niezłą orientację w zakresie prawa i praktyki sądowej. Niespodziewana śmierć ojca w bitwie z Mołdawianami pod Krasnym Polem we wrześniu 1450 uczyniła z O-a spadkobiercę olbrzymich dóbr w pow. samborskim, lwowskim i żydaczowskim oraz na Podolu, a także dysponentem znacznych sum pieniężnych i udziałów w produkcji rzemieślniczej i górniczej. Pozycja O-a na Rusi, zasługi jego ojca jak i znaczne zobowiązania dłużnicze króla złożyły się na fakt przejęcia przez O-a ojcowskich godności na tym terenie. Przed 6 X 1450 uzyskał tylko urząd starosty ruskiego generalnego, zaś urząd wojewody ruskiego powierzył mu król, nie bez opozycji ze strony panów małopolskich, początkowo jako namiestnikowi (locumtenens), a faktycznie nadał dopiero przed 14 V 1451. Czynny udział O-a w polityce wołoskiej datuje się od lata 1451, kiedy to gościł w Samborze ciotkę Kazimierza Jagiellończyka Marię, wdowę po Eliaszu, hospodarze mołdawskim, i z ramienia króla przejął opiekę nad nią i towarzyszącymi jej bojarami mołdawskimi. Odtąd O. osadzał w Multanach i popierał dogodnych Koronie hospodarów. W r. 1453 (po upadku Konstantynopola) O. odebrał pod Chocimiem przyrzeczenie hołdownicze Piotra mołdawskiego, młodszego syna Marii, który uznał się lennikiem Polski i zobowiązał się do złożenia królowi hołdu bezpośredniego i do pomocy przeciw wrogom królestwa, a nadto Marii, matce swojej, oddał dobra z miastem Seret i Olchowce w zamian za Chocim. W r. 1455 król powierzył O-owi inną ważną i niełatwą misję: uwięzienia w Kijowie chana Sid Achmeta sprzymierzonego z ks. Semenem Olelkowiczem i opozycją litewsko-ruską. Wyprawa ta przyniosła O-owi pełny sukces, udało mu się bowiem (mimo kontrakcji ze strony ks. Semena) pojmać chana i jego najbliższe otoczenie oraz wrogo nastawić przeciw nim mieszczan kijowskich, którzy wybili załogi mongolskie. O. uczestniczył także w wojnie trzynastoletniej, a za udział w działaniach wojennych («racione servicii Pruthenici»), a może i pomoc finansową, zapisał mu król 2 I 1458 100 grzywien na mieście Solcu. W r. 1462 O., jako wysłannik króla, nakłonił szlachtę ziemi bełskiej do hołdu i włączenia do Korony, a 20 XII t. r. przywiesił swoją piecząć na dokumencie poświadczającym akt inkorporacji ziemi gostyńskiej. Na jesieni 1464 O. był wysłannikiem sejmu piotrkowskiego na Podole do Teodoryka Buczackiego w celu wykupienia z jego rąk Kamieńca i obwarowania zamku i miasta przed spodziewaną inwazją turecką.
Przeciwko twardym rządom O-a na Rusi rosła opozycja szlachty i mieszczan niektórych miast ruskich ze Lwowem na czele. Znaleźli oni poparcie u króla oraz stronnictwa dworskiego. Także niektórzy z możnowładców protestowali przeciw nadmiernej potędze ekonomicznej i wojskowej O-a, dając temu wyraz jeszcze w r. 1456 na sejmie piotrkowskim. Wystąpili wówczas przeciw O-owi Stanisław Chodecki, starosta halicki, i Przedbor z Koniecpola, kasztelan sandomierski, a król musiał wyznaczyć dla uspokojenia przeciwników wysokie wadium. Niechętny O-owi był też Grzegorz z Sanoka, arcbp lwowski. Domagał się on na sejmach restytuowania zastawianych u O-a królewszczyzn i popierał zwalczającą go szlachtę ruską i mieszczaństwo lwowskie. Szlachta lwowska i żydaczowska domagała się od O-a m. in. przywilejów zagwarantowanych rycerstwu polskiemu w Cerekwicy i Nieszawie, czego O. nie był jednak w stanie jej zapewnić, nie wchodząc w uprawnienia królewskie. Niezadowolenie z rządów O-a wyrażali również mieszczanie lwowscy, którym O. kwestionował prawo składu poprzez budowę i urządzenie komór i przykomórków w miejscach przez siebie naznaczonych, nie liczył się z prawami cechowymi rzemieślników i przekupniów oraz ograniczał sądownictwo miejskie. Nie zawahał się nawet odebrać miastu gruntów nad rzeką Brzuchowicą czy pociągać opornych mieszczan przed własny sąd. Zwłaszcza starał się podporządkować sobie gęsto osiedlającą się we Lwowie, po upadku Konstantynopola, ludność grecką, nie dopuszczając jej do prawa miejskiego. Zapoczątkowało to długotrwały zatarg z mieszczaństwem lwowskim, zwłaszcza że O. osadził większą liczbę, konkurujących skutecznie z miejskimi, rzemieślników na podgrodziu górnego zamku i ustanowił własne jarmarki i targi dla nich oraz dla swoich rządców i faktorów. W imieniu króla O. wydał zakaz wolnego wyrębu przez mieszczan drewna w lasach, mielenia zboża w młynach miejskich, wreszcie zakwestionował prawo mianowania tłumacza miejskiego przez burmistrza i radę. Usiłował w ten sposób doprowadzić do powiększenia dochodów królewskich, których sam był dzierżawcą i bezwzględnym egzekutorem.
Nastawanie O-a na swobody miejskie Lwowa, oparte na postanowieniach prawa magdeburskiego, stało się głośne. Miasta Gdańsk i Poznań interweniowały w tej sprawie u Kazimierza Jagiellończyka. W słanych do króla listach ze stycznia i lutego 1460 zwracały one uwagę na łamanie przywilejów Lwowa, akcentując zwłaszcza niezgodne z prawem magdeburskim wyjęcie spod sądów miejskich kupców-gości i poddawanie ich jurysdykcji starościńskiej. Przybierający na sile konflikt O-a z miastem urósł do rozmiarów poważnego problemu wewnętrznego i spowodował przyjazd króla w kwietniu t. r. do Lwowa. Kazimierz Jagiellończyk potwierdził mieszczanom wszystkie dawne ich prawa i przywileje oraz wysłuchał zainteresowanych, w tym także opinii protektorów miasta, a wrogów O-a, Stanisława z Chodcza i Jerzego Strumiłły, chorążego ziemi lwowskiej, a także arcbpa Grzegorza z Sanoka. Pacyfikacja zatargu, przy wyraźnym faworyzowaniu racji mieszczan, stała się faktem, a przezorni rajcy postarali się o oficjalne przyrzeczenie O-a, że przestrzegając przywilejów miejskich nie będzie miastu w niczym szkodził, co O. zawarował specjalnym dokumentem z 3 IX t. r. Nie wiemy dzisiaj na pewno, czy postanowień tego aktu O. nie respektował, czy nie zadowalał on już zachęconych sukcesem w walce z O-em mieszczan lwowskich. Faktem jest, że Lwów nie zaprzestał akcji przeciw O-owi. W r. 1464 zatarg ujawnił się z jeszcze większą siłą, doprowadzając podczas pobytu O-a na sejmie piotrkowskim do głośnej konfederacji mieszczan Lwowa i szlachty ruskiej, zawiązanej we Lwowie 13 XII t. r. na czele z Jerzym Strumiłłą. Fakt ten, jak również brak poparcia ze strony króla i senatorów dla przedstawionych przez O-a na sejmie projektów uszczuplenia autonomii miast i szlachty ruskiej, ostatecznie skomplikowały jego trudną sytuację na Rusi. Nie są znane kroki O-a zmierzające do ratowania swoich wpływów i majątków na Rusi, pewne jest jedynie, że niespodziewana śmierć nie pozwoliła mu już opanować sytuacji.
Zastawy dzierżone przez O-a skupiały się w samborskiem, w pow. lwowskim i żydaczowskim, zaś dobra rodowe w ziemi krakowskiej i sandomierskiej. Poza tym w r. 1455 O. przejął w zastaw, należące niegdyś do jego ojca, dawne wsie rodowe od Jana Strasza: Kościelniki, Stanisławice, Wolę Stanisławicką i Rzędowice w ziemi krakowskiej oraz Sędziszów i dwie Wole w ziemi sandomierskiej. W r. 1456 wykupił z rąk szlacheckich królewskie miasto Rów (późniejszy Bar) na Podolu z wsiami Iwanowice i Kumanów, uzyskując na nich oraz na Ołtuszkowie dalsze zastawy na kwoty 300 grzywien oraz 80 fl. Równocześnie król zobowiązał się zwrócić O-owi 1 860 fl. węgierskich. W r. 1462 w związku z planowanym wyjazdem króla na zjazd głogowski z Jerzym z Podiebradu O. otrzymał zastaw na kwotę 200 grzywien na dobrach żydaczowskich, a w r. 1464 kolejny zastaw na 1 000 fl. na miastach Żydaczowie i Dolinie. O. prowadził intensywną akcję osadniczą przede wszystkim w Samborszczyźnie, gdzie założył Tarcinowice i wiele innych wsi, powiększał również swoje majątki na Podolu, zasadzając tam wiele nowych osad, młynów, karczem i komór celnych. Utrzymywał kontakty handlowe z mieszczaństwem nie tylko lwowskim (Ormianie, Grecy, Żydzi), od którego pożyczał niekiedy pieniądze (np. w r. 1456 100 grzywien od rajców), lecz także z kupcami i finansistami innych miast, w tym zwłaszcza z Krakowa. Już w r. 1456 Stanisław i Jan Morsztynowie domagali się od O-a 2 000 fl. węgierskich, wypłaconych w ratuszu lwowskim za jego poręką Krzysztofowi de Sancto Romulo, celnikowi i żupnikowi ruskiemu. Świadczyć to może o zainteresowaniu się O-a także przemysłem wydobywczym. W r. 1457 O. starał się odzyskać 300 grzywien oraz 60 fl. węgierskich od Mikołaja Serafina, żupnika krakowskiego i ruskiego. Pokaźne dochody przynosiły mu cła, i to zarówno z komór dawnych, jak i tych, które sam nielegalnie ustanawiał. Doprowadziło to w r. 1456 do wezwania go przed króla z poleceniem wykazania się przywilejami na wszystkie cła, które ściągał w woj. ruskim i podolskim. Popierał, tak jak ojciec, swoich krewnych, np. interesował się zaopatrzeniem dzieci swojej siostry Małgorzaty z jej małżeństwa ze Stanisławem Denowskim, alias Strzałkowskim.
Brał O. udział w pracach sądu grodzkiego we Lwowie, a w r. 1462, po śmierci Ścibora z Wiszni, wykonywał obowiązki sędziego ziemi ruskiej, rozsądzając wiele spraw spornych granicznych. W r. 1460, jako terrarum Podoliae gubernator i starosta lwowski przyczynił się do ufundowania konwentu franciszkanów we Lwowie (nie mających najlepszej opinii u Grzegorza z Sanoka). W r. 1457 wyjednał u króla doposażenie ufundowanego przez siebie ołtarza Św. Marii w kościele parafialnym w Samborze, dochodami kościoła w Kotkowicach, 6 grzywnami czynszu od miejscowych szewców, 2 zagonami roli na przedmieściu samborskim oraz dziesięciną ze wsi Kupnowice. Klasztorowi mogilskiemu nadał natomiast połowę wsi Sprowy, wartości 350 grzywien. Kontynuując politykę swojego ojca zmierzającą do podporządkowania sobie Rusi, napotkał na zdecydowany opór mieszczan i szlachty ruskiej, jak również wszedł w konflikt z antymożnowładczą polityką króla. Przy bezwzględności we wprowadzaniu w życie swych zamiarów i wyrządzaniu krzywd mieszczaństwu lwowskiemu i rycerstwu ruskiemu energiczne rządy O-a uczyniły z podległych mu ziem prowincję zagospodarowaną, bezpieczną i bogatą. Okazał się tu O. nie tylko zdolnym administratorem, popierającym rozwój osadnictwa, rzemiosła i handlu, lecz także doświadczonym wodzem licznych ekspedycji wojskowych przeciw opornym wobec króla hospodarom mołdawskim oraz Tatarom.
Zmarł O. 1 V 1465 nie pozostawiwszy potomstwa. Ciało jego pochowano w murach klasztoru w Mogile.
Dworzaczek, tabl. 108; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy; – Dzieduszycki M., Starostowie ruscy i lwowscy, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 3: 1875 s. 437; Gawęda S., Możnowładztwo małopolskie w XIV i w pierwszej połowie XV w., Kr. 1966 s. 86; Górski K., Ród Odrowążów w wiekach średnich, „Roczn. Tow. Herald.” T.8: 1926/7 s. 31, 61, 63, 67, 81, 86; Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, Kr. 1919 I 391, 472; Kiryk F., Jakub z Dębna na tle wewnętrznej i zagranicznej polityki Kazimierza Jagiellończyka, Wr. 1967 s. 47; Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, W. 1930 I 281–2; Kwiatkowski S., Ostatnie lata Warneńczyka, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 11: 1883 s. 137; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach 1352–1783, Lw. 1938; Maurer R., Kilka dat do dziejów rodziny Odrowążów Sprowskich na Rusi w XV w., „Przegl. Archeolog.” 1883 s. 111 i in.; Prochaska A., Konfederacja lwowska 1464 r., „Kwart. Hist.” R. 6: 1892 s. 736–63 (tu wiersz panegiryczny z powodu zgonu O-a); tenże, Sprawy wołoskie w XV w., „Przew. Nauk. i Liter.” R. 16: 1888 s. 1006, 1008; Stadnicki K., Wspomnienia o Abdankach-Konopkach Buczackich i Jazłowieckich, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 2: 1873 s. 152; Świeżawski A., Wcielenie ziemi rawskiej, gostyńskiej i bełzkiej (1462), Zesz. Nauk. Uniw. Łódz. Nauki Human., S. I Ł. 1962 z. 27 s. 43 i n.; – Acta capitulorum, II nr 593; Acten d. Standetage Preussens, IV, V; Akta grodz. i ziem., III, IV, V, VI, VII, IX, X; Cod. epist. saec. XV, I–III; Cod. Univ. Crac., II; Długosz, Historia, VI; tenże, Liber benef., III; Inventarium… privilegiorum, litterarum, diplomatum…, Ed. E. Rykaczewski, Luteciae-Parisiorum 1862; Kod. m. Kr., I; Materiały do historii miasta Sambora 1390–1795, Oprac. A. Dörflerówna, Lw. 1936; Materiały źródłowe do dziejów archiwum skarbca koronnego na zamku krakowskim, Wyd. A. Kłodziński, Arch. Kom. Hist. S. II, Kr. 1925 I 519 nr 21; Matricularum summ., I, IV; Mon. Pol. Hist., V; Pirawski T., Relatio status almae Archidioecesis Leopoliensis, Ed. C. J. Heck, Leopoli 1893 s. 36, 122; Rozbiór krytyczny Długosza; II; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 487; Zbiór dyplomów klasztoru mogilskiego przy Krakowie, Wyd. E. Janota, W. 1865; – Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. V w Materiałach Red. PSB.
Feliks Kiryk