Oleśnicki Andrzej (właściwie Andrzej z Oleśnicy i Pińczowa) h. Dębno (zm. 1496), kasztelan sądecki, starosta generalny ruski. Był jednym z czterech synów Jana zwanego Głowaczem, woj. sandomierskiego (zob.), i Anny z Tęczyńskich, bratem Zbigniewa, arcbpa gnieźnieńskiego (zob.), bratankiem Zbigniewa, kardynała (zob.). W r. 1446 zapisał się na Uniw. Krak. W r. 1457 był w królewskim orszaku reprezentacyjnym w Gdańsku podczas spotkania Kazimierza Jagiellończyka z królem szwedzkim Karolem Knutsonem. O., wychowany w duchu prowadzonej przez stryja Zbigniewa, a też i ojca, polityki oligarchicznej, należał do przeciwników wewnętrznych rządów króla. Utrzymywał też ścisłe związki rodzinne z Sienieńskimi, boczną linią Oleśnickich. Znalazło to wyraz w zaagażowaniu się O-ego po stronie przeciwników króla w sporze o obsadę biskupstwa krakowskiego. W lutym 1461 O. wziął udział w poselstwie do Kazimierza Jagiellończyka, które pragnęło wyjednać zgodę królewską na objęcie biskupstwa krakowskiego przez nominata papieskiego Jakuba z Sienna. Jesienią r. n. bezskutecznie zabiegał u króla o wypłacenie Jakubowi odszkodowania za wymuszoną na nim rezygnację z biskupstwa krakowskiego. Kiedy w r. 1463 Jakub z Sienna upokorzył się przed królem i otrzymał przebaczenie, do łaski królewskiej został dopuszczony również O. Dopiero jednak najwcześniej w r. 1479 otrzymał kasztelanię biecką, a ok. r. 1484 został posunięty na kasztelanię sądecką. Był uczestnikiem zjazdu piotrkowskiego w r. 1471 i następnych sejmów. Wspomagał króla pożyczkami pieniężnymi, zabezpieczonymi na starostwie lubelskim (1485) i Krasnymstawie (1487). Poparł nieudaną wyprawę Jana Olbrachta po koronę węgierską (1491), brał następnie udział (1492) w uroczystościach koronacyjnych Olbrachta w Krakowie i pozostawał wśród zaufanych tego władcy, który mianował go w r. 1495 starostą generalnym ruskim.
W r. 1466 synowie wojewody sandomierskiego za zgodą matki przeprowadzili dział ojcowskiej fortuny. O. dostał część, wspólnie z bratem Zbigniewem, a mianowicie: zamek i miasto Pińczów z wsiami Kopernia, Pasturka, Szczypiec, Brzeście, Drożejowice oraz następujące wsie w pow. wiślickim, chęcińskim i proszowskim: Sufczyce, Suchowolę, Kępie, folwark w Strzelcach, Rembiechową, Węgleszyn, Podolany, Stojanowice, Młogowice, Zwolę (koło Podolan), Garbaczkę (inaczej Wolę Garbaczową), Chmielnik, Jasień, Łagiewniki, Zrecze, Pożogi, Niedźwiadek, Maciejów i Boczkowice. Długosz nazwał O-ego jedynym dziedzicem Oleśnicy, a zatem jemu przypadło gniazdo rodowe, choć akt podziałowy o tym nie wspominał. Ponadto O. był współtenutariuszem królewszczyzn w Lubelskiem, skupionych wokół lokowanego przez Oleśnickich miasta Kamionki, dla której wystarał się w r. 1469 o dwa jarmarki i targ tygodniowy. W r. 1479 także wyjednał jarmark na św. św. Filipa i Jakuba dla Pińczowa. W r. 1493 przegrał trwający od lat proces z Kurozwęckimi o miasto Stryków, które król przysądził ostatecznie Mikołajowi Kurozwęckiemu. Był egzekutorem testamentu brata Zbigniewa oraz spadkobiercą jego majątku. W dn. 1 III 1493 przekazał kapitule gnieźnieńskiej pieczęcie arcybiskupie: wielką, średnią i małą, ale nie oddał w całości przeznaczonej dla niej gotówki. Dług ten wyegzekwował od O-ego częściowo dopiero prymas Fryderyk Jagiellończyk. Żonie Katarzynie Pileckiej z Kurowa, córce kaszt. krakowskiego Jana Pileckiego, w r. 1494 zabezpieczył 2 400 fl. węgierskich oprawy na kluczu pińczowskim. Zmarł w r. 1496, nie pozostawiwszy potomstwa.
Wdowa po O-m Katarzyna z Pileckich zmarła w r. 1504; pretensje Pileckich do jej oprawy uregulował bratanek O-ego Jan Oleśnicki (zob.), który odziedziczył po nim część dóbr, m. in. klucz pińczowski. Druga część majątku O-ego przypadła jego bratu Feliksowi, ojcu przyszłego bpa poznańskiego Stanisława Oleśnickiego (zob.).
PSB, (Jakub z Sienna); Dworzaczek, tabl. 107; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach 1352–1783, Lw. 1938; – Papée F., Jan Olbracht, Kr. 1936; Rybus H., Królewicz kardynał Fryderyk Jagiellończyk, W. 1935 s. 102; Smolka S., Spór z Kościołem, w: Szkice historyczne, S. II, W. 1883 s. 273; – Acta capitulorum, I; Akta grodz. i ziem., IV, VIII, XV; Album stud. Univ. Crac., I 114; Cod. epist. saec. XV, I–III; Cod. Univ. Crac., III nr 294; Długosz, Historia, V; tenże, Liber benef., I–II; Kod. m. Kr., I nr 210; Liber quitantiarum regis Casimiri ab a. 1484 ad 1488, W. 1897, Teki Pawińskiego, II; Matricularum summ., I–IV; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 3701, 3704, 3775, 3900, 3908, 3944, 3971, 3972, 3973, 4025, 4230, 4298, 4431, 4529 i s. 832; – AGAD: dok. perg., nr 1988, 6681; Arch. Państw. w Kr.: Terr. Crac. t. 152 s. 258, 339; B. PAN w Kr.: rkp. 5637 (Codex Myszkovianae ordinationis diplomaticus, Recensuit G. Labuda, Chroberz 1940 nr 14, mszp); WAP w L.: Terr Lubl. t. 9 k. 315, 503, t. 11 k. 79, Księga wójtowsko-ławnicza miasta Kamionki, nr 1 s. 5, 22.
Feliks Kiryk