Przyjemski Andrzej h. Rawicz (zm. 1618), kasztelan gnieźnieński, marszałek nadworny kor. Był synem kaszt. lędzkiego Wojciecha (zob.) i Anny Korzbokówny Witkowskiej.
Kształcił się P. w akademii w Ołomuńcu (wpis 30 X 1577), możliwe, iż później przebywał na dworze Górków lub Zborowskich, ponieważ na sejm w r. 1585, na którym miał być sądzony Krzysztof Zborowski, przybył wraz z jego bratem Janem, kaszt. gnieźnieńskim, i Stanisławem Górką. Związki te były jednak krótkotrwałe. Działalność publiczną rozpoczął P. w czasie bezkrólewia w r. 1587 w stronnictwie kanclerskim. Brał udział w poelekcyjnym sejmiku w Środzie (19–20 IX), popierającym wybór królewicza Zygmunta Wazy; został wybrany na posła na sejm koronacyjny. Uczestniczył zapewne także w zjeździe wiślickim w październiku t. r. Był następnie posłem z sejmiku średzkiego na sejm pacyfikacyjny w r. 1589. T. r. posłował z Środy (11 IX) na zwołany przez prymasa Stanisława Karnkowskiego zjazd w Łęczycy dla omówienia obrony województw południowo-wschodnich i 21 IX podpisał jego uchwały. W r. 1590 był w obozie antykanclerskim. Na zjeździe w Kole w sierpniu t. r. usprawiedliwiał swą nieobecność, «zezwalając na wszystko, co zjazd postanowi», na sejmiku przedsejmowym w Środzie 3 XI został obrany jednym z posłów na sejm 1591 r. z zaleceniem «justyfikacji» zjazdu kolskiego. Na sejmiku posejmowym 12 III 1591 należał do protestujących przeciw niektórym punktom uniwersału poborowego, zwłaszcza tym, które dotyczyły retent z woj. poznańskiego i kaliskiego. Wraz z innymi manifestował też w obronie zjazdu kolskiego. W czerwcu 1592 stryj Stanisław (zob.) scedował mu star. kowalskie, 4 VIII t.r. sejmik średzki obrał go posłem na sejm inkwizycyjny. W r. 1594 stryj odstąpił mu także star. konińskie. Dn. 1 X 1594 podpisał P. uchwałę nadzwycz. sejmiku średzkiego, wyrażając m. in. zgodę na przeznaczenie poboru na obronę granic południowo-wschodnich w związku z zagrożeniem «od pogan».
Wkrótce wyjechał do Włoch. Był w Rzymie, zimą 1595 składał wizytę Stanisławowi Reszce w Neapolu, t. r. wpisał się do albumu nacji polskiej w uniwersytecie padewskim; w Padwie był jeszcze w lipcu 1597 (informacja o pobycie P-ego w Orleanie, podana w „Arch. nacji pol. w uniw. padewskim”, dotyczy innego Andrzeja Przyjemskiego, syna Władysława). W styczniu 1598 był już w kraju, z odbytego 26 I sejmiku w Środzie posłował na sejm. W listopadzie 1600 teść Adam Baliński, kaszt. bydgoski, scedował mu star. kruszwickie. Był P. jednym z wysłanników sejmiku posejmowego średzkiego (1 X 1601), zawożących królowi aprobatę na drugi pobór na wojnę w Inflantach oraz protestację przeciw gwałtom popełnianym przez Ewalda Golcza. W czerwcu 1602 przebywał w Kaliszu na leczeniu i tu konferował z nim Andrzej Opaliński, proboszcz płocki, poseł królewski na sejmik średzki. Na sejmie 1605 r. zasiadał P. już jako kaszt. gnieźnieński, uczestniczył następnie w sejmie w r. 1606 i należał do posłów wysłanych przez senat na zjazd rokoszowy pod Stężycę celem odbycia rozmów z Mikołajem Zebrzydowskim. Po trzydniowym pobycie w obozie rokoszan (9–11 IV) i po odbyciu rozmów z Zebrzydowskim i obecnymi tam senatorami posłowie, nic nie sprawiwszy, wrócili na sejm do Warszawy. W kolportowanym później pisemku „Zniesienie kalumni z p. wojewody krakowskiego” oskarżano posłów senatorskich, wśród nich i P-ego, że nie przekazali senatorom w Warszawie wręczonego im rzekomo przez Zebrzydowskiego pisma wyjaśniającego motywy rokoszu i domagającego się rozpatrzenia ich przez senat. Na rozdwojonym sejmiku w Środzie 3 VI t.r. był P. jednym z delegatów stronnictwa regalistycznego do opowiadających się za rokoszem secesjonistów. Gdy do zgody nie doszło, P. podpisał uchwałę antyrokoszową. Uczestniczył z kolei w zjeździe szlachty woj. poznańskiego i kaliskiego na sądach grodzkich w Poznaniu (18 VII) i podpisał protestację przeciw uchwale nadzwycz. sejmiku średzkiego z 8 VII, opowiadającego się za jechaniem pod Sandomierz. We wrześniu był na zjeździe w Wiślicy i uczestniczył w zawiązaniu konfederacji przy królu. W marcu 1608 podczas sądów grodzkich w Poznaniu był jednym z sygnatariuszy wysłanego do króla listu, uznającego potrzebę załatwienia pretensji żołnierzy inflanckich i odbycia narady w celu uspokojenia kraju po rokoszu. Na rozpoczętą 28 IV t.r. konwokację senatorów w Krakowie przybył jako jeden z pierwszych. Szukającemu jego pośrednictwa Zebrzydowskiemu odmówił, doradzając, by lepiej porozumiał się «ze starszymi senatorami», a najlepiej – zdał się na łaskę króla. Przy okazji wypomniał mu dawne oskarżenie o rzekome zatajenie pisma wręczonego pod Stężycą.
Na wyprawę Zygmunta III przeciw Moskwie wystawił (1610) poczet 22 husarzy, który wchodził w skład pułku królewskiego. Sam udziału w wojnie nie brał. W poselstwie wysłanym 16 III 1611 spod Smoleńska do bojarów moskiewskich jeździł nie P. (jak mylnie zasugerowano w „Historii dyplomacji polskiej”, II), lecz jego brat Krzysztof (B. Raczyńskich: rkp. 33 k. 290v.). Na sejm w r. 1611 przybył P. z opóźnieniem, już po wotach senatorskich. Został wyznaczony z tego sejmu na jednego z komisarzy do pertraktacji z wysłannikami elektora brandenburskiego Jana Zygmunta «na uspokojenie nawigacji rzeki Warty» i 15 V 1612 brał zapewne udział w zakończonych fiaskiem pertraktacjach z komisarzami brandenburskimi między Skwierzyną a Gorzowem. W jesieni 1612 miał ponoć przekazać królowi na wojnę z Moskwą 150 000 złp. Podczas pierwszego, zwycz. sejmu w r. 1613 przyjął wizytę posłów elektora i wyraził gotowość swej pomocy w prowadzonych przez nich układach dotyczących lenna pruskiego. Dn. 1 VII t.r. zebrana na kontraktach świętojańskich w Poznaniu szlachta, obawiająca się zbrojnego najazdu ze strony skonfederowanych wojsk inflanckich, wybrała P-ego na jednego z deputatów mających czuwać nad bezpieczeństwem Wielkopolski i kierować zaciągami wojewódzkimi. Na drugim, nadzwycz. sejmie t. r. został P. wyznaczony do komisji bydgoskiej i wiosną 1614 brał udział w jej pracach nad wypłaceniem żołdu wojsku smoleńskiemu. W r. 1615 był marszałkiem Trybunału Kor. w Lublinie, w jesieni t. r. został jednym z komisarzy na mające się odbyć rokowania pokojowe między Polską a Szwecją w Szczecinie. Dn. 1 IX, wraz z innymi komisarzami polskimi, przybył P. do Szczecina, gdzie bezskutecznie oczekiwali przez 2 tygodnie na przedstawicieli Szwecji i państw mediacyjnych. W pisanym ze Szczecina liście do kanclerza Feliksa Kryskiego upatrywał P. przyczyn niedojścia kongresu w złej woli elektora Jana Zygmunta, głównego inicjatora mediacji. W swej zaś relacji z poselstwa na sejmie w r. 1616 uważał, iż istotnym powodem był fakt rozejścia się sejmu w r. 1615: «Dotąd trwali panowie chrześcijańscy, król francuski i angielski … zgadzać WKM z Gustawem, póki spodziewali się inakszej zgody u nas. Skoro usłyszeli o rozerwanym sejmie, puścieli społem rzeczy». Dodawał jednak, iż «umyślnie spraktykowano było od sąsiad naszych, żeby sejm nie doszedł i dlatego religią rzucono na plac, aby o nią się swarząc sejm rozerwano». Podejrzenia kierował też w stronę miast pruskich, «bo przez te siła praktyk się dzieje», i domagał się dochodzeń «kto wzdy jest, co te praktyki czynił». W drugiej części swego wystąpienia poddał surowej krytyce rozprzężenie wewnętrzne, brak dyscypliny wojskowej, «inkursję do Wołoch», lekceważenie praw przez szlachtę.
W r. 1617, po Mikołaju Wolskim, który postąpił na marszałkostwo w. kor., został P. mianowany marszałkiem nadwornym. Dostał t.r. kolejne starostwa: inowrocławskie i bydgoskie. Był na sejmie 1618 r. i 4 III podpisał list senatorów do «rotmistrzów, poruczników i rycerstwa wojska królewicza JM» z zachętą do trwania na moskiewskiej wyprawie i obietnicą wypłacenia żołdu. W lecie t. r. wybierał się na kurację do Abano w Górach Eugenejskich. Równocześnie, a może przy tej okazji, 25 VII zlecił mu król poselstwo do Ferdynanda w celu złożenia gratulacji z powodu objęcia tronów czeskiego i węgierskiego oraz omówienia bliżej nie sprecyzowanych w instrukcji spraw. Dn. 1 IX nuncjusz F. Diotallevi depeszował do kardynała Borghese o pomyślnym przebiegu poselstwa P-ego, 30 IX natomiast król zalecał marszałka względom Cosima II, księcia Toskany, do którego P. miał z kolei jechać.
W r. 1579 był P. dziedzicem wsi Jarotki w pow. pyzdrskim, zaś w r. 1596 z działów braterskich dostały mu się wsie: Czeszewo, Mikuszewice, Chlebowo, Łojewo i Budzisław w tymże powiecie. Od A. Czarnkowskiego w r. 1611 kupił za 128 500 zł miasto Miejską Górkę oraz wsie: Sobiałkowo, Rostępniewo, Niemarzyno, Szymanowo, Cegielnię oraz część Sierakowa w pow. kościańskim. Od S. Lipskiego w r. 1612 kupił za 25 000 zł Roszkowo i Sarbinowo, również w pow. kościańskim. Należały doń ponadto: Granówko, Sierpowo, Woliszewo, Grodzisko, zaś t. r., po śmierci brata Krzysztofa, dworzanina królewskiego, dostały mu się ponadto wsie Przyjma (Przyma) i Przyrowno w tymże powiecie. Od prymasa Wawrzyńca Gembickiego dostał w użytkowanie (na lat 9) wieś Odrowąż. U schyłku życia był też dziedzicem miasta Osieczna z zamkiem i wsiami: Wojnowicami, Grodziskiem, Łaniewem, Trzebinią, Jeziorkiem w pow. kościańskim, Witkowem, Małachowem, częścią Małachowa Kępicz w pow. gnieźnieńskim. Po bracie Krzysztofie dostały mu się w r. 1612 dożywotnie dzierżawy wsi królewskich: Poledno, Lichnowo i Rudnowo w woj. chełmińskim. W r. 1615 scedował synom starostwa: konińskie – Stanisławowi, kowalskie – Adamowi, któremu w r. 1618 odstąpił nadto 2 miasta i 3 wsie ze star. kruszwickiego. Zmarł P. w r. 1618.
Żoną P-ego była Zofia z Chomiąży Balińska, córka Adama, kaszt. bydgoskiego i star. kruszwickiego, zaślubiona w r. 1589, zmarła przed r. 1599. P. miał z nią synów: Adama Wojciecha (Olbrachta), kaszt. gnieźnieńskiego (zob.), i Stanisława, marszałka w. kor., woj. inowrocławskiego (zob.).
Estreicher; Korytkowski, Arcbpi gnieźn., III 677; Dworzaczek; Niesiecki; Uruski; – Barycz H., Spojrzenie w przeszłość polsko-włoską, Wr. 1965; tenże, Z epoki renesansu, reformacji i baroku, W. 1971; Byliński J., Dwa sejmy z r. 1613, Wr. 1984; Historia dyplomacji polskiej, W. 1982 II; Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce (1606–1609), Wr. 1960; Mincer F., O rokowaniach polsko-brandenburskich w sprawie żeglugi rzecznej, Zesz. Nauk. WSP w Opolu. Historia Nr VI, Opole 1967 s. 97–8; Ochmann S., Sejmy lat 1615–1616, Wr. 1970; Opaliński E., Elita władzy w województwie poznańskim i kaliskim za Zygmunta III, P. 1981 s. 45, 100, 152; Seredyka J., Aktywność senatorów wielkopolskich na sejmach…, „Pam. B. Kórn.” Z. 18: 1981 s. 6–7; – Akta sejmikowe woj. pozn., I cz. 1; Arch. nacji polskiej w uniw. padewskim, I; Elementa ad Fontium Editiones, VI; Lustracja województw Prus Królewskich 1624, Gd. 1967 s. 232; Matricula Academiae Olomucensis, s. 46, w: Ročenka Cyrilo metodějské Fakulty Bohoslavecké v Olomouci za dobu od R. 1918 do R. 1928, Olomouc 1929; Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego, Kr. 1918 I, III; Script. Rer. Pol., V (Diariusz komisji bydgoskiej), XVIII (Diariusz sejmu 1585); Urkunden und Aktenstücke, Wyd. H. Ehrenberg, Leipzig 1892 s. 450; Vol. leg., III 31, 144; – AGAD: Metryka Kor., t. 137 k. 189, t. 138 k. 278, t. 145 k. 282v.; Arch. Państw. w P.: Inowrocław Z. 10 k. 359v., 398, 524v., Z. 11 k. 29 i n., Konin Grodz. 29 k. 259, 36 k. 67v., 42 k. 85, 44 k. 564, Kościan Grodz. 115 k. 767v., 772v., Poznań Grodz. 24 k. 773, 774, 30 k. 547, 31 k. 172, 35 k. 45v., Wschowa Grodz. 40 k. 119; B. Czart.: rkp. 339 k. 258, rkp. 104 k. 117, 533–535, rkp. 105 k. 505, rkp. 109 k. 179, rkp. 110 k. 491, 635v.; B. Kórn.: rkp. 325 s. 35–38, rkp. 326 s. 130–132 (instrukcja poselska z błędem rocznym w dacie: jest 1617 – winno być 1618); B. PAN w Kr.: rkp. 8399 k. 33–34.
Włodzimierz Dworzaczek i Halina Kowalska