Rey (Rej) Andrzej h. Oksza (ok. 1584–1641), starosta libuski, dyplomata i działacz kalwiński. Był synem Krzysztofa (zob.) i Katarzyny z Drohojowskich.
Początkowe nauki R. pobierał w domu; jego nauczycielem był pochodzący z Czech Adam Blanch. Czuwał on także nad jego zagranicznymi studiami, które wraz z braćmi Janem i Stanisławem odbył w l. 1598–1600 w Altdorfie (immatrykulacja 24 VIII 1598) i następnie, od 6 IX 1600, w Lejdzie, na wydziale sztuk wyzwolonych. Kształcił się tam pod kierunkiem Piotra Bertiusa, którego nazywał później swym mistrzem i preceptorem, Piotra Molineusa i Józefa Justa Scaligera. W Lejdzie ogłosił drukiem dysertację De optima re publica (1602). Zachęcony popularnością prof. Bartłomieja Keckermanna przeniósł się R. w r. 1606 do Gimnazjum Akademickiego w Gdańsku. Pod kierunkiem Keckermanna napisał Discursus politici de consilio, consiliario et concilio sive consultatione ingenii in politicis acuendi gratia…. Powoływał się w nim na pisarzy zachodnioeuropejskich, a także na swego dziada Mikołaja Reja i Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Ukazał się on drukiem w zbiorze dysput („Disputationes practicae…”, s. 433–563) grona uczniów Keckermanna wydanych w r. 1608 w Hanau. Staraniem R-a zostały wydane t. r. w Hanau wykłady Keckermanna pt. „Systema rethoricae…”, poprzedzone listem R-a do czytelników, podpisanym 1 X 1607 w Heidelbergu, w drodze do Francji. Pod koniec t. r. rozpoczął R. studia w założonej przez Filipa du Plessis-Mornaya protestanckiej akademii w Saumur. Mornay zaprzyjaźnił się z R-em po otrzymaniu listu polecającego R-a od znanego filologa z Genewy Izaaca Casaubona. W Saumur R. poznał André Riveta, później profesora w Lejdzie. W r. 1609 realizując magnacki program studiów zapisał się R. do akademii jazdy konnej w Angers w Anjou.
R. został wtajemniczony przez Mornaya w plan zorganizowania europejskiej ligi protestanckiej w celu obalenia sojuszu papiesko-habsburskiego i rozbicia obozu kontrreformacji. Wyruszając w drogę powrotną podjął się R. misji w tej sprawie do Paola Sarpiego w Wenecji oraz do przywódców opozycji protestanckiej w Niemczech i Czechach. Opatrzony listami Mornaya wyruszył 7 V 1611 przez Lyon, Turyn, Mantuę, Weronę i Padwę do Wenecji, w której odbył rozmowy z Sarpim oraz z innymi przedstawicielami obozu proreformacyjnego (F. Micanzo, P. Asselineau, G. Calandri). Dyskutowano nad postępami reformacji w Wenecji i wynalezionym przez Galileusza teleskopem. Wenecjanie podejrzewali jednak, że R. jest szpiegiem kurii rzymskiej. Z Wenecji udał się R. do Ambergu w Górnym Palatynacie na konferencję z Chrystianem, księciem Anhaltu, a stąd do Austrii do przedstawiciela opozycji Jerzego Erazma Tschernembela, z którym omówił sprawę stosunku protestantów do Macieja Habsburga. Pisał stąd 26 XI 1611 do Mornaya. Odwiedził następnie na Morawach na zamku Rosice Karola Starszego z Żerotina, któremu wręczył list Jakuba Augusta de Thou zabiegającego o czeskie materiały historyczne do dziejów reformacji. U Żerotina poznał przywódców czeskiej opozycji: Jerzego z Hodic, Reicharda ze Starhemberga i Wacława Vilema z Roupova. Pierwszą informację o pogarszaniu się położenia protestantów w Czechach i na Węgrzech wysłał R. do Saumur 26 XI 1611, a następnie pisał 15 I 1612 z Ołomuńca, w którym był u boku Żerotina podczas miejscowego sądu ziemskiego. Z Moraw powrócił do Polski, dokąd mu Żerotin przesyłał 12 I 1613 listy od Mornaya z Saumur. W marcu 1613 był w Gdańsku, niewątpliwie u Janusza Radziwiłła uczestniczącego w powyższych protestanckich negocjacjach. Z Gdańska pisał R. 9 III 1613 do de Thou, obiecując przesłanie źródeł i relacji o rokoszu sandomierskim oraz o sprawach pruskich i inflanckich. Kontakty z Mornayem utrzymywał R. jeszcze w roku 1614; nosił się wówczas z zamiarem przełożenia jego dzieła pt. „Mysterium inquitatis”.
Został R. w tym czasie dworzaninem królewskim i przebywał na dworze Zygmunta III pilnując na nim spraw dysydenckich, głównie w porozumieniu z Krzysztofem Radziwiłłem, przekazywał stale informacje z dworu i z zagranicy. W r. 1618 poślubił Zofię z Łabiszyna Latalską, córkę Mikołaja, i zamieszkał w jej dziedzicznych Skokach w Wielkopolsce obejmując patronat miejscowego zboru braci czeskich. W styczniu 1624 został R. obrany posłem na sejm z sejmiku średzkiego. Współpracował nadal ściśle z Krzysztofem Radziwiłłem, głównie za pośrednictwem jego stałego agenta na dworze, star. radziwiłłowskiego z Orli Stanisława Kurosza. Posłował następnie (również z Środy) na sejm w r. 1625. T. r. z powodu zarazy opuścił na większą część roku Wielkopolskę i już w r. n. chciał przy poparciu K. Radziwiłła wydzierżawić star. tykocińskie, aby, jak pisał, być bliżej Litwy i Radziwiłła. Wyjazd na pogrzeb ojca i zagubienie się listu R-a do Radziwiłła przeszkodziły w realizacji tego zamiaru. W r. 1626 (przed 26 I 1627) urodził mu się syn, którego ojcem chrzestnym został K. Radziwiłł. Dn. 6 V 1627 na nadzwycz. sejmiku wielkopolskim w Środzie, wraz z pozostałymi opozycjonistami, na «nic nie pozwolił» z propozycji królewskich. Jako poseł na sejmie t. r. współpracował z S. Kuroszem, bronił programu i interesów K. Radziwiłła. Po sejmie objeżdżał Rzpltą, głównie Wielkopolskę, agitując przeciw polityce dworskiej i skłaniając dysydentów do kandydowania na posłów sejmowych za swoim przykładem. Posłował na sejm w r. 1628 oraz w r. 1629 na drugi sejm, na którym został wyznaczony z Wielkopolski na komisarza do zapłaty wojsku pruskiemu i inflanckiemu. Był już wówczas sekretarzem królewskim.
W r. 1630 we wrześniu i w 1. poł. października R. był na komisji wojskowo-skarbowej we Lwowie, na której zastępował ciężko chorego podskarbiego w. kor. Hermolausa Ligęzę. Po ukończeniu prac komisji udał się do króla do Tykocina, aby mu zdać z niej sprawę. Przebywając jeszcze 16 I 1631 przy królu w Tykocinie odradzał K. Radziwiłłowi przybycie do Warszawy na początku sejmu. Był świadkiem ostatnich chwil króla, które opisał w listach do K. Radziwiłła 27 i 29 IV 1632, a po jego zgonie doradzał 5 V t. r. K. Radziwiłłowi, aby wezwał swych przyjaciół do Starejwsi na Podlasiu pod Węgrowem, w celu naradzenia się «czego się kto podejmie». Dn. 12 V t. r. rozmawiał z królewiczem Władysławem o sprawach różnowierców; wyniósł z tej rozmowy niezwykle dodatnie wrażenie. Odtąd był pośrednikiem między królewiczem a K. Radziwiłłem. Na sejmie konwokacyjnym (posłował z woj. poznańskiego) został R. powołany do zespołu doradców przy interreksie oraz na przewodniczącego komisji do rewizji skarbu kor. Wyniki rewizji przedstawił 10 VII izbie poselskiej. Na sejmie elekcyjnym należał do aktywnej grupy posłów domagających się zapewnienia swobód wyznaniowych protestantom; 16 X wybrano go z izby do komisji mającej przygotować projekt konstytucji o obwarowaniu konfederacji warszawskiej «de religione». Dn. 19 X wszedł także do komisji obradującej pod przewodem królewicza Władysława nad sprawą religii greckiej, a w dniu następnym królewicz zaproponował go do nowego składu tej komisji, która opracowała «Puncta assecurations obywateli Korony i W. Ks. Litewskiego ruskiego narodu wyznających grecką religię». Został również przedstawicielem W. Ks. Lit. w komisji sejmowej do spraw bezpieczeństwa granicy wschodniej Rzpltej. Dn. 13 XI podpisał elekcję Władysława Wazy.
Wszedł R. odtąd do grona najbliższych doradców króla; był jego dworzaninem pokojowym (pozostał nim nawet po małżeństwie króla z Cecylią Renatą Habsburżanką). W maju 1633 powołał go Władysław IV do grona komisarzy, mających prowadzić mediacje między cesarzem a Szwecją, a gdy sprawa stała się nieaktualna z powodu śmierci Gustawa Adolfa, planował wysłanie R-a na jego pogrzeb do Szwecji, jako swego reprezentanta. Przed 24 IV 1633 dostał R. star. libuskie w pow. bieckim, do którego intromitowano go 24 III 1634. Towarzyszył królowi na wyprawę smoleńską przekazując jego polecenia K. Radziwiłłowi, a 2 VII 1633 został wysłany do jego obozu pod Smoleńsk przez króla z instrukcjami, po czym 8 VIII t. r. był już znów przy królu w Borysowie i towarzyszył mu do końca kampanii. W czerwcu 1634 był komisarzem przy zawieraniu traktatu polanowskiego, a we wrześniu 1635 brał udział w rokowaniach ze Szwedami prowadzonych w Sztumskiej Wsi (Sztumdorfie). Wtedy też postanowił pozostać przez najbliższy okres na dworze królewskim i w związku z tym wydzierżawił na trzy lata swoje dobra. Należał R. do gorących zwolenników kandydatury Elżbiety, palatynówny reńskiej i siostrzenicy króla Anglii Karola I, na małżonkę Władysława IV i popierał gorliwie starania o podkanclerstwo kor. dla innego jej zwolennika, bpa kamienieckiego Pawła Piaseckiego. Prosił 12 IX i następnie 7 i 20 X 1635 K. Radziwiłła o przyjazd na dwór, gdyż ksiądz Piasecki «o pieczęci już zwątpił i jak tak rozumiem, jeśli W. Ks. M. w czas nie przyjedziesz i temu nie zabierzysz» (list z 7 X). Dn. 12 i 13 V 1636 przebywał z królem na wyprawie myśliwskiej w Lejpunach na Litwie. Dn. 16 VII t. r. wziął udział w uroczystym pogrzebie w Toruniu królewny Anny Wazówny. R. czuwał nad organizacją pogrzebu pragnąc wykorzystać tę uroczystość, zgodnie z intencją króla, w celu propagowania projektu kalwińskiego małżeństwa Władysława IV.
Po zawarciu układu o małżeństwie z Cecylią Renatą Habsburżanką Władysław IV wysłał R-a do Danii, Anglii i Holandii w celu zawiadomienia o tym i przekazania zaproszeń na swój ślub. Miał również R. przełamywać opory i sprzeciw wobec nowych królewskich ceł morskich na zboże. Przygotowując się do tego poselstwa wysłał R. już 12 III 1637 z Warszawy list do Johna Coke’a, angielskiego sekretarza stanu. R. zabrał w drogę syna Mikołaja, stryjecznego bratanka Andrzeja (zob.) i ich przyjaciela Andrzeja Schlichtynga, sędzica wschowskiego. Do orszaku należeli również sekretarz poselstwa Piotr Grzybowski, młody szlachcic ze Skok Samuel Piekarski, Edward Kleist z Tczewa i dwaj tłumacze Szkoci, Gordon i Nayman. Członkowie poselstwa opuścili 22 VII 1637 Poznań i przez Skoki, Nakło i Toruń przybyli już z R-em do Gdańska. R. spotkał się w nim z agentem angielskim Francisem Gordonem i opuścił Gdańsk drogą morską 3 VIII t. r., 7 VIII przybył do Kopenhagi, w której nie zastał króla duńskiego i już 9 VIII opuścił Danię, aby 31 VIII przybyć do portu angielskiego Harwich. Z Ipswich udał się R. z większą częścią orszaku do Greenwich, w którym przebywał król angielski Karol I, natomiast młodzi Rejowie z Janem Laetusem i Gordonem udali się w podróż po Anglii i do Greenwich powrócili dopiero 20 IX zastając R-a nadal oczekującego na audiencję. Mimo otrzymania paszportu na drogę powrotną bez audiencji R. 11 X udał się potajemnie do Windsoru i Londynu aby starać się bezskutecznie o posłuchanie u Karola I. W Londynie nawiązał m. in. stosunki z Samuelem Hartlibem. Dn. 13 XI otrzymał ostateczną odmowę i 20 XI opuścił Londyn pozostawiając w nim sekretarza poselstwa Grzybowskiego (który pozostał tam do stycznia 1638, prowadząc rozmowy handlowe). Po przybyciu do Hagi wystosował R. 23 XI pismo do Stanów Generalnych, które troszcząc się o stosunki handlowe z Polską wymogły na księciu orańskim posłuchanie dla R-a. Nie odwiedzili go jednak ani poseł angielski, ani posłowie francuski i wenecki, i misja zakończyła się także w Holandii fiaskiem. R. spotkał w niej kolegę z Saumur André Riveta. Holandię opuścił 10 XII 1637 udając się do Danii. W styczniu 1638 był w drodze powrotnej w Hamburgu. Nieudane poselstwa do Anglii i Holandii ułatwiły królowi odmowę nadania R-owi obiecanej dawno kaszt. gnieźnieńskiej. Obietnicę «przypominał» R. królowi już przed 28 III 1637. Był posłem na sejm w r. 1638 i przebywał również w Warszawie w czasie sejmu jesiennego 1639 r. Pobyt ten traktował wówczas jako pożegnanie króla, dworu i przyjaciół.
Równolegle z działalnością polityczną zajmował się R. sprawami Kościołów braci czeskich w Wielkopolsce i kalwińskiego w Małopolsce. Już 2 V 1612 był obecny na synodzie dystryktowym w Seceminie, a 11 XI 1630 na konwokacji prowincjonalnej w Oksie, w dobrach swego stryjecznego brata Marcina. Od 27 IX do 13 XI 1632 organizował zjazd dysydentów w Warszawie i w tym czasie przesłał starszym zborów wielkopolskich swój tekst Wstępu do nowego wydania „Biblii Gdańskiej”. Dn. 28 IV 1633 był na synodzie w Oksie, w czasie którego zajmował się sprawami alumnatu kalwińskiego w Toruniu. W marcu 1640 podejmował niezwykle gościnnie synod prowincjalny w swoich Skokach w Wielkopolsce. W r. 1635 kupił od Barbary z Ostroroga Modliszewskiej miasto Ostroróg z ośmioma wsiami za 170 tys. złp. W r. 1636 instytuowany proboszcz wytoczył mu proces przed Trybunałem Koronnym o zwrot dawnego kościoła parafialnego w Ostrorogu. «Brat» R-a, Krzysztof, ze zbrojnymi «knechtami» bronił kościoła, który katolicy usiłowali zająć przed ostatecznym wyrokiem. Po utracie kościoła R. pozwolił na odbywanie nabożeństw braci czeskich na zamku i obiecał opłacać kaznodzieję. W pobliżu Skoków założył wsie: Rejowiec i Niedźwiedziny dla kolonistów niemieckich, którym pozwolił wybudować zbory luterańskie. W testamencie przeznaczył swoje szaty, wartości 5 tys. złp., na potrzeby zborów w Skokach i Ostrorogu.
Dochody jakie czerpał R. ze swoich dóbr wielkopolskich oraz ze starostwa libuskiego, nie wystarczały na pokrycie kosztów jego wystawnego trybu życia. Toteż stale gnębiły go długi i chwytał się różnych sposobów w celu zdobycia gotówki. Przy pomocy energicznego zarządcy dóbr starostwa libuskiego starał się podnieść zyski ze starostwa, co z kolei prowadziło do licznych procesów, m. in. z posiadaczami leżących w starostwie sołectw. Miał R. dom w Bieczu oraz dworek w Warszawie. W r. 1640 scedował R. star. libuskie synowi Mikołajowi, który został nań intromitowany 13 XI t. r.; R. zachował jednak prawo dożywotnie do tego starostwa. Pod koniec życia mieszkał w Skokach. R. zmarł 13 II 1641, pogrzeb odbył się 19 XI t. r. w zborze braci czeskich w Skokach, w którym pochowano go obok pierwszej żony Zofii z Latalskich (zm. przed 24 X 1630).
Pozostawił R. drugą żonę Zofię z Przecławic.
Z pierwszego małżeństwa R. miał synów: Mikołaja i Władysława (zob.), oraz dwie córki, Katarzynę (zm. po r. 1647), od 21 X 1640 już za Rafałem Leszczyńskim, wojewodzicem bełskim, 2. v. żonę Rafała Buczackiego-Tworowskicgo, i Annę w r. 1642 pannę, później żonę Stanisława Dunin Karwickicgo.
Współcześnie z R-em żył inny Andrzej Rej, jego brat stryjeczny, syn Mikołaja i Doroty z Hlebowiczów.
Istnieje przypuszczenie, że znajdujący się w waszyngtońskiej Courtesy National Galery of Art obraz Rembraudta, znany jako portret polskiego szlachcica (datowany na r. 1637) jest portretem R-a (Odložilík O., Rembrand’s Polish Nobleman, „The Polish Review” T. 8: 1963 z. 4 s. 3–32, po s. 16 fot. portretu); – Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI; Słown. Geogr., VII 695 (Ostroróg); Boniecki, II 221, XIV 38; Niesiecki; Uruski (liczne błędy); Żychliński, XV 125 (liczne błędy); Elektorowie; – Bodniak S., Młodzież polska w Gdańskim Gimnazjum Akademickim w w. XVI–XVII, „Roczn. Gdań.” T. 8: 1954 s. 42; Cynarski S., Paolo Sarpi i jego związki z Polską, Kr. 1969 s. 18, 111, 112, 114, 123, 130; tenże, Starosta libuski Andrzej Rej z Nagłowic – dyplomata pierwszej połowy XVII w., w: Nad rzeka Ropą. Szkice historyczne, Kr. 1968 s. 387–402 (fot. domniemanego portretu); Czapliński W., Polska a Prusy i Brandenburgia za Władysława IV, Wr. 1947 s. 63 n.; Drohojowski J., Kronika Drohojowskich, Kr. 1904 cz. 1–2; Dzięgielewski J., O tolerancję dla zdominowanych, W. 1986; Frijhoff W., Etudiants etrangers a l’Académie d’equitation d’Angers au XVIIe siecle, „Lias” R. 4: 1977 s. 39; Garbacik J., Polska wobec konfliktu Wenecji z papieżem Pawłem V (1606–1607), Lw. 1938 s. 156; Hrubý F., Filip du Plessis-Mornay a Karel Žerotin v letach 1611–1614, w: Pekařův Sbornik. Od pravěku ku dnešku, Praha 1930 II 63 i n.; Kaczorowski W., Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632 r., Opole 1986; Kot S., Anglo-Polonica, „Nauka Polska” T. 20: 1935 s. 100–1; Łukaszewicz J., O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiejpolsce, P. 1835 s. 69, 191, 196, 202, 205, 343; Merczyng H., Rejowie z Nagłowic jako członkowie polskiego kościoła ewangelickiego (z tablicą genealogiczną), w: Z wieku Mikołaja Reja, W. 1905 s. 49–58; Mierzwa E. A., Anglia a Polska w pierwszej połowie XVII w., W. 1986; Nadolski B., Życie i działalność naukowa uczonego gdańskiego Bartłomieja Keckermanna, Tor. 1961 s. 21, 23, 100–1; Odložilík O., Karel Starši ze Žerotina, Praha 1936 s. 172; Serwański M., Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej (1618–1648), P. 1986; Szelągowski A., Rozkład Rzeszy za panowania Władysława IV, Kr. 1907 s. 162, 223–4; – Akta do dziej. Pol. na morzu, VII cz. 1 s. 166; Akta grodz. i ziem., X 219–20; Akta sejmikowe woj. pozn., I cz. 2 s. 174, 194, 252, 271, 303; Akta synodów różnowierczych w Pol., III; Album studiosorum Academiae Lugduno Batavae 1575–1875, Hagae 1875, s. IX, XXXIX, 59; Hesperus M., Wizerunek śmierci i pogrzebu wielebnej pamięci w. jm. pana Andrzeja Reja z Nagłowic…, Leszno 1641; Die Matrikel der Universität Altdorf, Hrsg. E. von Steinmeyer, Würzburg 1912 I 67, II 54; La Mission de Claude de Mesmes comte d’Avaux ambassadeur extraordinaire en Pologne 1634–1636, Publie par F. Pulaski et L. Tomkiewicz, Paris 1937; Plessis-Mornay F. du, Mémoires et correspondence, Paris 1824–5 X–XI; Sarpi P., Lettere ai protestanti, Bari 1931 I 26, II 211–12, 243; Unpublished Letters by Comenius, Wyd. D. Čapková, w: Acta Comeniana, XXVI/2, Praha 1970 s. 290, 293; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V teka 300 nr 12998, tamże zbiory niesygn.; Arch. Państw. w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Biec. 178 s. 981–982; Arch. Państw. w P.: Akta braci czeskich, nr 1151, 1161, 1507 s. 27, Grodz. Pozn. 34 k. 206v., 41 k. 271v., 681 k. 1023v.–1026; B. Czart.: rkp. 390 s. 454, rkp. 2974/II (Teki Lukasa t. 2) s. 76 n., 195; B. Uniw. Warsz. Kartoteka synodaliów.
Tadeusz Wasilewski