Rostworowski Andrzej h. Nałęcz (1745–1831), sędzia czerski, poseł na Sejm Czteroletni. Ur. 28 I w Lesznowoli (w ziemi czerskiej), był najstarszym synem Antoniego Jana (zob.) i Konstancji z Lanckorońskich, bratem Franciszka Ksawerego (zob.), bratankiem Franciszka (zob).

Nie wiadomo, jak przebiegała edukacja kasztelanica. Zapewne po początkowej nauce w domu R. kształcił się w jakimś konwikcie zakonnym. W niedatowanym liście do swojego wuja Jana Andrzeja Załuskiego, Konstancja Rostworowska żaliła się na męża: «Umyślił JMość oddać Jędrusia do obserwantów na drugi rok retoryki, mais avouez Mr quelle drôle d’idée, jakoby nie było publicznych szkół i kilku konwiktów w Warszawie, que nous vandons notre fils dans un couvant de mendiants» i prosiła, by adresat «łaskawą decyzją swoją poparł ciche zdanie moje». W innym liście prosiła Załuskiego: «abyś […] to wymógł u Jmości księdza rejensa księży komunistów, żeby już nie odwłóczył przyjąć Jędrusia na stół, aby stamtąd mógł traktować szkoły», bowiem ojciec nie chce oddać syna do konwiktu, ani na stancję z dyrektorem. Edukacją R-ego i jego brata Franciszka Ksawerego zajmował się również ich stryj Franciszek. Wg relacji Michała Starzeńskiego, Franciszek «opiekował się dwoma synowcami, Ksawerym i Andrzejem, których sam również wychował i to na zacnych ludzi». Będąc posłem konfederacji barskiej w Dreźnie (od schyłku r. 1769 do wiosny 1772), Franciszek miał przy sobie bratanka, który mu służył za sekretarza; bywał on identyfikowany z R-m, lecz wszystko wskazuje, że towarzyszył stryjowi Franciszek Ksawery. W dn. 29 XII 1770 otrzymał R. od Stanisława Augusta tytuł szambelana, co trudno pogodzić z zaangażowaniem w antykrólewskiej konfederacji. Z lutego 1772 mamy wiadomość, że R. przybył do Lesznowoli «z Rusi».

Z początków lat siedemdziesiątych pochodzą informacje świadczące o nabieraniu przez R-ego znaczenia w ziemi czerskiej. Dn. 16 IV 1773 matka pisała do Załuskiego, że syn wyjechał «do Warszawy delegowany od ziemi, aby prowiantami zbyt nie obciążali Moskale dóbr w tej ziemi leżących», ogałacanych już wcześniej przez konfederatów. Sam zaś R. informował tegoż adresata, że delegowali go «w. w. urzędnicy do generała Bibikow». Jednak w liście chodziło głównie o sprawę osobistą: protekcję «względem ożenienia mego z W. Im. Panną Kuszlówną, stolnikówną podlaska», czemu przeciwni byli rodzice szambelana, głównie z racji miernego posagu. W maju 1775 starał się R. o rękę Józefy Komorowskiej, córki Jakuba, kaszt. santockiego (zob.), a siostry Gertrudy Szczęsnowej Potockiej. Związany z domem panny (pisał też panegiryki na cześć jej ojca) ks. Józef Komorowski uczcił zaręczyny drukowaną „Odą”. W t. r. spisano w Warszawie «dożywocie». Po śmierci ojca (luty 1775) otrzymał R. dobra Prażmów w Grójeckiem, które zaraz wypuścił w zastaw swemu szwagrowi Leonowi Kochanowskiemu. W r. 1779 do tytułu «szambelan JKMci» R. dodawał: «dóbr wsi Prażmowa i innych dziedzic». Wśród tych innych były należące do tegoż samego kompleksu Wola Prażmowska (lustracja 1702 r.) oraz Dziecinów (w tytulaturze z r. 1799).

Nie udało się ustalić, jaka posesja ziemska posłużyła R-emu za podstawę do funkcji poselskiej na sejm 1780 r. z woj. gnieźnieńskiego (w wykazie posłów na ten sejm występuje bez imienia «Rostworowski, szambelan królewski»; szambelanem był też stryj Franciszek, ale ten starzec już chyba nie posłował, mógł natomiast dopomóc w Wielkopolsce bratankowi). W r. 1785 został R. sędzią ziemskim czerskim, wysunięty na pierwszym miejscu przez sejmik tej ziemi wśród czterech kandydatów «do prezentowania» królowi. Odtąd urząd ten sprawował bez przerwy, a 17 II 1792 był w gronie 15 sędziów ziemiańskich wybranych i zaprzysiężonych przez sejmik, „Kurier Warszawski” zaś, podnosząc we wspomnieniu pośmiertnym zasługi R-ego, podkreślał: «obieralny sędziego ziemi czerskiej urząd dożywotnie prawie piastował». W r. 1788 ominęło go podkomorstwo czerskie: obradujący pod laską jego brata Franciszka Ksawerego sejmik czerski 10 XI wybrał 4 kandydatów na ten urząd, umieszczając R-ego na drugim miejscu, po Pawle Boskim, który otrzymał nominację. Do bałamuctw należy zaliczyć powtarzaną za herbarzami (Kosiński, Żychliński, Uruski) informację, jakoby R. był «sekretarzem gabinetowym Stanisława Augusta». Nie udało się także znaleźć potwierdzenia wiadomości, że R-emu służył tytuł star. czerskiego, dziedziczony ponoć po dziadku i ojcu. Podobnie rzecz się ma ze star. liwskim, wspomnianym w nekrologu w „Kurierze Warszawskim”. Z kolei Teodor Ostrowski w obszernej dedykacji, adresowanej «Do JW. JMci P. Andrzeja Rostworowskiego sędziego ziemskiego czerskiego», a poprzedzającej wydane w r. 1786 w przekładzie i z polskimi uzupełnieniami tego uczonego pijara „Prawo kryminalne angielskie” W. Blackstone’a, nie ujawnia przyczyn wyrażanej w pochwałach wdzięczności. On jednak także nie wspomina żadnych starościńskich tytułów R-ego.

W r. 1788 przeszedł R. zdecydowanie jako kandydat regalistyczny na posła na sejm z ziemi czerskiej, otrzymując dwu i półkrotnie więcej «kresek» niż kandydaci obozu przeciwnego. Akces do konfederacji sejmowej podpisał w pierwszym terminie. W Warszawie zamieszkał w Marywilu przy ul. Senatorskiej. Nie należał do grona posłów najaktywniejszych w debatach sejmowych, wypowiedział się m. in. w sprawie lustracji królewszczyzn w czerwcu 1789. W t. r. był wśród «panów» zabiegających w Komisji Skarbu o pożyczkę z funduszu przeznaczonego przez sejm na wojsko, a powstałego z dóbr i kapitałów duchownych zwróconych Rzpltej przez dwór wiedeński, ponieważ zostały zabrane przy rozgraniczeniu po I rozbiorze z przekroczeniem traktatów. W listopadzie 1790 Teodor Potocki (ożeniony z Kordulą Komorowską, siostrą żony R-ego), pertraktując w sprawie urzędu wojewody dla siebie, upomniał się przy okazji o jakiś urząd wojewódzki i «wstęgę orderową» Św. Stanisława dla sędziego czerskiego. Order R. otrzymał 1 XII t. r.

Trudno ustalić, od kiedy R. związał się ze stronnictwem reform. Zapewne nastąpiło to wraz z nawiązaniem współpracy króla z większością patriotów. Chociaż nie ma źródłowej listy członków Klubu Radziwiłlowskiego, to na odtwarzanej hipotetycznej takiej liście w monografii Klubu R. się znalazł. Za jego zaangażowaniem się w dzieło reform przemawia kilka faktów. Dn. 29 IV 1791 wraz z marszałkiem Stanisławem Małachowskim oraz grupą senatorów i posłów przyjął prawo miejskie Warszawy. Najprawdopodobniej uczestniczył w słynnym posiedzeniu Klubu 2 V, na którym przeczytano projekt Ustawy Rządowej i rozpoczęto zbieranie podpisów senatorów i posłów pod zobowiązaniem się w „Asekuracji” do przeforsowania projektu w sejmie. Świadczy o tym jego podpis „Asekuracji” na wysokim, 24 miejscu. W dn. 3 V był na posiedzeniu sejmu i popierał Konstytucję. Jednak nie wszedł do Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej, którego członkiem był jego brat Franciszek Ksawery. W lutym 1792 sejmik czerski zlecił R-emu i posłowi tej ziemi w drugiej kadencji Karolowi Jezierskiemu podziękowanie Królowi i Stanom za Konstytucję 3 Maja. W dn. 13 IV t. r. Stanisław August zwracał się listownie do R-ego jako sędziego czerskiego, «który powszechny uzyskał dla siebie od współobywateli szacunek», o poparcie protegowanej przez siebie sprawy. W czasie powstania Rada Zastępcza Tymczasowa 30 IV 1794 powołała R-ego w skład Deputacji Komisyjnej Porządkowej Ziemi Czerskiej (a nie Komisji Porządkowej Księstwa Mazowieckiego, jak podają to niektórzy autorzy). O ówczesnej działalności R-ego nic nie wiadomo. Po trzecim rozbiorze wg wspomnienia w „Kurierze Warszawskim” «w wiejskim zaciszu szukał spoczynku, pociechy», a wg S. M. Rostworowskiego („Szkic historyczno-genealogiczny…”) «zamieszkał we Lwowie», co jest mało prawdopodobne, jeśli miałoby to być zamieszkanie stałe. Miał jednak R. jakieś posiadłości w Galicji, skoro «der Gutsbesitzer Ritter Andreas Rostworowski» został 27 VIII 1784 wpisany do galicyjskiej Landtafel. Ok r. 1800 sprzedał Prażmów Piotrowi Czołchańskiemu. Po zajęciu Galicji w r. 1809 w pierwszych władzach przyłączonej do Ks. Warsz. prowincji znalazł się R., dodany do reprezentacji stanowej (tzw. Stanów Krajowych Galicji) przy władzy gubernialnej we Lwowie jako jeden z 5 konsyliarzy. Dwaj jego synowie (Jan Tadeusz i Stefan) służyli w armii Księstwa. Pod koniec życia R. mieszkał w Bulanowicach (Galicja) u swego zięcia Jana Drohojowskiego.

W r. 1828 Kordula Potocka wręczyła cesarzowi Franciszkowi I podanie swego szwagra R-ego o tytuł hrabiowski. Gubernium Galicyjskie przyjęło nadanie tego tytułu, lecz Kancelaria Dworu uznała, że roszczenia na podstawie patentu z r. 1775 o tytułach w Galicji są przedawnione, a nadanie z łaski monarszej nie ma podstaw, gdyż R. «nie wykazuje żadnych szczególnych zasług [keine besonderen Verdienste] dla austriackiego Państwa». W r. 1830 podanie R-ego zostało przez cesarza odrzucone. Jednakże w dyplomie hrabiowskim z r. 1793 wystawionym dla potomków Jakuba Komorowskiego figuruje «Josepha Komorowska nupta comitissa Rostworowska». Ta nieścisłość kancelaryjna (Józefa była hrabianką, lecz nie hrabiną) oraz inne jeszcze wątpliwe wywody (przypisujące dziedziczny tytuł nie tylko Andrzejowi, lecz i Franciszkowi Ksaweremu) sprawiły, że Rostworowscy jako hrabiowie weszli do różnych almanachów i używali tytułu, stając się «hrabiami kopertowymi». R. zmarł 24 IV 1831.

W małżeństwie z Józefą z Komorowskich miał R. liczne potomstwo. Metryki parafii w Prażmowie odnotowują w l. 1777–93 osiem chrztów i dwa zgony niemowląt (Franciszka i Antoniny). Imiona i daty urodzin odchowanych dzieci tylko częściowo zgadzają się z danymi o siedmiorgu potomkach R-ego, podanymi w „Genealogii” opracowanej przez S. M. Rostworowskiego. Z metrykami można utożsamić synów: Jana Tadeusza (zob.) i Stefana (zob.) oraz córki: Helenę (ur. 1777, a nie 1793), żonę barona Ferdynanda Wintziengerode (generał-adiutanta Aleksandra I), niezamężną Teklę (ur. 1778, a nie 1794) i Anielę Mariannę (ur. 1783, a nie 1790), żonę Jana Drohojowskiego. Brak metryki pierworodnej ponoć Marii (ur. nie w r. 1777, lecz zapewne wcześniej i poza Prażmowem) oraz niezamężnej Zofii (podobno ur. 1787 w Dreźnie i tamże zm., ale nie w r. 1852 lecz 1873 – grób się zachował). W „Genealogii” brak Kaliksta Józefa (ur. 1793, zapewne zm. w dzieciństwie). W sumie mamy wiadomości o dziesięciorgu urodzonych dzieciach.

Fot. portretu olejnego w Red. PSB; – Estreicher; Nowy Korbut, VI cz. 1; Konarski S., O heraldyce i heraldycznym snobizmie, Paryż 1967; Kosiński A. A., Przewodnik heraldyczny, Kr.-W. 1877 I; Niesiecki; Uruski; Żychliński; Łoza, Kawalerowie; Posłowie na sejm ordynaryjny warszawski roku 1780, [b. m. w.] 1780; Katalog zabytków sztuki w Pol., X z. 14; – Dembiński B., Polska na przełomie, W. 1913 (faksymile między s. 486 a s. 487); Dihm J., Trzeci Maj, Kr. 1932 s. 19; Korzon, Wewnętrzne dzieje, V; Kowecki J., Klub Radziwiłłowski w Warszawie w 1791 r., w: Wiek Oświecenia, VI, W. 1989 s. 106; Krzos K., Z księciem Józefem w Galicji w 1809 r. Rząd Centralny obojga Galicji, W. 1967; Magier, Estetyka Warszawy; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 r., (cz. II), „Przegl. Hist.” T. 51: 1900 z. 2 s. 351; Rostworowski E. M., Popioły i korzenie, Kr. 1985; Skałkowski A. M., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, „Pam. Bibl. Kórn.” Z. 2, Kórnik 1930 s. 78; – Akty Powstania Kościuszki, I; Komorowski J., Na zaręczyny J. W. Imć Panny Józefy z hrabiów Komorowski (s.) kasztelanki santocki (s.) z W. Imci P. Jędrzejem Rostworowskim podkomorzym J. K. Mci. Oda, [b. m. r. w.]; Księga domowa Leona i Hieronima Kochanowskich, „Przegl. Hist.” T. 20: 1916 s. 188, 191, 194; Lelewel P., Pamiętniki i diariusz domu naszego, Oprac. I. Lelewel-Friemannowa, Wr. 1966; Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, Oprac. W. Zawadzki, W. 1963 I; Siekiel Zdzienicki M., Rejestry metryk szlacheckich powiatu grójeckiego, Z. 8, Parafia Prażmów 1706–1800, Kalisz 1937 s. 17–18; Starzeński M., Na schyłku dni Rzeczypospolitej – kartki z pamiętnika, W. 1914; Vol. leg., IX 50; – „Gaz. Narod. i Obca” 1791 nr 35 s. 140; „Kur. Warsz.” 1831 nr 150; „Przew. Warsz.” 1788 nr 4 s. 104, nr 6 s. 146, 1791 nr 4 s. 37; – AGAD: Arch. Sejmu Czteroletniego, m. in. sygn. 2, Sigillata 32 k. 109v.; B. Czart.: rkp. 736 k. 215, rkp. 886 k. 338, rkp. 929 k. 1099; B. Kórn.: rkp. 937 k. 11 (lista członków Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej); B. Narod.: sygn. III 3268 (Korespondencja J. A. Załuskiego z 1773 r. Listy do J. A. Załuskiego) t. II k. 33–39, sygn. III 3269 t. X (j. w. z l. nieustalonych) k. 34–41, 65–66, 81, sygn. IV 8801 (Akta dóbr Prażmów) k. 24–35; B. Ossol.: rkp. 9675 I k. 464–465; B. PAN w Kr.: rkp. 8320 (Teki Pawińskiego, Lauda czerskie) k. 447, 486–487, 509, 511, 513; – Mater. Red. PSB: Stefan M. Rostworowski, Genealogia…, Memoriał w sprawie hrabiowskiego tytułu Rostworowskich sporządzony przez dra Bertholda Waldstein-Wartenberga z Österreichisches Staatsarchiv, Wiedeń 26 I 1988; – S. M. Rostworowski, Szkic historyczno-genealogiczny…, (mszp. w posiadaniu rodziny).

Jerzy Kowecki