Sakowicz Andrzej z Hruzdowa h. Pomian (zm. 1465), namiestnik połocki, wojewoda trocki. Był synem Stanisława Saka, protoplasty bojarskiego rodu przyjętego w Horodle do h. Pomian przez bpa włocławskiego Jana Pellę (tym samym herbem pieczętował się Dowgird, woj. wileński w l. 1433–43). Sak przywiesił swoją pieczęć (z napisem «Stanislaus * des * Sak») do aktu unii horodelskiej z 2 X 1413. Był też gwarantem aktu wystawionego w Grodnie 15 X 1432, w którym w. ks. lit. Zygmunt Kiejstutowicz zobowiązał się do wierności i określił swoje obowiązki wobec króla Władysława Jagiełły i Korony polskiej. Wg ustaleń E. Kelmy Sak miał sześciu synów (Andrzeja, Waśkę, Olechnę, Iwaszka, Stanka, Piotra); najwybitniejszym z nich był S., o pozostałych nie mamy informacji, aby zrobili kariery polityczne.
Pierwszym publicznym wystąpieniem S-a było przywieszenie pieczęci do aktu rozejmu w Czartorysku (1 IX 1431) zawartego między królem Władysławem Jagiełłą a księciem Świdrygiełłą. Początkowo był stronnikiem Świdrygiełły, po przewrocie (31 VIII/1 IX 1432) dokonanym w Oszmianie znalazł się w obozie w. ks. Zygmunta Kiejstutowicza. Razem z ojcem, wówczas starostą i dzierżawcą dubińskim, podpisał w gronie panów lit. akt trocki z 20 I 1433 potwierdzający zobowiązania Zygmunta Kiejstutowicza wobec Władysława Jagiełły i Korony polskiej. Nie piastował wtedy żadnego urzędu. Zapewne w r. 1434 objął po ojcu starostwo dubińskie (potwierdzony jest na nim od 27 II 1434 do 7 II 1435). Był gwarantem kolejnego aktu wystawionego w Grodnie 27 II 1434 przez Zygmunta Kiejstutowicza, potwierdzającego poprzednie zobowiązania. W początkach r. 1440 został mianowany namiestnikiem smoleńskim po Janie Gasztołdzie. Gdy po zamachu i śmierci ks. Zygmunta (20 III 1440) wybuchła w Smoleńsku antylitewska rewolta, S. musiał opuścić miasto. Był zapewne jednym z tych, którzy poparli na tron wielkoksiążęcy Kazimierza Jagiellończyka przeciw Michałowi Kiejstutowiczowi. Część badaczy (O. Halecki, L. Kolankowski) przyjmuje, że S. powrócił na namiestnictwo smoleńskie po uśmierzeniu buntu przez Kazimierza Jagiellończyka. W okresie małoletności Kazimierza faktyczne rządy na Litwie sprawowali panowie lit. na czele z woj. wileńskim Dowgirdem i woj. trockim Janem Gasztołdem, a zapiski w Metryce Lit. świadczą, że Sakowicze cieszyli się poparciem woj. wileńskiego. W l. 1444–57 jest S. poświadczony jako namiestnik połocki.
Szczególną aktywność polityczną wykazał S. w trudnych dla W. Ks. Lit. l. 1445–59. Wiosną 1445 był jednym z litewskich dowódców prowadzących odwetową wyprawę antymoskiewską, zakończoną zwycięską bitwą pod Suchodrowem. We wrześniu t. r. reprezentował Litwę na zjeździe z delegatami zakonu krzyżackiego w Korszawie, gdzie miano zakończyć konflikt między Krzyżakami a Wielkim Nowogrodem. W r. 1451 prowadził S. z ramienia Kazimierza Jagiellończyka rokowania w sprawie granicy z Inflantami, a w czerwcu 1453 jako «homo regius» został delegowany na zjazd do Parczewa, skąd posłał go król wraz z przedstawicielami Korony do Wrocławia na układy z posłami Władysława Pogrobowca w sprawie małżeństwa królewskiego z Elżbietą Rakuską; w sierpniu brał S. udział w ułożeniu kontraktu ślubnego. W okresie nasilenia działania stronnictwa Jana Gasztołda przeciw Kazimierzowi jako wielkiemu księciu S. występował wśród stronników hospodara. W zachowanych źródłach określany jest jako «ductor supremus exercitus». Można się domyślać, iż S. był tym z panów lit., który przeciwdziałał w radzie wielkoksiążęcej sprzymierzeniu się Litwy z Krzyżakami i zwracał uwagę na politykę wschodnią, zaniedbaną w l. pięćdziesiątych. Jesienią 1458 S. wprowadził kniazia Jerzego Semenowicza Holszańskiego na namiestnictwo do Wielkiego Nowogrodu. Przed 6 IV 1459 został mianowany woj. trockim po Janie Moniwidowiczu.
S. otrzymał z nadania w. ks. Świdrygiełły (przed r. 1432) Daniłowicze (pow. ihumeński), Durowicze (pow. wilejski) i Wołosowicze (pow. borysowski). W r. 1434 tytułował się dziedzicem Niemenczyna, gdy wspólnie z braćmi uposażał 9 VI t. r. altarię w katedrze wileńskiej. Z pewnością nie był jednak właścicielem całej włości niemenczyńskiej. Dziedzicznym majątkiem S-a było Hruzdowo (w pow. krewskim), gdzie w r. 1443 ufundował i uposażył kościół p. wezw. Św. Trójcy, oraz Iża i Wytrocz (pow. wilejski). Przed r. 1457 dostał z nadania Kazimierza Jagiellończyka wieś Miadzioł nad jeziorem Miasto; w Miadziole ufundował i uposażył kościół 21 II 1457. Od króla też zapewne dostał Rodę, Smycz i Weretejkę (Wereczes) – także w pow. wilejskim. Dobra S-a leżały w dorzeczu średniej Wilii i w pobliżu wielkich jezior lit. Szacunkowo określa się majątek S-a na ok. 500 dymów i ponad 1 tys. ha ziemi uprawnej. S. zmarł w r. 1465, po 16 IV.
O żonie S-a wiemy tylko, że była z nim w Smoleńsku w r. 1440. Pozostawił czworo dzieci: Bogdana (zob.), Jerzego, który dał początek Nosiłowskim, Michała (zm. przed kwietniem 1473) i Annę, przed r. 1447 wydaną za mąż za Wojdyłę z Uszakowa.
Zachowały się pieczęcie S-a: z r. 1431 z napisem łacińskimi literami «S. domini Andree Sak» i z r. 1434 z napisem ruskim w otoku «Pieczat Andri Sakowicz».
Boniecki, Poczet rodów, s. 290–1; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit; – Bučinskij V., Pryčynki do časiv V. Kn. Svitrikajla, „Zap. Nauk. Tov. im. Ševčenka” T. 76: 1907 s. 135; Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, W. 19191; tenże, Ostatnie lata Świdrygiełły i sprawa wołyńska za Kazimierza Jagiellończyka, Kr. 1915; Kelma E., Ród Sakowiczów i jego majętności w XV i pierwszej połowie XVI w., „Lituano-Slavica Posnaniensia” R. 3: 1989 s. 155–79; Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów, W. 1930; Korczak L., Polityka wschodnia Kazimierza Jagiellończyka w l. 1440–49, „Analecta Cracoviensia” R. 19: 1987 s. 283–5; Semkowicz W., O litewskich rodach bojarskich zbratanych z szlachtą polską w Horodle 1413, „Lituano-Slavica Posnaniensia” R. 3: 1989 s. 114–21; Wojtkowiak Z., Urzędnicy zarządu lokalnego na Litwie, Studia Źródłozn., XXIV 149; – Akta Unii; Akty lit. metriki, I 9; Cod. epist. saec. XV, III 156; Daniłowicz I., Skarbiec diplomatów..., Wil. 1862 II nr 1720, 1768; Długosz, Historia, V 135–9, 147; Joachim E., Hubatsch W., Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum, Göttingen 1948–50 I nr 8911, 13752, 14636; Kod. katedry i diec. wil., s. 149, 150, 199, 200–1, 206, 212, 221, 226, 236, 249, 260; Liv.-Est.-u. Kurl. Urk.-buch, X, XI; Polnoe sobr. russ. letopisej, VIII 111, XII 63, XVII 68, 107, 139–40, 183, 287–8, 535/40, XXIII 151; Pomniki prawa wydawane przez Warszawskie Archiwum Główne, Vol. 2 – Knigi pol’skoj koronnoj metriki 15 stoletija, t. 1 Kniga Nr 10, 1447–1454, W. 1914 nr 189, 190, 192, 194; Russkaja istoričeskaja biblioteka, XX (Litovskaja Metrika), S. Pet. 1903, XXVII (Litovskaja Metrika), S. Pet. 1910; – B. Czart.: rkp. 18 s. 413, 603, rkp. 20 s. 832; Muz. Czart.: dyplom nr 392 (pieczęć z r. 1434).
Lidia Korczak