Sapieha Andrzej h. Lis (zm 1611), starosta orszański i kasztelan witebski, potem wojewoda mścisławski. Był wnukiem woj. podlaskiego Iwana (zob.), najmłodszym synem star. drohickiego Iwana (zm. 1580) i Bohdany z kniaziów Druckich Sokolińskich (zm. ok. 1584), bratem kanclerza, potem hetmana w. lit. Lwa (zob.).

Nad karierą S-y czuwał zapewne brat Lew. Nie wiemy, kiedy S. porzuciwszy prawosławie przeszedł na katolicyzm. W r. 1585 był dworzaninem Stefana Batorego, później Zygmunta III i 15 VI 1588 otrzymał odeń w dzierżawę Orany (woj. trockie), a gdy z niej zrezygnował ze względu na małą dochodowość, król przyznał mu 200 złp. rocznej pensji na koszta pobytu na dworze. Dn. 25 X 1588 został S. starostą orszańskim po swym krewnym Mikołaju, woj. witebskim. W r. 1596, wezwany przez Krzysztofa Radziwiłła «Pioruna», wziął udział na czele szlachty woj. witebskiego i mścisławskiego w tłumieniu powstania kozackiego Semena Nalewajki. Mylna jest informacja (J. Rzońca) o pobycie S-y (jako kaszt. mścisławskiego) na sejmie w lutym 1597.

Jako starosta najbardziej na wschód wysuniętego powiatu W. Ks. Lit. pełnił S. odpowiedzialne zadania, wzrastające w miarę pogarszania się stosunków Rzpltej z państwem moskiewskim. Utrzymywał stały kontakt z Radziwiłłem «Piorunem» i swym bratem Lwem Sapiehą, którym przekazywał zdobywane przez opłacanych szpiegów i kupców wiadomości o sytuacji w Moskwie. Np. w r. 1597 donosił o podjętych tam przygotowaniach obronnych, wzmacnianiu twierdzy smoleńskiej, zamknięciu granicy z Litwą i ściąganiu wojsk nad granicę. W lutym 1598 słał informacje o śmierci cara Fiodora, o kandydatach do carskiego tronu i obawach w Moskwie przed obcą interwencją. Po otrzymaniu t. r. od króla polecenia zamknięcia granicy z Moskwą (m. in. nawet dla kupców) wykonywał je bardzo skrupulatnie i oburzał się z powodu jego łamania przez innych starostów zamków ukrainnych («jakoż pełen Smoleńsk naszych, a żaden przez Orszą nie jechał» – skarżył się Radziwiłłowi). Polecenia tego przestrzegał szczególnie rygorystycznie po wyborze na cara Borysa Godunowa, realizując królewski rozkaz uniemożliwienia nowemu carowi kontaktów dyplomatycznych z cesarzem Rudolfem II. Zatrzymał S. na granicy jadącego do Moskwy posła od hospodara wołoskiego, a także odmawiał wpuszczenia na Litwę posła moskiewskiego do Zygmunta III przebywającego wówczas w Szwecji.

W r. 1600 otrzymał S. nominację na kasztelana witebskiego. Był na sejmiku elekcyjnym (na podkomorstwo i podsędkostwo) pow. orszańskiego 17 IX 1600 i prosił brata Lwa o urząd podsędka dla pana «Szewerdzica», sędziego grodzkiego połockiego, który «z młodych lat domowi naszemu służy». W l. 1600–1, podczas pobytu brata Lwa z poselstwem w Moskwie, pomagał jego żonie Elżbiecie w przekazywaniu korespondencji do męża. W r. 1603 S. długo chorował; pisząc doń dziwił się Lew, że tej chorobie «tak długie leczenia mało pamagają» i radził odsunąć doktorów.

Dn. 10 II 1605 otrzymał S. po Piotrze Dorohostajskim województwo mścisławskie. Wg Adama Strzeleckiego nominacja nastąpiła na sejmie dopiero 15 II t. r., gdy król przystąpił do rozdawnictwa wakansów na skutek nacisku izby poselskiej. Już jako woj. mścisławski zwracał się do Lwa (3 XII 1605 z Połonnego), aby wymógł na królu zwołanie sejmu w celu uchwalenia poborów na opłacenie żołnierza inflanckiego. Jednocześnie skarżył się na brak środków na prowadzenie posłów i gońców z Moskwy (w dodatku – jak pisze – «choćbym co i nałożył, wiem żebym tego nie odzyskał w skarbie»). Radził Lwu, wówczas kanclerzowi lit., aby podskarbi miał zawsze kogoś pewnego z pieniędzmi na ich przyjęcie. Jako nowo mianowany woj. mścisławski przybył na sejm w r. 1606 i brał udział w wotach (J. Czubek daje mu mylnie imię Aleksander), a następnie pospiesznie wrócił do Orszy zaniepokojony wieściami o rzezi Polaków obecnych na zaślubinach Dymitra z Maryną Mniszchówną w Moskwie. Gdy nowy car, Wasyl Szujski wysłał poselstwo do Rzpltej, S. nie mając w tej sprawie instrukcji królewskiej nie wpuścił posłów w granice Litwy (lipiec 1606). Wobec rokoszu sandomierskiego zajmował S. stanowisko wyczekujące. Wyjaśniając kanclerzowi Lwu Sapieże okoliczności przyjęcia przez podstarościego orszańskiego do ksiąg grodzkich uniwersału rokoszowego, wzywającego na zjazd pod Jędrzejów (1607) stwierdzał: «to jako mało pomoże, tak mało zawadzi», a zarazem powoływał się na brak rozeznania się w istocie powstałego konfliktu («my sam odlegli w tem kraju dalekim nie wiemy co się dzieje»). Zwołując sejmik przedsejmowy, stwierdzał, iż «będzie tych uniwersałów więcej, jako baczę, tylko sam Pan Bóg niech zamysły te ludzkie uspokoić raczy». Z rozkazu Lwa, S. starał się o wypuszczenie przez cara Wasyla polskich posłów zatrzymanych w Moskwie, pisząc w tej sprawie do M. B. Szeina, woj. smoleńskiego. Dn. 4 IX 1609 witał w Orszy Zygmunta III, ciągnącego na wyprawę przeciwko Moskwie. Czy bezpośrednio uczestniczył w oblężeniu Smoleńska, nie wiadomo. Jego horodniczy orszański dostarczył manifest do smoleńszczan wzywający ich do poddania się (6 IX 1610). Pisał 25 VIII w tej sprawie także do dowódcy twierdzy (M. B. Szeina).

Posiadłości dziedziczne S-y leżały głównie w woj. połockim i witebskim. W r. 1585 uczestniczył w dziale dóbr macierzystych, składających się z Sokolni, Starosiela i Kochanowa w Orszańskiem, położonych za Dnieprem Basei i Szyszowa oraz Dreczyłuk w pow. witebskim. W r. 1591 w wyniku działu dóbr ojczystych wziął (także w Witebskiem) «dwór stary Połonne z dworami Hlebowskim i Skorutyńskim Niemojtą zwanym, majątek Oleksinicze, dwór Poczajewicze, udział w zamku i mieście Łukomli» z prawem patronatu nad kościołami i cerkwiami w Łukomli i Połonnem. Dostał także sioło Bereżwecz i majątek Rokitnicę. Żona Bohdana Szymkowiczówna wniosła mu Możejków Wielki i Horodną na Wileńszczyźnie (pow. lidzki). W l. 1596–8 dzierżawił od brata Lwa (za 1200 kóp gr. lit.) majętność smolańską oraz kamienicę w Wilnie. Wraz z Lwem zarządzał od r. 1594 dobrami po kniaziu kowelskim Andrzeju Sanguszce, ojcu Samuela Szymona. W r. 1595 otrzymał przywilej na grunta Słowiciskie w pow. orszańskim, wakujące po śmierci Romana Michajłowicza Burego. Dn. 6 VII 1597 Lew ustąpił mu dobra spadkowe Biełę i Załadje leżące w woj. połockim. Jak się wydaje, choć dość często przebywał S. w Połonnem czy Poczajewiczach, to głównie rezydował w Orszy. Dbały o posiadłości starościńskie, starał się odzyskać dobra, które od tego starostwa odpadły w wyniku nadań czy zawłaszczeń. W r. 1589, po wygranym procesie z wdową po kniaziu Andrzeju Odyncewiczu – Elżbietą Hlebowiczówną (wojewodzianką wileńską), przyłączył do starostwa sioła Dewino, Babino i Zaoziery, w sierpniu 1590 udało mu się odzyskać inne wsie i grunty oderwane niegdyś od starostwa. W r. 1593 uzyskał od króla na star. orszańskim dożywocie dla żony. Dn. 27 VI 1610 wraz z małżonką scedował S. wsie: Babino, Dewino i Zaoziery z wszelkimi do nich przynależnościami na rzecz Wojciecha Karnickiego, horodniczego orszańskiego (28 II 1611 uzyskano potwierdzenie królewskie). Wielokrotnie występował S. o ulgi podatkowe dla mieszczan orszańskich, ponoszących znaczne straty w wyniku działań wojennych i grabieży żołnierskich. Dbałość S-y o starostwo podkreślał jego następca na nim, bratanek Aleksander Daźbóg (zob.). S. zmarł w połowie r. 1611 (nominację na woj. mścisławskie otrzymał 9 XI t. r. Eustachy Tyszkiewicz), został pochowany w kościele św. Michała w Wilnie.

Z małżeństwa z Bohdaną Szymkowiczówną (zm. wkrótce po 28 II 1622), córką Filipa i Nastazji Afanasówny Tryźnianki, pozostawił S. trzy córki, z których Zofia wyszła za kniazia Konstantego Połubińskiego (zob.), Konstancja-Anna (Anna) za Jarosława Szemiota, chorążego wileńskiego, a trzecia Elżbieta wstąpiła do klasztoru nieklauzurowych bernardynek w Wilnie; po wybudowaniu staraniem stryja Lwa Sapiehy (m. in. z jej sumy posagowej) nowego klasztoru, z klauzurą i własnym kościołem p. wezw. św. Michała, została w nim obleczona jako Teofila (w monografii „Sapiehowie” przypisano jej imię zakonne Eufrozyna).

S. był często utożsamiany ze spokrewnionym z nim Andrzejem Sapiehą, star. homelskim, synem Bohdana woj. mińskiego (zob.); niesłusznie także przypisuje się mu poselstwo do Szwecji w r. 1596 (K. Niesiecki).

Portret S-y z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Słown. Geogr. (Poczajewicze, Połonne); Dworzaczek; Kossakowski, Monografie, III 27–8; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Niesiecki; Sapiehowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Andrusiewicz A., Dzieje dymitriad 1602–1614, W. 1990 II 147; Byliński J., Sejm z roku 1611, Wr. 1970 s. 20–21; Floria B. N., Russko-polskie otnošenija i političeskoje razvitie Vostočnoj Evropy vo vtoroj polovine XVI – načale XVII v., Moskva 1978 s. 247; Hirschberg A., Maryna Mniszchówna, Lw. 1906 s. 145; Inglot S., Sprawy gospodarcze Lwa Sapiehy 1588–1607, w: Studia z historii społeczeństwa i gospodarki poświęcone prof. F. Bujakowi, Lw. 1931 s. 186; Kraszewski J. I., Wilno od początków jego do roku 1750, Wil. 1840–2 II 388; Maciszewski J., Polska a Moskwa 1603–1618, W. 1968 s. 110; Platonov S. F., Očerki po istorii smuty v Moskovskom gosudarstvie XVI–XVII v., S. Pet. 1910 s. 217–22, 224, 226, 560; Rzońca J., Rzeczpospolita w latach 1596–1599, Opole 1990 s. 140–2, 144–5, 186–7 (mylony z woj. połockim Andrzejem); tenże, Sejmy z lat 1597 i 1598, Cz. I. Bezowocny sejm z 1597 roku, W.–Wr. 1989 s. 115 (błędnie już jako woj. mścisławski); Solov’ev S. M., Istorija Rossii s drevnejsich vremen, Moskva 1960 t. 8 kn. IV s. 549–50; Strzelecki A., Sejm z r. 1605, Kr. 1921 s. 151; Tyszkowski K., Poselstwo Lwa Sapiehy w Moskwie 1600 r., Lw. 1927 s. 33, 74, 84; – Akty istoričeskie sobrannye i izdavaemye Archeografičeskoju kommissieju, Pet. 1841–2 II 81; Archiwum Domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892 I 53, 84, 87, 131, 152–3, 176, 179–80, 187–8, 190–1, 200, 202–4, 251–2, 255, 256–7, 262, 398–9, 476–8 (pozostałe s. w zamieszczonym indeksie odnoszą się do innych przedstawicieli rodu Sapiehów); Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego, Wyd. J. Czubek, Kr. 1918 II; Rokosz Zebrzydowskiego, Wyd. A. Rembowski, W. 1893; Vol. leg., II 1344; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V t. 324 nr 13815 (korespondencja S-y z Krzysztofem Radziwiłłem z l. 1594–8); B. Narod.: BOZ rkp. 942 nr 99; B. Ossol.: rkp. 12804/II s. 161–162; B. PAN w Kr.: rkp. 344 nr 40, rkp. 351 s. 20, 22, 24–29, 97–98, 120, 129–130, rkp. 354 nr 97; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; – Informacje Małgorzaty Borkowskiej na podstawie żarnowieckiej kartoteki zakonnic polskich (dot. córki S-y, Elżbiety).

Mirosław Nagielski