Środoń Andrzej (1908—1998), botanik, paleobotanik, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Instytutu Botaniki Polskiej Akademii Nauk.
Ur. 23 XI w Knihininie (od r. 1925 w obrębie Stanisławowa), był synem Władysława (1871—1940), urzędnika Dyrekcji Kolei w Stanisławowie, i Magdaleny z domu Cycoń (1885—1910). Miał siostrę Marię, po mężu Sanojcową.
Naukę w szkole powszechnej rozpoczął Ś. w Stanisławowie; podczas pierwszej wojny światowej kontynuował ją w l. 1916—18 w Kętach i ukończył w r. 1920 w Stanisławowie. Od t.r. uczył się w tamtejszym Gimnazjum Realnym im. Stanisława Staszica i działał w harcerstwie. Po zdaniu matury w r. 1928 podjął studia z botaniki na Wydz. Filozoficznym UJ; w trakcie studiów, w r. akad. 1931/2, odbył służbę wojskową w II Baonie Podchorążych w Biedrusku pod Poznaniem, uzyskując stopień sierżanta podchorążego. Od lat gimnazjalnych często wędrował po Karpatach Wschodnich, uczestniczył też w kilku wyprawach wodnych, m.in. Dniestrem do ujścia Zbrucza, Styrem przez Wołyń i Polesie oraz Horyniem, Prypecią i Niemnem do Grodna. Od r. 1930 był wolontariuszem w Inst. Botanicznym UJ u Władysława Szafera, gdzie m.in. preparował szczątki plejstoceńskich roślin, towarzyszące nosorożcowi włochatemu ze Staruni. Jako stypendysta Min. WRiOP pracował w okresie 1 IV 1933 — 30 IV 1939 w biurze Państw. Rady Ochrony Przyrody w Krakowie, zajmując się zabezpieczaniem zabytków przyrody, a zwłaszcza inwentaryzacją zabytkowych drzew w Polsce; na łamach „Ochrony Przyrody” opublikował inwentarze: dębów (T. 14: 1934, T. 15: 1935), lip (T. 15: 1935) oraz buków (T. 17: 1936), a także artykuł Rozmieszczenie limby w polskich Karpatach i jej ochrona (T. 16: 1936). Pod kierownictwem Bogumiła Pawłowskiego uczestniczył w l. 1933—6 w zespołowym opracowaniu szaty roślinnej Gór Czywczyńskich w Karpatach Wschodnich. Od 3 VI 1935 był współpracownikiem Komisji Fizjograficznej PAU. Dn. 26 VI 1936 uzyskał stopień magistra filozofii w zakresie botaniki na podstawie pracy Studia nad szczątkami dyluwialnymi roślin z rodziny Nymphaeaceae („Starunia” T. 7: 1935). Przez pewien okres w zastępstwie (1 V — 30 VI 1938 oraz 15 V — 31 VIII 1939) pracował jako starszy asystent w Inst. Botanicznym UJ.
Zmobilizowany 1 IX 1939, walczył Ś. w stopniu podporucznika w kampanii wrześniowej w szeregach 48. pp ze Stanisławowa, m.in. pod Stryjem. Dn. 19 IX t.r. przekroczył granicę z Węgrami i został internowany w Wyszehradzie. W maju 1940 przedostał się przez Jugosławię do Francji, skąd w czerwcu t.r. został ewakuowany do Wielkiej Brytanii, gdzie wstąpił do Polskich Siłach Zbrojnych. Po krótkim pobycie w Liverpoolu szkolił się w południowo-wschodniej Szkocji (do kwietnia 1942), a następnie patrolował jej wschodnie wybrzeże, służąc w załodze pociągu pancernego. Przeniesiony następnie do Tilbury koło Londynu, odbywał staże w różnych brytyjskich oddziałach zmotoryzowanych. W marcu 1943 został przydzielony do Oficerskiego Batalionu Zapasowego nad Zatoką Firth of Forth i równocześnie otrzymał dwuletni urlop na studia. Na uniw. w Cambridge pracował w School of Botany, gdzie specjalizował się w geografii roślin i paleobotaniki, a od początku r. 1944 w School of Agriculture, gdzie m.in. prowadził pod kierunkiem Williama A. R. Dillon Westona prace doświadczalne w zakresie mykologii. Po wyrażeniu chęci powrotu do kraju został wiosną 1945 odwołany ze studiów i przydzielony do Centrum Wyszkolenia Piechoty w Crieff w Szkocji, a następnie w lipcu t.r. przeniesiony do 87. Obozu Tranzytowego w Kingston Bagpuize (Oxfordshire), skąd w lutym 1946 wrócił do Polski.
Od 1 IV 1946 kontynuował Ś. pracę w Inst. Botanicznym UJ jako adiunkt kontraktowy, a od 1 IX t.r. jako adiunkt. Dn. 4 XII 1947 uzyskał stopień doktora na podstawie dysertacji Górna granica lasu na Czarnohorze i w Górach Czywczyńskich („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU”, Dz. B, T. 72: 1946 [1948] nr 7, wyd. osobne, Kr. 1948), napisanej pod kierunkiem Szafera. Na podstawie materiałów zebranych przed wojną opisał przebieg górnej granicy lasu w wybranych pasmach górskich Karpat Wschodnich i przeanalizował wywierany na nią wpływ przez różne czynniki (ekspozycja, obecność dolin i kotłów lodowcowych, gospodarka człowieka) oraz zrekonstruował historię jej wahań klimatycznych od ostatniego zlodowacenia. Dodatkowo pracował na czwartą część etatu w Pracowni Paleobotaniki Czwartorzędu (działała przy Inst. Botanicznym UJ) Państw. Inst. Geologicznego (1 I 1949 — 31 XII 1953), a od 16 XI 1953 na pół etatu w Zakładzie (od r. 1956 Instytut) Botaniki PAN w Krakowie jako zastępca kierownika Pracowni Paleobotanicznej (od r. 1956 Zakł. Paleobotaniki). Po otrzymaniu 29 I 1955 tytułu naukowego docenta na podstawie rozprawy Ostatni glacjał i postglacjał w Karpatach (W. 1952) został 1 II t.r. etatowym docentem na Wydz. Biologii i Nauk o Ziemi UJ, a 28 II także w Inst. Botaniki PAN. Odtąd na UJ wykładał paleobotanikę dla studentów biologii oraz paleobotanikę czwartorzędu dla studentów geografii i archeologii; od 1 II 1957 kierował Zakł. Paleobotaniki przy Katedrze Systematyki i Geografii Roślin UJ. Opracowywał flory makroskopowe różnego wieku pochodzące z kilkunastu stanowisk Polski niżowej, m.in. Flory plejstoceńskie z Tarzymiechów nad Wieprzem („Biul. Inst. Geol.” T. 69: 1954), Interglacjalny torf z Śmielina koło Nakła na Pomorzu (tamże T. 69: 1954), Flora glacjalna z Czumowa nad Bugiem („Acta Societatis Botanicorum Poloniae” T. 24: 1955 nr 3), W sprawie interglacjału w Szelągu pod Poznaniem („Biul. Inst. Geol.” T. 100: 1956), Flora interglacjalna z Gościęcina koło Koźla (tamże T. 118: 1957) i Wiek interglacjału w Koszarach nad Bugiem („Acta Societatis Botanicorum Poloniae” T. 26: 1957 nr 3). Wziął udział w polskiej wyprawie na Spitsbergen (20 VI — 30 IX 1957) i na podstawie zebranych tam materiałów opublikował osiem prac, m.in. Pollen spectra from Spitsbergen („Folia Quaternaria” T. 3: 1960), która dotyczyła analizy pyłkowej torfowiska Rålstranda i była ważnym wkładem do poznania znaczenia dalekiego transportu pyłku w warunkach bezleśnych terenów arktycznych, oraz we współautorstwie z W. Blake i I. U. Olsson A radiocarbon-dated peat deposits near Hornsund, Vestspitsbergen, and its bearing on the problem of land uplift („Norsk Polarinstitutt — Årbok” 1963), o datowanych radiowęglowo pokładach torfu tego torfowiska. Ponadto na podstawie przeprowadzonych tam badań określił tempo podnoszenia się brzegów Spitsbergenu na ok. 1 m w ciągu stulecia. Wchodził w skład powołanego w r. 1957 Prezydium Komitetu Organizacyjnego Kongresu International Union for Quaternary Research (INQUA) w Warszawie (1961), na który przygotował Tabelę stratygraficzną plejstoceńskich flor Polski („Roczn. Pol. Tow. Geol.” T. 29: 1960 nr 4). Ówczesne poglądy na historię roślinności Polski w czwartorzędzie, a szczególnie na korelację wahań klimatu i flory oraz ich związek z historią kultury materialnej człowieka na ziemiach polskich przedstawił w rozdziałach Zarys historycznego rozwoju szaty roślinnej Polski w późnym glacjale i w postglacjale („Szata roślinna Polski” W. 1959 II, przekł. angielski, Oxford 1966) i Roślinność Polski w czwartorzędzie (tamże, wyd. 2, W. 1972 I). Na podstawie analizy pyłkowej i szczątków makroskopowych opracował z Krzysztofem Birkenmajerem interstadiały oryniacki i Paudorf (obecnie korelowane z wczesnym Vistulianem, zlodowacenie bałtyckie) w Karpatach (Interstadiał oryniacki w Karpatach, „Biul. Inst. Geol.” T. 150: 1960); opublikował też rozprawę O roślinności interstadiału Paudorf (ostatnie zlodowacenie) w Karpatach Zachodnich („Acta Palaeobotanica” T. 9: 1968 nr 1).
Od 1 I 1961 kierował Ś. Zakł. Paleobotaniki w Inst. Botaniki PAN, ale z powodu wprowadzenia zakazu pracy na dwóch etatach już 28 II 1962 zakończył tam działalność, zachowując jedynie etat na UJ. Tytuł profesora nadzwycz. otrzymał 27 IV t.r. Dn. 31 I 1963 zrezygnował jednak z pracy na UJ i wrócił do Inst. Botaniki PAN, obejmując ponownie kierownictwo Zakł. Paleobotaniki, a od 1 VI 1965 także funkcję zastępcy dyrektora instytutu ds. naukowych. Prowadził tam seminarium paleobotaniczne. Zakład pod jego kierownictwem stał się w zakresie czwartorzędu czołową placówką w krajach Europy Środkowej. Od r. 1966 wchodził w skład International Working Group of Palynologist w Utrechcie; w r.n. został członkiem korespondentem PAN. W tym okresie opisał florę makroskopową kilku stanowisk karpackich i podkarpackich oraz kontynuował opisy dotyczące stanowisk Polski niżowej, m.in. w pracach: Late-pleistocene deposits at Białka Tatrzańska (West Carpathians) („Folia Quaternaria” T. 7: 1961, z M. Sobolewską), Młodoplejstoceńskie osady z florą kopalną w Wadowicach (tamże T. 16: 1964, z Sobolewską i L. Starklem), Pleniglacial deposits of the last glaciation at Zator („Acta Palaeobotanica” T. 6: 1965 nr 1, z W. Koperową), O utworach z florą plioceńską w Kotlinie Nowotarskiej i w Krościenku nad Dunajcem („Roczn. Pol. Tow. Geol.” T. 43: 1973 nr 3), Glacial flora of the Saalian age from Góra Kalwaria near Warsaw („Acta Palaeobotanica” T. 15: 1974 nr 1) i O pleniglacjalnej florze z Nowej Huty i osadach czwartorzędu Doliny Wisły pod Krakowem („Roczn. Pol. Tow. Geol.” T. 47: 1977 nr 4, z K. Mamakową). Interesując się historią gatunków polskich drzew w czwartorzędzie, opublikował m.in. pracę Świerk pospolity w czwartorzędzie Polski („Acta Palaeobotanica” T. 8: 1967 nr 2), w której opisał genezę współczesnego zasięgu tego gatunku na terenie Polski, stawiając hipotezę o rozprzestrzenianiu się go z dwóch kierunków: z Karpat oraz od północnego wschodu. Dzieje innych gatunków drzew przedstawił w wydawanej przez Inst. Dendrologii serii „Nasze Drzewa Leśne”: „Topole” (W.—P. 1973), „Cis pospolity” (W.—P. 1975) i „Brzozy” (W.—P. 1979). Opisał również czwartorzędową historię krzewów, m.in. Hippophaë rhamnoides L. in the Quaternary of Poland („Acta Geographica Lodziensia” T. 24: 1968), i roślin zielnych o charakterze wskaźnikowym, m.in. Pleurospermum austriacum (L.) Hoffm. w czwartorzędzie Polski („Fragmenta Floristica et Geobotanica” R. 16: 1969) i Polemonium caeruleum L. — rozmieszczenie współczesne oraz występowanie w plejstocenie Polski (tamże R. 19: 1973). Z Eugenią Wierzbicką opublikował Katalog polskiej literatury biologicznej. Tom II za lata 1955—1959. Cz. 1: Botanika, mikrobiologia ogólna (Wr. 1969), Cz. 2: Zoologia, paleontologia, różne (Wr. 1970). Za współautorstwo drugiego wydania „Szaty roślinnej Polski” (W. 1972) otrzymał w r. 1973 nagrodę zespołową I st. ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki. W r. 1976 został członkiem zwycz. PAN, a 16 VI r.n. przyznano mu tytuł profesora zwycz.
Ś. był redaktorem „Acta Palaeobotanica” (1971— 85), zastępcą przewodniczącego rady redakcyjnej „Wiadomości Botanicznych”, a także należał do komitetów redakcyjnych „Biuletynu Peryglacjalnego”, „Folia Quaternaria” i „Acta Archaeologica Carpathica”. Wchodził w skład Komitetu Botanicznego PAN, Komitetu Badań Czwartorzędu PAN, Komisji Biologicznej Oddz. PAN w Krakowie, Rady Naukowej Inst. Botaniki PAN oraz Bułgarskiego Tow. Botanicznego (od r. 1974) i Eurosiberian Subcommission (Commission for the Study of the Holocene INQUA, od r. 1974). Przewodniczył krakowskiemu oddz. Polskiego Tow. Botanicznego (1972—9), po czym otrzymał w r. 1980 członkostwo honorowe Towarzystwa; ponadto należał do Polskiego Tow. Geologicznego, Ligi Ochrony Przyrody i ZNP. Dn. 31 XII 1978 przeszedł na emeryturę, ale nadal był czynny naukowo i wiele publikował, m.in. w serii „Nasze Drzewa Leśne” kolejne prace o historii polskich drzew w czwartorzędzie: „Olsze” (W.—P. 1980), „Jodła pospolita” (W.—P. 1983), „Modrzewie” (W.—P. 1986), „Buk zwyczajny” (W.—P. 1990), „Lipy” (W.—P. 1991) i „Grab zwyczajny” (W.—P. 1993). W dalszym też ciągu opisywał flory makroskopowe z różnych stanowisk w Polsce, m.in. Uwagi o florze interglacjalnej z Hamerni nad Lubaczówką („Acta Palaeobotanica” T. 24: 1984 nr 1—2), Informacja o stanowisku flory peryglacjalnej w Sadowiu na Wyżynie Miechowskiej (Vistulian) (tamże T. 27: 1987 nr 2) i Flora peryglacjalna z Solwin koło Limanowej (Vistulian, Karpaty Zachodnie) (tamże). Ogółem ogłosił ponad 120 prac, w większości dotyczących roślinności czwartorzędu. W r. 1989 został wybrany na członka czynnego PAU. Zmarł 9 XI 1998 w Krakowie, został pochowany na cmentarzu Rakowickim (pas 41 wschodni, po prawej). Był odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1973), Orderem Budowniczych Polski Ludowej (1974), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1978) i Medalem 30-lecia Polski Ludowej (1974).
W zawartym 21 IV 1946 w Wieprzu koło Andrychowa małżeństwie z Marią z Łańcuckich (zob. Środoniowa Maria) miał Ś. syna Jana, geologa, profesora w Inst. Nauk Geologicznych PAN, i córkę Ewę, zamężną Demianowską, geografa.
W dn. 27—28 VI 2000 zorganizowano w Krakowie, poświęconą pamięci Ś-a i jego żony, sesję naukową „Paleobotanika polska na przełomie wieków”.
Köhler P., Portrety botaników polskich, „Wiad. Botaniczne” T. 54: 2010 nr 3/4 s. 50; — Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Informator, Wr. 1984 (fot.); Enc. tatrzańska (1995); Grodziska K., Scientiarum decor. Cmentarz Rakowicki w tradycji Polskiej Akademii Umiejętności, Kr. 2002; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873—1947, Kr. 1948 I—II; Köhler P., Leksykon botaników polskich, „Wiad. Botaniczne” T. 53: 2009 nr 3/4 s. 127—32; Kto jest kim w botanice polskiej, Kr. 1995 (fot.); Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, W. 1984, W. 1993; Nowak M., Instytut Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk (1953—2003). T. 2. Bibliografia, Kr. 2003; Nowi członkowie Polskiej Akademii Nauk, „Nauka Pol.” R. 15: 1967 nr 4 s. 121—2; Ochyra R. i in., Bibliography of the W. Szafer Institute of Botany Polish Academy of Sciences (1953—2012), Kr. 2013; Perkowska W., Corpus Academicorum Facultatis Philosophie Universitatis Iagellonicae 1850—1945, Kr. 2007; Poczet członków Akademii Umiejętności, Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1872—2000, Kr. 2006; Sylwetki zmarłych członków Oddziału Krakowskiego Polskiej Akademii Nauk, Kr. 2002 s. 180—5; Śródka, Uczeni pol., V supl. (fot.); — Köhler P., Botanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności (1815—1952), „Studia i Mater. do Dziej. PAU” T. 2: 2002; Krajewska K., Sesja naukowa poświęcona pamięci prof. Andrzeja Środonia i prof. Marii Łańcuckiej-Środoniowej „Paleobotanika polska na przełomie wieków” (Kraków, 27—28 czerwca 2000), „Wiad. Botaniczne” T. 45: 2001 nr 1/2 s. 75; Mamakowa K., Życie i praca profesora Andrzeja Środonia (1908—1998), tamże T. 43: 1999 nr 3/4 s. 53—60 (częściowa bibliogr. prac, fot.); Starkel L., Profesor Andrzej Środoń — paleobotanik z sercem na dłoni, tamże T. 54: 2010 nr 3/4 s. 135—7 (fot.); Stuchlik L., Andrzej Środoń 1908—1998, „Nauka” 1999 nr 4 s. 242—4; tenże, Profesor Andrzej Środoń i profesor Maria Łańcucka-Środoniowa w życiu Zakładu Paleobotaniki Instytutu Botaniki im. Władysława Szafera Polskiej Akademii Nauk, w: Paleobotanika na przełomie wieków, Red. E. Zastawniak, Kr. 2003 s. 9—17 (fot.); tenże, Profesor Andrzej Środoń w 80. rocznicę urodzin, „Acta Palaeobotanica” T. 28: 1988 nr 1—2 s. 5—14 (częściowa bibliogr. prac, fot.); Stuchlik L., Zastawniak-Birkenmajer E., Zakład Paleobotaniki, w: Historia badań i rozwoju Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk (1953—2012), Red. B. Godzik, K. Wołowski, Kr. 2013 s. 229—64 (fot.); — Szafer W., Wspomnienia przyrodnika, Wr. 1973 (fot.); Środoń A., Daty i wspomnienia autobiograficzne, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 36: 1991 nr 1 s. 3—24 (bibliogr. prac, fot.); — Nekrologi z r. 1998: „Dzien. Pol.” nr 265, „Gaz. Wyborcza” nr 262, „Rzeczpospolita” nr 266, 267, „Tyg. Powsz.” nr 98; — Arch. UJ: sygn. KM 56, S II 524 nr 10141, S II 619, WBNZ 29, 30, WMP 171; Inst. Botaniki PAN w Kr.: Teczka osobowa (fot.).
Piotr Köhler