Stańczyk Andrzej (1902–1973), powstaniec śląski, pułkownik Wojska Polskiego.
Ur. 28 XI we wsi Lubień (pow. myślenicki), był synem Walentego, rolnika, oraz Marii ze Szczepańców.
S. uczył się początkowo w szkole powszechnej w Lubieniu, a od r. 1914 – w gimnazjum w Myślenicach. W czasach szkolnych należał do drużyny harcerskiej, a jako członek Polskiej Organizacji Wojskowej (od września 1918) wziął udział w październiku t.r. w rozbrajaniu żandarmów austriackich w Myślenicach. W listopadzie wstąpił do WP i służył w 6., następnie 10. kompanii 5. pp Legionów (Leg.), kolejno jako szeregowiec, dowódca sekcji i zastępca dowódcy plutonu. Na przełomie l. 1918 i 1919 uczestniczył w wojnie polsko-ukraińskiej o Galicję Wschodnią. Podczas wojny polsko-sowieckiej (1919–20) był dwukrotnie ranny i został dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych. Zwolniony z wojska w stopniu plutonowego w listopadzie 1920, powrócił do nauki w gimnazjum. Kolejny raz przerwał ją w maju 1921, by wziąć udział w III powstaniu śląskim jako dowódca plutonu 4. kompanii 2. Baonu Strzelców Górnośląskich w Grupie Konrada Wawelberga. Po powrocie do domu w lipcu t.r. zdał egzamin do szóstej klasy gimnazjum, ale nie kontynuował już nauki i 1 I 1922 objął posadę nauczyciela w szkole powszechnej w Skirdzimach (pow. oszmiański).
W maju 1922 rozpoczął S. służbę zawodową w WP. Był kolejno: szefem 3. kompanii karabinów maszynowych 5. pp Leg., uczestnikiem kursu w Szkole dla Podoficerów w Chełmie i w Szkole Oficerskiej dla Podoficerów w Bydgoszczy (29 VIII 1923 – 14 VII 1925), dowódcą plutonu w 7. kompanii 2. pp Leg. w Pińczowie i Staszowie w stopniu podporucznika, a od r. 1927 – porucznika. W październiku t.r. przeszedł do Korpusu Ochrony Pogranicza, gdzie dowodził plutonami w 12. baonie w Skałacie oraz w 14. i 27. baonie w Snowie. W r. 1931 odbył kurs dowódców plutonów pionierskich w Centrum Wyszkolenia Saperów w Modlinie i od czerwca t.r służył w 5. p. strzelców podhalańskich w Przemyślu, kolejno jako dowódca plutonu pionierów, adiutant pułku (kwiecień 1933 – maj 1935, od 1 I 1935 – kapitan), dowódca 5. kompanii strzeleckiej i ponownie od listopada 1935 – adiutant pułku.
W czasie kampanii wrześniowej 1939 r. walczył S. jako adiutant taktyczny swego pułku w składzie 22. DP Górskiej (Armia «Kraków»), m.in. na Pustyni Błędowskiej, pod Buskiem i Stopnicą w Kieleckiem. Po rozpadzie 22. DP Górskiej był adiutantem Grupy płk. Jana Woźniakowskiego do jej rozwiązania się 18 IX w Puszczy Sandomierskiej. Pod koniec listopada przedostał się przez Słowację na Węgry, stamtąd do Jugosławii, a 29 XII zameldował się w stacji zbornej WP w Paryżu. W sprawozdaniu o swym udziale w kampanii wrześniowej skrytykował dowództwo za niewłaściwe użycie 22. DP Górskiej. Po weryfikacji został w styczniu 1940 dowódcą 5. kompanii 2. pp 1. Dyw. Grenadierów, a 20 II t.r. – dowódcą 2. kompanii 2. Baonu Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich (SBSP). W kampanii norweskiej (kwiecień–maj) wyróżnił się w bitwie o Narwik. W czerwcu, po ewakuacji większości SBSP do Bretanii, uczestniczył w ostatnich działaniach kampanii francuskiej. Dn. 19 VI został mianowany majorem (starszeństwo od 3 V 1940) i wkrótce odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V kl. za kampanię norweską. Po kapitulacji Francji przedostał się do części nieokupowanej przez Niemców, a stamtąd przez Hiszpanię, Portugalię i Gibraltar dotarł we wrześniu do Wielkiej Brytanii.
Po przejściowym pobycie w Stacji Zbornej WP w Peebles (Szkocja), objął S. stanowisko pierwszego zastępcy dowódcy Baonu Strzelców Podhalańskich. Po ewakuowaniu części Armii Polskiej z ZSRR do Iranu, został wysłany w lipcu 1942 w grupie oficerów (przezwanych «lordami») na Środkowy Wschód w celu reorganizacji i rozbudowy tych jednostek. Przydzielony do 4. Dyw. Strzelców, której utworzenie planowano, otrzymał funkcję instruktora w Centrum Wyszkolenia Broni i Służb w Palestynie. Od 30 X t.r do 5 VI 1943 sprawował funkcję zastępcy dowódcy 16. Lwowskiego Baonu Strzelców (LBS) w 6. DP, następnie od 7 VII 1943 do 12 X 1944 – dowódcy tegoż baonu już w składzie 5. Kresowej DP. W kampanii włoskiej 1944 r., podczas bitwy o Monte Cassino, zdobył na czele swego baonu nocą z 16 na 17 V t.r. wzgórze «Widmo» i tym samym otworzył drogę 5. Kresowej DP do opanowania wzgórza San Angelo. Płk dypl. Klemens Rudnicki, zastępca dowódcy dywizji, we wniosku odznaczeniowym napisał, że S. był «jednym z trzech ludzi, którym dywizja bezpośrednio zawdzięcza sukces […], wykazał wybitny talent dowódczy, niepospolitą odwagę osobistą, orientację, spokój i opanowanie […], działał zarówno bohatersko jak i roztropnie». Walczył S. pod Ankoną, podczas pierwszej fazy bitwy (6 VI), mimo odniesionych wówczas ran, zdobył miasto Villanuova. Dn. 31 VII Naczelny Wódz Kazimierz Sosnkowski na stadionie sportowym w Ankonie udekorował S-a Krzyżem Virtuti Militari IV kl., a 1 VIII awansował go na podpułkownika. W sierpniu baon S-a uczestniczył w działaniach II Korpusu maskujących koncentrację VIII Armii brytyjskiej przed rozpoczęciem ataku na niemiecką linię Gotów. W 2. poł. sierpnia S. został zastępcą dowódcy 6. Lwowskiej Brygady Piechoty, ale już 19 VIII na własną prośbę powrócił do baonu. Dn. 12 X został przeniesiony na stanowisko zastępcy dowódcy organizowanej 14. Wołyńskiej Brygady Piechoty. Dn. 18 XII otrzymał dowództwo 16. Pomorskiej Brygady Piechoty, tworzącej wraz z 2. Brygadą Pancerną – nową 2. Warszawską Dyw. Pancerną. W r. 1946 jej dowódca, gen. Bronisław Rakowski, wystąpił o nadanie S-owi w drodze wyjątku stopnia pułkownika; wniosek odrzucono. S. dowodził zorganizowaną i wyszkoloną przez siebie brygadą do lutego 1947, kiedy to po wstąpieniu do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia (PKPR) jako dowódca Grupy Brygadowej przeprowadził jej stopniowe rozwiązanie. W tym samym czasie został członkiem Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari.
Po opuszczeniu PKPR w lutym 1949 osiadł S. w Londynie, gdzie nabył dom i podjął pracę w firmach elektrycznych. W życiu wychodźstwa polskiego brał ograniczony udział. W Kapitule Orderu Wojennego Virtuti Militari zasiadał do r. 1972 (od r. 1954 z ramienia Rady Trzech), broniąc wysokich wymagań stawianych przy jego nadawaniu, co nie zawsze znajdowało zrozumienie u jej pozostałych członków. Był prezesem Stow. Żołnierzy SBSP. Od r. 1960 przewodniczył Polskiej Gminie Londyn-Południe, wchodził też w skład zarządu i przez pewien czas był prezesem Koła Podhalan na Obczyźnie. W r. 1964 otrzymał z rąk Naczelnego Wodza Władysława Andersa awans na pułkownika. W r. 1972 powrócił do Polski i zamieszkał w rodzinnej miejscowości. Zmarł 30 XI 1973 w szpitalu w Myślenicach, pochowany został na cmentarzu parafialnym w Lubieniu. Poza wymienionymi orderami był odznaczony m.in. jeszcze dwukrotnie Krzyżem Walecznych (za kompanie norweską i włoską), Srebrnym Krzyżem Zasługi, amerykańskim Legion of Merit, francuskim Croix de Guerre z Palmą, Orderem Korony Jugosłowiańskiej IV kl., norweskim Krzyżem Wojennym z mieczami, włoskim Croce alla Valore Militare.
Pamiątki osobiste S-a zostały przekazane do Zespołu Szkół Rolniczych w Lubieniu oraz do Krakowskiego Tow. Fotograficznego – Muz. Historii Fotografii im. prof. Władysława Bogackiego w Krakowie.
Żona S-a, Paulina Czerniawska (ślub w r. 1951), była żołnierzem Pomocniczej Wojskowej Służby Kobiet (pielęgniarką w 5. Szpitalu Wojennym we Włoszech i Wielkiej Brytanii). Z małżeństwa tego S. miał córkę Barbarę Krystynę (ur. 1953), zamężną Goldstone, zamieszkałą w Wielkiej Brytanii. Wnuk S-a, Mark Kaminski, służy zawodowo w wojsku brytyjskim.
Kawalerowie Virtuti Militari. Wykazy; – Bargiełowski D., Po trzykroć pierwszy. Gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz, W. 2001 II; Działania 2 Korpusu we Włoszech, Red. S. Biegański, Londyn 1963 I; Jednodniówka Koła Oddziałowego 16 Lwowskiego Batalionu Strzelców 1946–1994, Londyn 1994; Korpus polski w bitwie o Monte Cassino z perspektywy półwiecza, Red. T. Panecki, W. 1994; Kospath-Pawłowski E. i in., 5 Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego, Pruszków 1997; Kronika 16 Lwowskiego Batalionu Strzelców, Londyn 1970 s. 45–6, 53–4, 63–5, 71–5, 77, 79–81, 84–9, 95, 101–2, 105, 107–9, 111–16, 123, 124–5, 127, 131–2, 201 (liczne fot.); Moś W. B., Strzelcy Podhalańscy 1918–1939, Kr. 1989 s. 172 (fot. zbiorowa nr 30); Pol. Siły Zbrojne, I cz. 2 s. 700, 814, II cz. 2 s. 359; Steblik W., Armia „Kraków”, W. 1989; – Roczn. oficerski, W. 1928, 1932; – Dec W. Narwik i Falaise, W. 1972; Mrowiec A., Przez Monte Cassino do Polski, Kat. 1959; Narębski W., Wspomnienie o pułkowniku Stańczyku, „WTK” 1975 nr 44 s. 6 (fot.); Virtuti Militari 1919–1997. Wybór źródeł, Oprac. B. Polak, Koszalin 1997 s. 328, 332, 400, 405–8; Wańkowicz M., Bitwa o Monte Cassino, W. 1972 (fot.); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1974: „Dzien. Polski i Dzien. Żołnierza” nr 53 (Z. Szyszko-Bohusz), „Na Szlaku Kresowej” (Londyn) nr 38 s. 52–3 (K. Rudnicki); – CAW: Akta personalne S-a; IPiM Sikorskiego: sygn. A. XII.27/67 (akta personalne S-a), sygn. A. XII.86/34/46 (wniosek awansowy na pułkownika), sygn. A. XII/85 (akta wniosków odznaczeniowych), sygn. A. XII.77 (akta Kapituły Orderu Virtuti Militari), sygn. A. XI (akta II Korpusu i 16. LBS), sygn. B. I (relacja S-a z kampanii 1939 r.); Piłsudski Institute of America w Nowym Jorku: Zespół nr 8 (Powstania Śląskie z l. 1919–22), sygn. 302 s. 37; – Informacje Wiesława Wolwowicza i Stanisława Żurakowskiego z Londynu.
Andrzej Suchcitz