Sapieha Andrzej Stanisław h. Lis (1592–1646), kasztelan trocki, potem wileński. Był najstarszym synem star. uświackiego Jana Piotra (zob.) i Zofii Wejherówny, bratem hetmana w. lit. Pawła Jana (zob.).
Po śmierci ojca S. otrzymał 28 VIII 1612 star. uświackie. Następnie skierowany został za protekcją Lwa Sapiehy na dwór warszawski, gdzie przebywał w otoczeniu królewicza Władysława jeszcze w r. 1615. Jako dworzanin był posłem królewskim na sejmik grodzieński przed styczniowym sejmem w r. 1613. Po raz pierwszy posłował na sejm zwyczajny warszawski w r. 1618, reprezentując pow. grodzieński. Dn. 23 IX 1620 sekretarz królewski Stanisław Zadorski otrzymał zgodę Zygmunta III na scedowanie S-że star. ryskiego. S. był posłem na sejm 1620 r.; wybrano go wtedy na deputata do rady wojennej przy królu. Na wyprawę chocimską w r. 1621 wystawił 200 rajtarów, którzy wchodzili w skład pułku star. orszańskiego Aleksandra Dadźboga Sapiehy (wg spisów w: „Pamiętniki o wyprawie chocimskiej” i monografii L. Podhorodeckiego i N. Rabszy; wg innych przekazów miała to być bądź husaria, bądź oddział arkabuzerii). W końcu t. r. otrzymał S. list przypowiedni na chorągiew husarii (150 koni), którą przyprowadził w lipcu 1622 do Inflant na wojnę ze Szwedami. W październiku t. r. wezwany został przez hetmana polnego lit. Krzysztofa Radziwiłła do obozu pod Lenowartem, ale nie zawsze brał udział w naradach dotyczących rokowań o rozejm. Przed r. 1623 odstąpił star. uświackie bratu Janowi, który z kolei scedował je Piotrowi Rudominie Dusiackiemu. W tym czasie S. nosił się z zamiarem zostania księdzem i prosił kanclerza Lwa Sapiehę o pomoc w uzyskaniu referendarii (duchownej) lit. Szybko jednak zrezygnował ze swych planów. Jako poseł reprezentował Inflanty na sejmie 1623 r., na którym został komisarzem do traktatów ze Szwecją. Był deputatem z Grodna do Trybunału Lit. w r. 1624. W końcu r. 1626 chorągiew husarska dowodzona przez S-ę została przeniesiona przez króla z frontu inflanckiego do Prus Królewskich, oficjalnie jako prywatny zaciąg królewski. Spotkało się to ze sprzeciwem Lwa Sapiehy jako hetmana w. lit. W jego imieniu S. wręczył Zygmuntowi III memorandum w sprawach powrotu korpusu lit. do Inflant i groźby buntu niepłatnego wojska. We wrześniu t. r. król przydzielił S-ę z tytułem płka jako doradcę do pułku Eustachego Tyszkiewicza, woj. brzeskiego lit., wyruszającego z Grudziądza na odsiecz Gdańskowi. W pierwszej bitwie pod Gniewem 22 IX pułk Tyszkiewicza z husarią S-y nie uczestniczył; nie jest jasny też udział S-y w dwu kolejnych bitwach 29 IX i 1 X t. r. Za to odznaczył się S. w dwudniowej (7–8 VIII 1627) bitwie pod Tczewem, po której hetman Stanisław Koniecpolski obiecał mu w nagrodę star. hamersztyńskie (14 III 1633 uzyskał na nie emfiteuzę); 20 X t. r. otrzymał star. marienhauskie w Inflantach. W początku 1628 r. jego stojąca pod Skarszewami chorągiew została przepędzona przez idącego spod Tczewa H. Wrangla. Jesienią t. r. uczestniczył w charakterze komisarza w rokowaniach pokojowych ze Szwedami w Prabutach.
W r. 1633 S. był w Krakowie na koronacji Władysława IV, który zatrzymał go przy sobie jako dworzanina pokojowego. W tym charakterze towarzyszył królowi w wyprawie przeciw Moskwie pod Smoleńsk. Dn. 6 III 1634 scedował płk. Wilhelmowi Korffowi star. orleńskie w Inflantach (które otrzymał 28 II t. r. z cesji O. Giżyckiego i natychmiast wystarał się o konsens na przekazanie go Korffowi). Posłował z woj. wileńskiego na sejm 1635 r. Skłócony z rodziną (mimo formalnego pogodzenia się za mediacją króla z jej przywódcą – Kazimierzem Leonem Sapiehą), miał trudności z uzyskaniem jakiegoś urzędu. Jesienią 1636 ubiegał się o pisarstwo ziemskie wileńskie i choć uzyskał poparcie Krzysztofa Radziwiłła w zamian za zapis wieczności Gródka, urzędu tego nie otrzymał. Bezskuteczne były również jego zabiegi w r. 1639 o pisarstwo polne lit. Jako poseł słonimski 24 IV 1638 podpisał manifest przeciw konstytucji „Religia grecka”, będącej konsekwencją restytucji kościoła prawosławnego w Rzpltej. Na sejmie tym uchwalono konstytucję uwalniającą S-ę od procesów o sumę 5 tys. złp. wziętą ze skarbu kor. na wojnę pruską, ponieważ został z wydatków rozliczony. Dn. 30 I 1641 otrzymał wreszcie urząd senatorski – kasztelanię trocką. Na sejmie t. r. wyznaczony został na komisarza do Królewca w sprawie ceł morskich, był na sejmie 1643 r., w marcu 1644 mianowany został kaszt. wileńskim. W t. r. sprawował funkcję marszałka Trybunału Lit. W końcu września t. r. król nadał mu star. sądowe wołkowyskie (przywilej z datą 11 III 1645).
S. był osobą niezwykle konfliktową, a jego zachłanność prowadziła do stałych zadrażnień z rodziną. Otrzymawszy opiekę nad rodzeństwem pod warunkiem, że «dóbr utracać nie będzie», w krótkim czasie zastawił lub sprzedał majątki rodzinne. W pewnym stopniu było to wynikiem ogromnych długów pozostawionych przez ojca, ale też gospodarka S-y była wyjątkowo rozrzutna. W r. 1622 bracia S-y złożyli przeciw niemu protestację i szukali pomocy u Lwa Sapiehy oraz Krzysztofa Radziwiłła, z którym związał się obrażony na rodzinę S. Wnieśli też sprawę do sądu, który przyznał im prawo do dóbr S-y, niemożliwe jednak do wyegzekwowania. W r. 1624 zawarł S. przy pośrednictwie Lwa Sapiehy ugodę z braćmi, zobowiązując się zapłacić im 28 tys. złp. lub przekazać Gródek. W r. 1625 doszło do zawarcia umowy, na mocy której trzej bracia S-y, w zamian za sumę 120 tys. złp., obietnicę wyposażenia ich sióstr i spłacenia ojcowskich długów, odstąpili żonie S-y Annie swoje części odziedziczonych po rodzicach dóbr. W ten sposób w posiadaniu S-y i jego żony znalazła się całość dóbr rodzinnych, uszczuplonych jedynie o Dojlidy, które S. sprzedał w r. 1622 ojczymowi Fabianowi Rudzkiemu. Pomoc ze strony Lwa Sapiehy nie zapobiegła kolejnej fali sporów majątkowych między nimi, choć senior rodu wykupował zastawione dobra S-y i spłacał jego należności finansowe. Dzięki temu S. przy końcu życia oczyścił majętności z długów i częściowo rozliczył się z rodzeństwem, z którym jednak ciągle się procesował i przegrywał proces za procesem (w r. 1636 brat Paweł uzyskał na nim banicję). Pod koniec życia miał S. w swoich rękach Gródek, Choroszcz, Rogów, Rogówek, Wiejsieje, Jurgielewszczyznę, Buhowszczyznę, Sołtaniszki (formalnie sprzedane w r. 1625 żonie), Lejpuny (pow. grodzieński), Połuknie (pow. trocki), sumę na Balach (pow. grodzieński), dwory w Wilnie i Grodnie. W r. 1615 otrzymał od matki (potwierdzone w r. 1621) dobra lenne Odsen i Sausen (w Inflantach), żona wniosła mu dobra pod Gdańskiem. Od Lwa Sapiehy dostał dobra Antonowo (pow. mozyrski), które w r. 1627 zastawił (a potem sprzedał?) Józefowi Korsakowi, star. dziśnieńskiemu. Z łaski królewskiej, oprócz starostw uświackiego i ryskiego, dostał w r. 1615 dzierżawę Wiżunki (pow. wiłkomierski), w r. 1625 star. kokenhauskie. Miał wójtostwo grodzieńskie, które odsprzedał w r. 1630 Aleksandrowi Tryźnie, podkomorzemu lidzkiemu. W r. 1634 otrzymał dobra lenne, słobódki – Jelnieńską i Horodyszcze w Smoleńszczyźnie (w r. 1645 scedował je C. P. Brzostowskiemu), 31 III 1635 Wojciech Ważyński dostał zgodę na przekazanie mu star. marienburskicgo, swanenburskiego i kierembeceńskiego (Inflanty), które jednak S. już 4 IV t. r. scedował Kazimierzowi i Janowi Tyzenhauzom, swym siostrzeńcom. W l. 1623–6 bezskutecznie próbował odzyskać star. uświackie, procesując się z jego posesorem Piotrem Rudominą Dusiackim. S. zmarł 25 III 1646; pochowany został w kościele Bernardynów w Grodnie.
Od r. 1622 S. żonaty był z Anną Heidenstein (zm. po 1673), córką historyka Reinholda (zob.). Z małżeństwa pochodzili: syn Leon Kazimierz (zm. w r. 1640 w Paryżu) i córka Izabella Katarzyna, od r. 1645 żona Michała Karola Radziwiłła, ordynata kleckiego (zob.).
Portret S-y z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Kossakowski, Monografie, III 50; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Sapiehowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Hołdys S., Praktyka parlamentarna za panowania Władysława IV Wazy, Wr. 1991; Pietrzak J., W przygaszonym blasku wiktorii chocimskiej. Sejm w 1623 r., Wr. 1987; Podhorodecki L., Raszba N., Wojna chocimska 1621 roku, Kr. 1979 s. 337; Szelągowski A., O ujście Wisły. Wielka wojna pruska, W. 1905 s. 271 (błędnie: Jan), 279–80; Teodorczyk J., Bitwa pod Gniewem (22 IX – 29 IX – 1 X 1626). Pierwsza porażka husarii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XII cz. 2 s. 85, 112; tenże, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627 r., tamże T. 6: 1960 cz. 2 s. 110, 120, 123, 143, 158, 171, 173, 175, 178, 180; – Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, VIII; Arch. Domu Radziwiłłów, Kr. 1885, Scrip. Rer. Pol., VIII 282; Arch. Jugo-Zap. Rossii, cz. II t. 3 s. 603–5; Księcia Krzysztofa Radziwiłła […] sprawy wojenne i polityczne (1621–1632), Paryż 1899 s. 218, 220–5, 342; Pamiętniki o Koniecpolskich. Przyczynek do dziejów polskich XVII wieku, Wyd. S. Przyłęcki, Lw. 1842 s. 22, 39; Pamiętniki o wyprawie chocimskiej r. 1621, Wyd. Żegota Pauli, Kr. 1853 s. 9; Vol. leg., III 363, 447, 968; IV 17; – AGAD: Metryka Kor. nr 175 k. 27v.–28, nr 180 k. 284v.–285, 431–432, 482–482v., 487–488, 607v.–608, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 799, Dz. IV koperta 182 nr 173, Dz. V nr 13816, 13825, Dz. XI nr 83 s. 93, Dz. XVII nr 114, Dz. XXIII teka 77, Arch. Roskie, Korespondencja, p. LXI, nr 100, Arch. Tyzenhauzów, B-29/113, k. 1–1v., E-338, G-815; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: Teki Prochaski III 6, 356, 388, IV 198; Fond Sapiehów IX 5; B. Czart.: rkp. 118 nr 176, rkp. 119 nr 25, rkp. 127 nr 60, rkp 2086 nr 16; B. Lit. Akad. Nauk w Wil.: Fondas 17–129, k. 13–14; B. Narod.: rkp. 6639 k. 53–54v., BOZ rkp. 942 k. 130, 136, 142, 146–146v., 155, 159, 192, rkp. 1217 k. 161v., rkp. 1220 k. 255v.–256, rkp. 1569 k. 299v.–401; B. PAN w Kr.: rkp. 2253 k. 26, rkp. 6069; Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Andrzej Rachuba