Lubieniecki Andrzej starszy h. Rola (ok. 1551–1623), pisarz ariański. Ur. w r. 1551 lub 1552: był synem Stanisława i Katarzyny z Sobieskich, osiadłych pierwotnie na Kujawach w okolicach Przedecza. Tam też, być może, urodził się L.: w każdym razie ojca L-ego spotykamy – jak ustalił S. Tworek – na synodzie kalwińskim w Bychawie w r. 1560. Zdaniem Tworka, L. był uczniem tamtejszego gimnazjum. W r. 1569 przysłuchiwał się on obradom sejmu lubelskiego, podczas którego uchwalono akt unii. W r. 1573 L. wyjechał do Paryża, jednak nie w charakterze członka polskiego poselstwa, jak to się zwykło często pisać (nazwisko L-ego nie występuje w „Diariuszu” tego poselstwa, ogłoszonym przez A. Przybosia i R. Żelewskiego). Należał on natomiast do towarzyszącej poselstwu grupy młodzieży szlacheckiej, którą Jean Monluc zobowiązał się w imieniu Henryka Walezego (w paktach konwentach) wykształcić na koszt nowo obranego króla. Edukacja ta, prowadzona na dworze jak również w murach akademii paryskiej, miała na celu przede wszystkim danie ogólnej ogłady towarzyskiej. Jej wyniki L. wykorzystał na dworze Stefana Batorego, gdzie, wg relacji ariańskich, jako paź należał podobno do ulubieńców monarchy i miał być niezwykle przez niego ceniony. Perspektywy kariery dworskiej zamienił jednak po r. 1577 na zawód duchownego; L. przeszedłszy (z kalwinizmu?) na antytrynitaryzm. porzucił dwór królewski. Podobnie postąpili w tym samym przypuszczalnie czasie jego bracia, Stanisław (zob.) i Krzysztof (zob.). S. Przypkowski napisał później o wszystkich trzech Lubienieckich, że «pod wpływem jakiejś pobożnej pobudki wyrwali się z kręgu przyjemności świeckich i zajęli się sprawami religii».
Jako pierwsze miejsce pracy duszpasterskiej powierzono L-emu obowiązki kaznodziei zboru ariańskiego w Śmiglu, które do r. 1584 pełnił Jan Krotowski. Już zaś obradujący w dwa lata później synod w Chmielniku delegował L-ego, wraz z Janem Balcerowicem, do Goslar w Saksonii, gdzie miał się starać o zwolnienie więzionych tam za sprzyjanie arianizmowi matki i siostry Krzysztofa Ostorodta. W czerwcu 1591 L. dysputował w Śmiglu z opatem przemęckim Stanisławem Ostrowskim na temat dogmatu Trójcy św. W okresie tym L. zbliżył się do Fausta Socyna, z którym – jak czytamy w liście Socyna z 19 XII 1592 – łączyły go od niedawna «oprócz wspólnej religii także i pewne ścisłe prywatne stosunki». Jak wolno przypuszczać, również i społeczno-polityczne poglądy obu pisarzy ariańskich były ze sobą zbieżne. W każdym razie w t. r. L. przeniósł się do lubelskiego dystryktu arian; w Lublinie też Andrzej i Krzysztof Lubienieccy staczają w r. 1596 dysputację z kanonikiem poznańskim Mikołajem Dobrocieskim na temat bóstwa Chrystusa i Trójcy św.
Ok. r. 1600 L. został kaznodzieją, a potem ministrem zboru ariańskiego w Hoszczy na Wołyniu (pow. łucki), założonego przez Gabriela Hojskiego. Stamtąd też dojeżdżał do Rakowa, gdzie w l. 1601–2 brał udział w synodach generalnych omawiających ważne dla zboru kwestie doktrynalne. W r. 1609 dodano mu do pomocy w Hoszczy Piotra Stoińskiego, którego w rok później zastąpił na tym stanowisku Samuel Nieciecki. W r. 1612 Nieciecki występuje w aktach synodalnych jako minister tamtejszego zboru, co świadczyłoby, że L. opuścił już wówczas Hoszczę, przenosząc się być może od razu do Rakowa. Tam też prowadził w l. 1617–9 sztambuch, do którego wpisywali się przybywający do Rakowa z całej Rzeczypospolitej oraz z zagranicy wyznawcy i sympatycy ideologii braci polskich. Ten tzw. Pamiętnik przyjaciół Andrzeja Lubienieckiego, zawierający wpisy w wielu językach europejskich, jak również orientalnych, znajduje się obecnie w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie (rkp. 1403). W Rakowie też (zapewne w r. 1616) powstało podstawowe dzieło L-ego pt. Poloneutychia abo Polskiego Królestwa szczęście a przy tym i W. Księstwa Litewskiego. A potem tegoż szczęścia szwankowanie w roku 1612 i 1613 (B. Czart. rkp. 1370). L. omawia w nim głównie historię Polski XVI w. starając się wykazać, że za gwałcenie swobód wyznaniowych Bóg zawsze ją karał niepowodzeniami w polityce zagranicznej i wewnętrznej. Przeciwstawianie aktualnych klęsk politycznych okresowi rządów Zygmunta Augusta nie przeszkodziło jednak L-emu w pochwale tolerancyjnej postawy Zygmunta III Wazy. Zawarte w Poloneutychii relacje o początkach polskiego arianizmu stanowią dziś podstawowe źródło do badań nad społecznym radykalizmem pierwszego pokolenia braci polskich, od którego ideologii L. wyraźnie się zresztą odcina. Dokonana bardzo niedbale przed przeszło stu laty (1843) edycja Poloneutychii objęła tylko część tego interesującego dzieła. Inne prace L-ego, wśród których były zarówno rozprawy o charakterze teologicznym, jak i sprawozdania z pierwszych synodów ariańskich, zaginęły; jego katalog dysputacji stoczonych przez arian z katolikami oraz kalwinami ogłosił S. Kot, jeden z wierszy zaś (na cześć Stoińskich) J. Dürr-Durski.
Grożące stolicy polskiego arianizmu ze strony niekarnych i fanatycznych oddziałów wojskowych napady sprawiły, że w końcu stycznia 1620 r. L. opuścił Raków. Początkowo osiadł w Wysokiem (woj. lubelskie) u swego brata Pawła, skąd w październiku t. r. wyjechał do miejscowości Krupe, pozostającej w posiadaniu jego współwyznawcy Pawła Orzechowskiego. Dn. 27 II 1622 r. L. przeniósł się do Siedlisk, gdzie w rok później, 6 II 1623, zmarł. Pochowany został w Suchodołach.
Żonaty z Krystyną Ostrowską, L. pozostawił po sobie dwóch synów: Piotra (zm. w r. 1640) i Marka (zm. po r. 1665, już na emigracji). Z dwóch córek L-ego Anna poślubiła Andrzeja Czaplica, Elżbieta zaś Joachima Rupniowskiego; w jego też domu – jak twierdzi Bock – zmarł L.
Nowy Korbut (Piśm. staropolskie), II; Słownik Biograficzny Historii Powszechnej do XVII Stulecia, W. 1968; – Barycz H., Stanisław Lubieniecki jako historyk reformacji, w: Wokół dziejów i tradycji arianizmu, W. 1971; Chmaj L., Faust Socyn (1539–1604), W. 1963; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce, 1560–1660, Kr. 1908; Kossowski A., Protestantyzm w Lublinie i w Lubelskiem w XVI i XVII w., L. 1933; Kot S., Ideologia polityczna i społeczna braci polskich zwanych arianami, W 1932; Moreau-Reibel J., Sto lat podróży różnowierców polskich do Francji, „Reform. w Pol.” T. 9/10: 1937–9; Szczotka S., Synody arian polskich. Od założenia Rakowa do wygnania z kraju (1569–1662), „Reform. w Pol.” T. 7/8: 1935–6; Szczucki L., Marcin Czechowic. Studium z dziejów antytrynitaryzmu polskiego XVI w., W. 1964; Tazbir J., Sprawa Iwana Tyszkowica, w: tenże, Rzeczpospolita i świat, Wr. 1971; tenże, Stanisław Lubieniecki, przywódca ariańskiej emigracji, W. 1961; Tworek S., Szkolnictwo kalwińskie w Małopolsce i jego związki z innymi ośrodkami w kraju i za granicą w XVI–XVII w., L. 1966 s. 131; tenże, Zbór lubelski i jego rola w ruchu ariańskim w Polsce w XVI i XVII wieku, L. 1966; Tync S., Wyższa szkoła braci polskich w Rakowie, w: Studia nad arianizmem, W. 1959; – Arianie polscy w świetle własnej poezji, Oprac. J. Dürr-Durski, W. 1948; Bock, Historia antitrinitariorum, I cz. 1; Dysputacje arian polskich, Wyd. S. Kot, „Reform. w Pol.” T. 7/8: 1935–6; Dysputacyj braci polskich katalog z rękopisu Andrzeja Lubienieckiego, Wyd. S. Kot, tamże, T. 9/10: 1937–9 s. 456; Epitome colloquii Racoviae habiti anno 1601, Ed. L. Szczucki et J. Tazbir, Varsoviae 1966; L. A., Poloneutychia, Ogłosił A. Batowski, Lw. 1843; Sandius Ch., Bibliotlieca antitrinitariorum, Varsoviae 1967; Socyn F., Listy, Oprac. L. Chmaj, W. 1959 I–II; – „Kur. Lub.” 1869 nr 40 s. 3; – B. Czart.: rkp 1370, 1403; B. Ossol.: rkp. 112.
Janusz Tazbir