Szafraniec Andrzej z Pieskowej Skały h. Starykoń (zm. 1608), poseł na sejmy, wojski krakowski, działacz reformacyjny.
Był synem Stanisława (ok. 1530/1 – 1598, zob.) i Anny, córki Walentego Dembińskiego (zob.); miał siostry: Agnieszkę, żonę woj. lubelskiego Jana Tarły, i Zofię, żonę Macieja Szczepanowskiego.
Naukę rozpoczął S. prawdopodobnie w szkole ewangelickiej w Seceminie. W półr. letn. 1575 zapisał się (wspólnie z Hieronimem Moskorzowskim) na uniw. w Lipsku. Dn. 27 X 1578, już jako star. lelowski, podpisał wraz z ojcem ordynację o zachowaniu pokoju religijnego, wydaną przez króla Stefana Batorego. Powierzony «od ojca jako źrenica oczna» hetmanowi w. kor. Mikołajowi Mieleckiemu, wziął udział w kampanii połockiej 1579 r., dowodząc sfinansowaną przez ojca stukonną chorągwią. Dn. 29 X 1581 król nadał mu urząd wojskiego krakowskiego. Dn. 19 I 1582 był S. na małopolskim sejmiku generalnym w Nowym Mieście Korczynie, gdzie został wyznaczony na jednego z ośmiu delegatów, wysłanych do króla z zawiadomieniem o uchwaleniu podatku. W listopadzie t.r. Batory wyznaczył go do komisji, powołanej dla zbadania szkód poniesionych przez mieszczan podkrakowskiego Kazimierza w wyniku wylewu Wisły. W dn. 19–20 VI 1583 uczestniczył wspólnie z ojcem w kalwińskim synodzie we Włodzisławiu (obecnie Wodzisław).
Po śmierci króla Stefana Batorego był S. razem z ojcem 27 XII 1586 na krakowskim zjeździe senatorów i rycerstwa woj. krakowskiego, sandomierskiego oraz lubelskiego i podpisał zawiązaną wówczas konfederację. Jako poseł z woj. sandomierskiego uczestniczył w sejmie elekcyjnym (30 VI – 19 VIII 1587) na Woli pod Warszawą, z którego wyznaczono go na delegata do powitania nowego króla; możliwe, że posłował również na sejm koronacyjny Zygmunta III (10 XII 1587 – 30 I 1588). Być może też, że to S. (a nie jego ojciec) został powołany 15 IV 1589 w skład komisji do zrewidowania cła mostowego na drodze wiodącej na Śląsk, która sporządziwszy w tej sprawie raport, przekazała go star. wieluńskiemu Aleksandrowi Koniecpolskiemu i sędziemu ziemskiemu sieradzkiemu Stanisławowi Karśnickiemu do przedłożenia na sejmie. Przed r. 1589 zrezygnował na rzecz ojca z urzędu wojskiego krakowskiego, jednak okoliczności cesji są niejasne: po śmierci ojca prosił w liście z 5 III 1598 kanclerza kor. Jana Zamoyskiego o przywrócenie urzędu, «którego właściwie nie kondescendował ojcu»; zapewne sprawował go wtedy bez formalnego umocowania. Mimo braku nominacji jeszcze w r. 1600 tytułował się wojskim; na zjeździe pod Sandomierzem 21 VIII 1606 miał z tego powodu «poswark o tytuł wojski» z Baltazarem Porębskim, mianowanym wojskim krakowskim 20 III 1600.
Dn. 14 IX 1589 był S. razem z ojcem na kalwińskim synodzie prowincjonalnym we Włodzisławiu. Na sejmiku woj. sandomierskiego w Opatowie 13 II 1590 został posłem na sejm warszawski 8 III – 21 IV t.r. W r. 1591 wziął udział w zjazdach różnowierczych w Chmielniku (25 VIII) i Radomiu (23–25 IX), zorganizowanych dla wypracowania sposobów obrony ewangelików przed prześladowaniami po zburzeniu ich zborów w Krakowie i Wilnie. W Radomiu podpisał uchwalony przez zjazd reces i wszedł w skład poselstwa, które miało prosić Zygmunta III o szybkie zwołanie sejmu i wynagrodzenie krzywd protestantom. Zapewne m.in. obojętność króla wobec postulatów różnowierców spowodowała, że 1–6 VI 1592 uczestniczył S. w opozycyjnym zjeździe w Jędrzejowie i sygnował antykrólewskie „Napominanie i prośbę do JKMci i do Ich Mć Panów Rad i Rycerstwa wszystkiego obojga narodów...”. Dn. 25 IV 1595 na sejmiku posejmowym woj. krakowskiego w Proszowicach został upoważniony do oblatowania jego uchwał; wszedł wtedy w skład deputacji do króla, którą Zygmunt III przyjął 27 IV t.r. W dn. 21–26 VIII uczestniczył w ewangelickim synodzie generalnym w Toruniu i podpisał jego uchwały. Na sesji 24 VIII włączono go do czteroosobowej delegacji, wysłanej do przedstawicieli miast pruskich z pytaniem o ich stanowisko wobec zgody sandomierskiej; już nazajutrz delegaci przekazali synodowi, że wprawdzie deputaci miast pruskich uznali zgodę sandomierską za pożyteczną, jednak z braku upoważnienia odmówili jej podpisania. S. został obrany jednym z posłów, wysłanych do króla dla przedstawienia krzywd protestantów, przekonania władcy o legalności synodu toruńskiego oraz przedłożenia prośby o zwołanie sejmu dla uregulowania spraw religijnych. Wszedł też w skład poselstwa, wysłanego do sejmiku proszowickiego w celu uzyskania poparcia zabiegów o utrzymanie tolerancji religijnej.
Na przełomie XVI i XVII w. bywał S. często na zjazdach synodalnych, nierzadko odbywanych w należących do niego miasteczkach (Secemin, Włoszczowa). Podczas obrad zajmował się głównie sprawami duszpasterstwa w zborach, nad którymi sprawował patronat: 17 IX 1596 w Chmielniku oraz 7–8 II 1597 i 4 II 1600 we Włoszczowej dyskutowano nad sprawą obsady ministeriów w Seceminie, Krasocinie i Zalesiu, a 22 IV i 16 VII 1604 oraz 5 V 1605 – nad zatrzymaniem w Seceminie ekskomunikowanego katechisty Wawrzyńca Campiana. S. wspierał finansowo inicjatywy synodów: 17 VII 1598 w Oksie zadeklarował w imieniu własnym i spadkobierców stuzłotową składkę roczną na szkołę, 4–6 V 1601 na zjeździe synodalnym w Seceminie obiecał sfinansować druk pisma zmarłego ministra włoszczowskiego Grzegorza z Żarnowca, a 2 VI 1603 przyrzekł przekazać 500 fl. na ręce żony na wybudowanie w Seceminie domu dla wdów i sierot. Brał udział w życiu sejmikowym, a w trakcie jego procesów z krakowskim konwentem klarysek przy kościele św. Andrzeja udzielały mu poparcia sejmiki przedsejmowe woj. krakowskiego.
Na początku XVII w. S. wywołał wśród katolików i różnowierców sporą wrzawę, angażując się w sprawę swego poddanego, ewangelika Jędrzeja Grodzkiego, którego (jako wyróżniającego się ucznia szkoły secemińskiej) zamierzał wysłać ze swym siostrzeńcem na studia zagraniczne. Wyjazd udaremnił jednak minister secemiński i w rezultacie Grodzki zbiegł do Krakowa, gdzie nawiązał kontakt z ks. Piotrem Skargą i został przez niego wysłany do szkoły jezuickiej w Kaliszu (uczył się w niej pod nazwiskiem Wajurowicz). Tam przeszedł na katolicyzm, a w czerwcu 1605 w Krakowie wstąpił do nowicjatu. Dn. 11 VII 1606 S. uwięził Grodzkiego jako zbiegłego poddanego, starając się zarazem przekonać go do powrotu do kalwinizmu. Starania okazały się bezskuteczne i S., mimo wstawiennictwa jezuitów, bp. krakowskiego Bernarda Maciejowskiego, woj. poznańskiego Hieronima Gostomskiego i woj. sieradzkiego Aleksandra Koniecpolskiego (który planował nawet zbrojne odbicie więźnia), nie zgodził się na jego uwolnienie. Ostatecznie Grodzki zdołał pozyskać przychylność strażników i nocą 21 XII 1606 zbiegł do Krakowa.
S. stawił się na zjazd rokoszowy pod Sandomierzem, mimo iż Zygmunt III próbował powstrzymać go od wyjazdu, wysyłając do niego 28 VI 1606 list z zapewnieniem o swej gotowości do zachowania praw i wolności szlachty. W odpowiedzi S. deklarował wprawdzie posłuszeństwo i wierność monarsze, jednak nie potępiał rokoszan, a Zygmuntowi III radził, aby dla wykonania składanych obietnic przybył osobiście pod Sandomierz. Na zjeździe sandomierskim opowiedział się po stronie króla, lecz zastrzegł możliwość wypowiedzenia mu posłuszeństwa w przypadku niewypełnienia przez niego żądań szlachty. Po wysłuchaniu posłów królewskich, odprawionych przez rokoszan 18 VIII t.r., zajął stanowisko umiarkowane; nie podjął sprawy konfederacji warszawskiej, ale pod wpływem podczaszego lit. Janusza Radziwiłła starał się przekonać zgromadzonych, iż konfederacja rokoszowa uwzględnia jej postanowienia w sprawie pokoju religijnego. Wszedł w skład kilkudziesięcioosobowej deputacji, powołanej przy wojsku rokoszowym do dalszego prowadzenia spraw zjazdu.
S. posiadał w woj. krakowskim Pieskową Skałę z zamkiem i przynależnymi wsiami (Sułoszowa, Wielmoża, Sąspów, Milonki, Przeginia, Wola z folwarkami) oraz karczmą w Zadrożu, które 21 I 1600 za zgodą żony i w jej obecności w połowie sprzedał za 100 tys. zł, a w połowie przekazał jako darowiznę Maciejowi Łubnickiemu z Janowic; akt ten przeprowadził w kancelarii Tryb. Kor. w Piotrkowie. Był również właścicielem dóbr w woj. sandomierskim: Secemina, Bichniowa, Olesna i Czaryża (a być może całego klucza włoszczowskiego) oraz innych dóbr, które przekazał przed śmiercią żonie i krewnym. Zmarł bezpotomnie w r. 1608.
Wg Włodzimierza Dworzaczka S. żenił się dwukrotnie. Jego drugą żoną już w r. 1582 była Barbara Rzeszowska (zm. po r. 1611).
Dworzaczek; Niesiecki; PSB (Moskorzowski Hieronim); Paprocki; Urzędnicy IV/2; – Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985; Lepszy K., Rzeczpospolita polska w dobie sejmu inkwizycyjnego 1589–1592, Kr. 1939; Ł u kaszewicz J., O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, P. 1835 s. 158, 162–3, 169; Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce 1600–1609, Wr. 1960 cz. 1; Majewski A., Zamek w Pieskowej Skale. Dzieje i konserwacja, Tarnobrzeg 2000 s. 54; Pielas J., Oleśniccy herbu Dębno w XVI–XVII wieku, Kielce 2007; Plewczyński M., Żołnierz jazdy obrony potocznej za panowania Zygmunta Augusta, W. 1985; Sławiński W., Toruński synod generalny 1595 roku, W. 2002; Sokołowski M., Politycy schyłku złotego wieku, W. 1997 (błędna informacja, że S. był bratem Stanisława); Strzelecki A., Udział i rola różnowierstwa w rokoszu Zebrzydowskiego (1606–7), „Reform. w Polsce” R. 7–8: 1935–1936; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Wr. 1974; Tazbir J., Piotr Skarga szermierz kontrreformacji, W. 1978; Trawicka Z., Sejmik województwa sandomierskiego w latach 1572–1696, Kielce 1985; Urban W., Chłopi wobec reformacji w Małopolsce w drugiej połowie XVI w., Kr. 1959; Witanowski M., Budka W., Ogniska reformacji w Chęcińskiem, „Reform. w Polsce” R. 4: 1926 s. 173; – Akta sejmikowe woj. krak., I; Akta synodów różnowierczych w Pol., III; Diariusz zjazdu protestantów w Radomiu 1591, Wyd. W. Zakrzewski, Arch. Kom. Hist., Kr. 1902 IX; Diariusze i akta sejmowe 1591–1592, Wyd. E. Barwiński, Script. Rer. Pol., Kr. 1911 XXI; Prawa, przywileje i statuta m. Kr., Kr. 1885 I 339, 347; Rokosz Zebrzydowskiego. Materiały historyczne, Wyd. A. Rembowski, W. 1886–92; Tomkowicz S., Metrica nec non liber Nationis Polonicae Universitatis Lipsiensis ab anno 1409 usque ad 1600, Kr. 1881; Vol. leg., II 1053; Węgierski W., Kronika zboru ewangelickiego krakowskiego, Kr. 1817 s. 37; Wielewicki, Dziennik, II; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac. Inscr., ks. 169 s. 950–6, Castr. Crac. Rel., ks. 20 s. 2453; B. Czart.: rkp. 1621 s. 709–19.
Irena Kaniewska