Szalawski Andrzej (Pluciński-Szalawski, Szalawski-Pluciński) właśc. Pluciński Andrzej Wojciech, pseud. Florian, Szalawer (1911–1986), aktor teatralny i filmowy.
Ur. 4 XII w Warszawie, był synem Józefa Plucińskiego i Idy (Judyty) z Szalawskich (zmarli po drugiej wojnie światowej).
W okresie pierwszej wojny światowej S. mieszkał z rodzicami w Charkowie. Po powrocie do Warszawy rozpoczął naukę w Szkole Ziemi Mazowieckiej. Równocześnie grał w teatrze szkolnym prowadzonym przez Józefa Maliszewskiego, uczył się śpiewu u Stefana Beliny-Skupniewskiego, miewał też prywatne konsultacje wokalne u Ady Sari i Adama Didura. W r. 1929 zwrócił uwagę reżysera Jerzego Orshona, który powierzył mu epizodyczne role lokajczyka i porucznika Paszkowskiego w filmie „Pierwsza miłość Kościuszki”; zapewne wtedy przyjął pseud. Szalawski. W następstwie współpracy z filmem został zmuszony do opuszczenia Szkoły Ziemi Mazowieckiej; maturę zdał w Państw. Gimnazjum im. Bolesława Prusa w Skierniewicach. W mieście tym odbył też służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy przy 18. pp. Od r. 1934 studiował na Wydz. Aktorskim Państw. Inst. Sztuki Teatralnej w Warszawie pod kierunkiem m.in. Aleksandra Węgierki i Aleksandra Zelwerowicza. Po popisie dyplomowym w r. 1937, na którym wystąpił m.in. jako bohater tytułowy we fragmentach „Don Juana Tenorio” J. Zorilli oraz Dunois we fragmentach „Świętej Joanny” G. B. Shawa, Tadeusz Boy-Żeleński napisał: «doskonałe warunki, ładny głos, praca nad wymową wskazana». W tym okresie S. zagrał Ignasia Piędzickiego w filmie „Dziewczęta z Nowolipek” Józefa Lejtesa wg powieści Poli Gojawiczyńskiej. W r. 1937 został przyjęty do ZASP, a jesienią t.r. Janusz Warnecki zatrudnił go w Teatrze Wielkim we Lwowie. S. zagrał tam Guślarza w „Legendzie” Stanisława Wyspiańskiego i Janusza w „Panu Jowialskim” Aleksandra Fredry (oba reż. Henryk Szletyński) oraz Franciszka Villona w „Królu włóczęgów” J. H. Mac Carthy’ego i R. Frimla (reż. Warnecki). Na sezon 1938/9 przeniósł się do Poznania i występował w Teatrze Polskim, kierowanym przez Władysława Stomę, m.in. jako Fon Kostryn w „Balladynie” Juliusza Słowackiego (reż. Jerzy Szyndler). W r. 1939 grał w filmach „Inżynier Szeruda” (reż. Lejtes, wg powieści Gustawa Morcinka) i „Przygody pana Piorunkiewicza” (reż. Eugeniusz Cękalski), nieukończonych z powodu wybuchu drugiej wojny światowej. Wojna uniemożliwiła mu też skorzystanie z zaproszenia Arnolda Szyfmana do Teatru Polskiego w Warszawie.
Po wybuchu wojny S., zgodnie z rozkazem mobilizacyjnym, udał się z Poznania do Gródka Jagiellońskiego. Stąd, jako podporucznik 26. pp, dotarł 8 IX 1939 do Lwowa. Od 12 IX t.r. brał udział w obronie miasta przed Niemcami. Ze współpracy z polskim teatrem we Lwowie zrezygnował, gdy po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną musiał wysłuchać na otwarcie sezonu «wiernopoddańczego hołdu na cześć tow. Stalina» (K. Feldman). Zapewne w grudniu wyjechał z Węgierką do Grodna, gdzie został zaangażowany do Teatru Miejskiego (od stycznia 1940 Państw. Polski Teatr Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej). Na podstawie dekretu Rady Najwyższej ZSRR z października 1939, S., jak wszyscy mieszkańcy województw wschodnich RP, otrzymał sowieckie obywatelstwo. Jako aktor dostał także zaświadczenie o pracy, które chroniło przed wywózkami. Z zespołem teatru grodzieńskiego występował w lipcu 1940 w Pińsku, a następnie w Białymstoku, gdzie teatr otrzymał stałą siedzibę. W grudniu t.r. jako Aleksy w „Optymistycznej tragedii” W. Wiszniewskiego (reż. Węgierko) «jak nikt w zespole potrafił oddać narodowe cechy rosyjskiego marynarza» („Sztandar Wolności” 1941 nr 127), przeistaczającego się z anarchisty w bohatera komunistycznego. Po premierze „Wesela Figara” P. Beaumarchais (wystawionej 27 II 1941 w reż. Węgierki), gdzie wystąpił w roli Hrabiego Almavivy, A. Atroszczenko napisał, że «coraz bardziej zdumiewa talent artysty» („Wolna Praca” 1941 nr 28). Od poł. kwietnia t.r. grał S. z teatrem białostockim w Brześciu nad Bugiem, a od poł. maja w Mińsku, gdzie zastał go wybuch wojny niemiecko-sowieckiej. Podczas ucieczki przed Niemcami grupa aktorów z S-m i jego żoną została 24 VI t.r. zatrzymana przez oddział sowiecki pod zarzutem dywersji; rozstrzelaniu zapobiegł oficer, który widział S-ego w Mińsku w „Optymistycznej tragedii”.
Na początku września 1941 S. dotarł bez dokumentów do Warszawy. Obawiał się konsekwencji niestawienia się w wyznaczonym przez Niemców terminie do wyznaczonej przez nich rejestracji oficerów. Był bojkotowany przez część środowiska aktorskiego z powodu pracy w teatrze sowieckim. W trudnej dla siebie sytuacji znalazł t.r. posadę spikera w kronice filmowej Generalnego Gubernatorstwa „Die Deutsche Wochenschau”, zapewniającą Ausweis. Jesienią t.r. został zaprzysiężony przez Romana Niewiarowicza, kierującego brygadą kontrwywiadu Wydz. II Komendy Głównej Okręgu Warszawa-Miasto ZWZ (od r. 1942 oficera kontrwywiadu Wydz. II Komendy Obszaru Warszawa AK), oraz zaangażował się do jawnego Teatru Komedia, w którym pracował Niewiarowicz. S. nie zastosował się do nakazu bojkotu teatrów jawnych w Generalnym Gubernatorstwie, wydanego latem 1941 przez Tajną Radę Teatralną, ale dzięki temu zyskiwał «najlepsze alibi pseudolojalności» (Niewiarowicz). Nie rozumiał też, dlaczego nakaz bojkotu dotyczył jedynie występów na terenie okupacji niemieckiej. Po raz pierwszy zagrał w Komedii 13 XI 1941 jako Bokser Grom w sztuce Niewiarowicza „Dlaczego zaraz tragedia?” (reż. autor). Z roli Sielskiego w „W małym domku” Tadeusza Rittnera (1942, reż. Karol Benda) wydobył «subtelne, uczuciowe akcenty o przedziwnej miękkości» („Nowy Kur. Warsz.” 1942 nr 45). W sezonie 1941/2 występował również w jawnym teatrzyku «Maska», gdzie recytował, tańczył i śpiewał w rewiach (m.in. „Maj, marzenia i miłość”), w Teatrze Miniatury grał m.in. 17 XI 1942 w „Czarze kłamstwa” Haliny Rapackiej (reż. Stanisława Perzanowska), w Komedii natomiast wystąpił w marcu 1943 w „Głupim Jakubie” Rittnera (reż. Perzanowska). Na otwarcie Teatrzyku Rozmaitości «Jar» (7 VII 1943) grał w rewii „Młodość, miłość, awantura” w reżyserii Wacława Julicza. Równocześnie, pod pseud. Florian, meldował kontrwywiadowi ZWZ/AK o zamiarach propagandy niemieckiej, inwigilował podejrzanych ze środowiska teatralnego o kolaborację (m.in. Józefa Orwida), dostarczył dowody przeciw Halinie Heinrichowej i Zygmuntowi Ipohorskiemu-Lenkiewiczowi oraz wydostawał z instytucji propagandowej Deutsche Wochenschau GmbH zdjęcia niemieckich obozów jenieckich, egzekucji w Palmirach oraz dokonywanych przez Niemców profanacji kościołów. Wiosną 1943 otrzymał od Niewiarowicza rozkaz odejścia z Deutsche Wochenschau; zwolnienie z pracy otrzymał w lipcu. T.r. zaprzestał też występów w Teatrze Komedia. Następnie luźno współpracował z Okręgiem Warszawskim Kierownictwa Walki Podziemnej (KWP). Od sierpnia 1943 w «Jarze» jako tytułowy „Król włóczęgów”, «zwoływał do walki włóczęgów ze wszystkich stron świata», a widzowie nagradzali scenę gorącymi oklaskami, myśląc o «polskim żołnierzu-włóczędze, który przelewał krew na wszystkich frontach» (J. Dąbrowa-Sierzputowski). S. należał do aktorów, którzy starali się «przemycać do swego repertuaru dla pokrzepienia serc coś polskiego, lub ośmieszajacgo okupantów» (R. Nuszkiewicz). W maju 1944 zagrał w «Jarze» Bryndasa, w gorąco przyjętym przez publiczność „Śnie nocy lipcowej” (kompilacja „Cudu mniemanego, czyli Krakowiaków i Górali” Wojciecha Bogusławskiego i „Zabobonu, czyli Krakowiaków i Górali” Jana Nepomucena Kamińskiego, w reż. Stanisława Daniłowicza); w poł. czerwca t.r. sztuka była gościnnie pokazywana w Krakowie w Teatrze Powszechnym, kierowanym przez Adama Świechłę. W warszawskim teatrzyku «Bohema» wystąpił pod koniec czerwca jako Stefan Chrząszcz w sztuce „Dziewczyna i kokosy” Zdzisława Gozdawy i Wacława Stępnia (reż. Kazimierz Szubert). Zapewne już na początku r. 1944 Bohdan Korzeniewski złożył w imieniu Tajnej Rady Teatralnej doniesienie na S-ego do tajnego Sądu Rzpltej o współpracę z propagandą niemiecką; kierujący działem dochodzeniowo-śledczym KWP m. stoł. Warszawy Kazimierz Moczarski nie dopatrzył się tu jednak «żadnych cech przestępstwa przeciw Polsce Podziemnej» w związku z czym wnioskował o umorzenie postępowania, co sąd KWP zaakceptował. Mimo to w maju 1944 Dep. Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu na Kraj skazał S-ego na karę ostrzyżenia; Moczarski, od maja drugi zastępca szefa KWP m. stoł. Warszawy, ostro przeciw temu zaprotestował. Wszczętemu procesowi rehabilitacji S-ego przeszkodził wybuch powstania warszawskiego t.r. Wywieziony po powstaniu przez Niemców do obozu w Pruszkowie, został tam sanitariuszem PCK. Skierował wielu ludzi do szpitala, dopomagając przy tym w ucieczkach, m.in. Stefanowi Wiecheckiemu (Wiechowi) i aktorowi Kazimierzowi Peteckiemu. Sam wydostał się z obozu zapewne przy pomocy Świechły; wyjechał do Krakowa i dołączył do zespołu występującego w Starym Teatrze. Powtórzył tam w listopadzie rolę Sielskiego w „W małym domku” Rittnera (reż. Perzanowska), a w grudniu rolę w „Dziewczynie i kokosach” (reż. Szubert); brał też udział w programach rewiowych opracowanych przez Tymoteusza Ortyma. Na początku r. 1945 wyjechał do Zakopanego.
Jeszcze przed końcem wojny Komisja Weryfikacyjna Gniazda Kraków ZASP usunęła zaocznie S-ego z listy członków «na skutek poważnych zarzutów natury obywatelskiej i artystycznej». Sąd Centralny II Instancji przy Tymczasowym Zarządzie Głównym (ZG) ZASP w Łodzi złagodził wyrok 4 VIII 1945, skreślając go z listy ZASP na trzy lata i obiecując możliwość skrócenia kary, o ile po roku «wykaże się pozytywną i ideową działalnością». S-emu polecono wyjazd na tzw. Ziemie Odzyskane. Został zatrudniony w Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze, jednak bez prawa występowania; pracował m.in. jako szofer, inspicjent i rekwizytor. Organizował też w Jeleniej Górze teatr amatorski Tow. Uniwersytetów Robotniczych, pomagał Sekcji Teatralnej Związku Samopomocy Chłopskiej, był referentem kulturalno-oświatowym w Radzie Związków Zawodowych, intendentem w Szkole Przemysłowej oraz kierownikiem w Spółdzielni Spożywców Pracowników Przemysłu Papierniczego. W opinii komitetu powiatowego PPS «pozytywnie ustosunkowany do nowej rzeczywistości», wniósł S. prośbę o pozwolenie na powrót do aktorstwa. Stosowne „Oświadczenia” o jego pracy w konspiracji złożyli w ZASP Moczarski i Niewiarowicz. Mimo to 14 V 1946 Sąd II Instancji pod przewodnictwem Leona Schillera prośbę S-ego odrzucił. Dopiero 4 IV 1947 walny zjazd ZASP przywrócił mu pełnię praw członkowskich. S. podjął t.r. występy w Teatrze WP w Łodzi; ponownie grał Bryndasa w „Cudzie mniemanym” w reż. Schillera. W listopadzie 1948 Prokuratura Sądu Okręgowego w Warszawie wszczęła śledztwo przeciwko «współpracownikom filmu niemieckiego», w którego następstwie S. został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w czasie próby generalnej „Igraszek z diabłem” J. Drdy w reż. Schillera, w których grał rolę Kabata. Akt oskarżenia z 31 V 1949 (na podstawie art. 2 dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 31 VIII 1944 w brzmieniu z r. 1946) zarzucał mu działanie na szkodę Państwa Polskiego przez uczestniczenie w nagraniu «bliżej nieustalonej ilości niemieckich filmów». Biegli i świadkowie zeznawali na ogół na korzyść S-ego (główny świadek obrony, Moczarski, który siedział w więzieniu, nie został dopuszczony na rozprawę), jednak Schiller i Korzeniewski poddawali w wątpliwość pracę S-ego w kontrwywiadzie. Dn. 19 VII 1949 skazano S-ego na cztery lata więzienia, utratę praw obywatelskich i konfiskatę mienia. Kara została złagodzona, gdyż obrońcy udało się wykazać «dodatnią działalność teatralną» S-ego podczas wojny na terenach wschodnich. S. opuścił więzienie 1 X 1952.
Na sezon 1952/3 został S. zatrudniony przez Kazimierza Dejmka w Teatrze Nowym w Łodzi; wystąpił tam jako Ferdynand Kokl w „Henryku VI na łowach” Bogusławskiego (premiera 5 II 1953, reż. Dejmek). Od poł. r. 1953 grał w łódzkim Teatrze im. Stefana Jaracza, m.in. znakomicie przyjęty epizod chłopa Wilgi w „Bonapartem i Sułkowskim” Romana Brandstaettera (1953, reż. Konrad Łaszewski i Leon Łuszczewski). O S-m w roli Pawła Kreczeta w „Chirurgu” O. Korniejczuka (reż. Stefania Gintel-Domańska) napisano: «Oto aktor [...] Nie wyobrażamy sobie innego chirurga Kreczeta» (Leopold Beck, „Łódz. Express Ilustr.” 1953 nr 73). W r. 1955 w Teatrze im. Jaracza zagrał S. Bardosa w „Krakowiakach i Góralach” Bogusławskiego (reż. Barbara Kilkowska i Tadeusz Cygler) oraz Karola Moora w „Zbójcach” F. Schillera (reż. Czesław Staszewski). W l. 1955–7 był ponownie zatrudniony w Teatrze Nowym, gdzie występował w spektaklach reżyserowanych przez Dejmka: profesora Bujaka w „Maturzystach” Zdzisława Skowrońskiego (1955) i Wysockiego w „Nocy listopadowej” Wyspiańskiego (1956). O rolę Burmistrza Jakuba w sztuce „Święto Winkelrida” Jerzego Andrzejewskiego i Jerzego Zagórskiego (prapremiera 15 IX 1956), nazwanej przez Andrzeja Wróblewskiego („Teatr” 1956 nr 21) «pamfletem na władzę», S. zabiegał specjalnie i uznał, że przyniosła mu w tym okresie «pełną satysfakcję twórczą». Po raz pierwszy po wojnie zagrał w r. 1956 w filmie jako niemiecki mechanik we „Wrakach” (reż. Ewa i Czesław Petelscy wg powieści Janusza Meissnera).
W r. 1957 przeprowadził się S. do Warszawy. Rolą Abelarda w „Abelardzie i Heloizie” wg R. Vaillanda (reż. Adam Hanuszkiewicz) rozpoczął współpracę z Teatrem Telewizji. T.r. został aktorem Teatru Narodowego w Warszawie (dyrekcja Wilama Horzycy, a od r. 1962 Dejmka). Zagrał ponownie Kokla w „Henryku VI na łowach” (1958, reż. Jerzy Rakowiecki), a ponadto Fryderyka Wilhelma w „Księciu Homburgu” H. von Kleista (1958, reż. Horzyca) i Smirnowa w „Niedźwiedziu” A. Czechowa (1959, reż. Władysław Krasnowiecki). W r. 1959 wystąpił gościnnie w Operetce Warszawskiej, odtwarzając kolejny raz Villona w „Królu włóczęgów” (reż. Warnecki i Elwira Turska). W filmie „Krzyżacy” (1960, reż. Aleksander Ford, wg powieści Henryka Sienkiewicza) zagrał Juranda ze Spychowa; ta «wspaniała, niemal szekspirowska sylwetka» (S. Janicki) zdominowała film i została uznana za rolę życia S-ego. «Wyśmienite opanowanie sztuki noszenia stylowego kostiumu» (A. Żurowski) pozwoliło mu wykonać z powodzeniem kolejne role w Teatrze Narodowym: Bogackiego w „Szkole obmowy” Bogusławskiego (1961, reż. Krasnowiecki), Cześnika w „Zemście” Fredry (1962, reż. Ewa Bonacka) i Radosta w „Ślubach panieńskich” tegoż autora (1963, reż. Gintel-Domańska). Jako Kucharz w „Matce Courage i jej dzieciach” B. Brechta (reż. Zbigniew Sawan) był w r. 1962 «mniej żerującym na wojnie cynikiem, a bardziej jej tchórzliwą i bezradną ofiarą» (J. Szymańska). Wystąpił w inscenizacjach Dejmka: jako Judasz w „Historyi o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” wg Mikołaja z Wilkowiecka (1962) i Agamemnon w „Orestei” Ajschylosa (1963). Kolejny raz zagrał Kokla w Teatrze Telewizji (1963, reż. Ireneusz Kanicki). Na IX Festiwalu Muzyki Współczesnej «Warszawska Jesień» w r. 1964 odniósł sukces, recytując w języku staroniemieckim partie opery „Moses und Aron” A. Schönberga (dyrygował Witold Rowicki). Zabiegając o odzyskanie dobrego imienia, wniósł w kwietniu t.r., przy pomocy Anieli Steinsbergowej, prośbę do ministra sprawiedliwości o rewizję nadzwyczajną wyroku. W październiku Dep. Nadzoru Sądowego Ministerstwa podanie odrzucił.
W r. 1965 został S. zaangażowany przez Jerzego Golińskiego do Teatru Wybrzeże w Gdańsku. Powtórzył tu role: Kucharza (1965, reż. Goliński), Kokla (1966, we własnej reżyserii), Agamemnona (1969, reż. Tadeusz Minc) i Radosta (1974, reż. Tadeusz Byrski). Dn. 26 XI 1966 nastąpiło ustawowe zatarcie kary, jednak S. spotykał się nadal z szykanami; w październiku 1967 na zebraniu wyborczym do Zarządu Okręgu Stow. Polskich Aktorów Teatru i Filmu (SPATiF) w Gdańsku Halina Słojewska, poparta przez sekretarza teatralnej Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR Stanisława Michalskiego, stwierdziła, że jest on «niegodny kandydowania ze względu na przeszłość okupacyjną». Do opublikowania broniącego S-ego artykułu Michała Misiornego w tygodniku „Polityka” nie dopuścił gdański Komitet Wojewódzki PZPR. W Teatrze Wybrzeże zagrał S. jedną z najlepszych swych ról, Kapitana w „Śmiertelnym tańcu” A. Strindberga (1967, reż. Piotr Paradowski); liczne sceny «porażały siłą wewnętrznego napięcia emocjonalnego oraz budziły podziw dla sprawności fizycznej Szalawskiego» (H. Dyktyńska). Za rolę tę otrzymał w r. 1967 nagrodę na IX Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu oraz Order Stańczyka, przyznawany przez miesięcznik „Litery”. Nadal grał w filmach, na ogół jednak role drugoplanowe, m.in. profesora w „Człowieku z M-3” (1968, reż. Leon Jeannot), komandora w „Ostatnim po Bogu” (1968, reż. Paweł Komorowski), Mikołaja Potockiego w serialu telewizyjnym „Przygody pana Michała” (1969, reż. Komorowski, wg „Pana Wołodyjowskiego” Sienkiewicza). W r. 1969 formalnie przyjął nazwisko Szalawski. W r. 1970 został pierwszym laureatem Nagrody im. Iwona Galla, przyznawanej w plebiscycie widzów. T.r. w Teatrze Wybrzeże zagrał m.in. Horodniczego w „Rewizorze” N. Gogola (reż. Marek Okopiński), a w Operze i Filharmonii Bałtyckiej recytował w „Gdańskiej nocy” Henryka Jabłońskiego; w r. 1971 wystąpił w Filharmonii Pomorskiej w Bydgoszczy w „Kantacie koncertującej” Tadeusza Machla. T.r. zagrał sekretarza Wielkiej Inkwizycji w filmie „Goya” (prod. NRD-ZSRR, reż. K. Wolf), a w Teatrze Telewizji zdobył sympatię widzów rolą Jerzego Dzierzbickiego w „Pięknych ogrodach” Lucyny Legut i Misiornego (reż. Okopiński). W Teatrze Wybrzeże wystąpił m.in. jako Messi w „Zakładniku” B. Brendana (1972, reż. Jerzy Kreczmar) i Fiodor w „Braciach Karamazow” wg powieści F. Dostojewskiego (1973, reż. Lech Hellwig-Górzyński). W czasie pracy na Wybrzeżu prowadził zajęcia w Studium Wokalno-Aktorskim przy Teatrze Muzycznym w Gdyni, kierowanym przez Danutę Baduszkową. W r. 1973 decyzją Andrzeja Nowińskiego, przewodniczącego teatralnego koła SPATiF, odmówiono S-emu prawa do otrzymywania odznaczeń. Prezes ZG SPATiF Gustaw Holoubek wystąpił t.r. o wnikliwe rozpatrzenie sprawy S-ego, dołączając kolejne oświadczenia Niewiarowicza i Moczarskiego z l. sześćdziesiątych. Jednak Komisja Weryfikacyjna, reprezentowana przez Korzeniewskiego, ponownie wydała opinię negatywną. Interwencje Moczarskiego m.in. w Sejmowej Komisji Kultury i Środków Przekazu, u wiceministra kultury Józefa Fajkowskiego oraz w ZG ZASP nie przyniosły rezultatu.
W r. 1974 wrócił S. do Warszawy i zaangażował się w utworzonym przez Zygmunta Hübnera Teatrze Powszechnym. W tym czasie zagrał Hermana Bucholza w filmie „Ziemia obiecana” (1974, reż. Andrzej Wajda, wg powieści Władysława Reymonta). Od t.r. współpracował ze Społecznym Komitetem Opieki nad Starymi Powązkami w Warszawie. W inauguracyjnym spektaklu Teatru Powszechnego zagrał 25 I 1975 Fouquiera w „Sprawie Dantona” Stanisławy Przybyszewskiej (reż. Wajda). W Teatrze Telewizji wystąpił jako hetman Kossakowski w „Horsztyńskim” Słowackiego (1975, reż. Ignacy Gogolewski) oraz pułkownik w serialu „Trzecia granica” (1975, reż. Wojciech Solarz i Lech Lorentowicz, wg powieści Adama Bahdaja). W następnych sezonach Teatru Powszechnego odtwarzał m.in. płk. Mattersona w „Locie nad kukułczym gniazdem” D. Wassermana wg powieści K. Keseya (1977, reż. Hübner). Z inicjatywy S-ego, dzięki jego kontaktom z żoną Moczarskiego, Zofią, zrealizowano sztukę „Rozmowy z katem” wg Moczarskiego (premiera 22 XII 1977, reż. Wajda). W filmie zagrał m.in. przewodniczącego składu sędziowskiego w „Sprawie Gorgonowej” (1977, reż. Janusz Majewski) oraz przewodniczącego senatu w „Buddenbrookach” („Buddenbrooks”, 1979, reż. F. P. Wirth, wg T. Manna, prod. RFN). W Teatrze Powszechnym wystąpił w r. 1980 jako Książę w „Spiskowcach” (inny tytuł: „W oczach Zachodu”) J. Conrada (reż. Hübner). T.r. przeszedł na emeryturę, jednak nadal grał w filmach i telewizji, m.in. starostę Chłapowskiego w serialu „Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy” (1981, reż. Jerzy Sztwiertnia) oraz ojca w filmie „Sprawa hrabiego Rottera” z cyklu „Temida” (1985, reż. Mariusz Malinowski). Jego ostatnią rolą był Książę w „Spiskowcach”, przeniesionych przez Hübnera do Teatru Telewizji (emisja 9 II 1987, już po śmierci S-ego).
S. był «wysoki, postawny [...] o silnej muskulaturze i śmigłej sylwetce, sprężystym ruchu nóg, rąk, z głową o siwej dziś czuprynie [...]. Obdarzony głosem niskim i dźwięcznym, bardzo silnym, o szerokiej skali modulacyjnej» (Żurowski). Cechowało go «niezwykłe wprost poczucie odpowiedzialności za kształt roboty aktorskiej, troska a nawet przeczulenie na punkcie sprawności warsztatowej, zwłaszcza mowy scenicznej» (Misiorny). Zmarł 11 X 1986 w Warszawie, został pochowany 16 X na Starych Powązkach (kw. 256–1–20). Artykuł broniący jego dobrego imienia opublikował Misiorny w warszawskim tygodniku „Kultura” (1986 nr 52–53).
S. był trzykrotnie żonaty. W listopadzie 1939 ożenił się z Kazimierą Kruszelnicką (1908–1976), tancerką i aktorką, z którą wychowywał jej córkę, Elżbietę Lityńską (1926–1994), zamężną Szymańską, aktorkę. Po rozwodzie ok. r. 1945 zawarł związek małżeński ze Stefanią Gintel-Domańską (1914–2005), reżyserem. Po następnym rozwodzie jego żoną została w r. 1963 Izabela Wilczyńska (ur. 1920), aktorka, matka Marcina Trońskiego (Trońskiego-Szalawskiego) (ur. 1954), aktora.
Telewizyjny program dokumentalny „Andrzej Szalawski” zrealizowała Hanna Boćkowska (emisja 17 IX 1987).
Almanach sceny polskiej za l. 1962–1987, W.; Kto jest kim w Polsce 1984, W. 1984; Mały rocznik filmowy 1974, W. 1975; – Dyktyńska H., Dramat niszczenia i unicestwiania, w: Pół wieku Teatru Wybrzeże. Przedstawienia, 1945–1996, Red. J. Ciechowicz, Gd. 1998; Fik M., Trzydzieści pięć sezonów, W. 1981; Hera J., Losy aktorów w Generalnym Gubernatorstwie (wrzesień 1939 – 1 sierpnia 1944), „Pam. Teatr.” 1997 z. 1–4, s. 320, 322; taż, Życie artysty w niewoli. Rzecz o Andrzeju Szalawskim, tamże 1999 z. 2 (w aneksie: protokół z posiedzenia Sądu Centr. II instancji, oświadczenie Kazimierza Moczarskiego, podanie S-ego do ministra sprawiedliwości); Jabłonkówna L., Aleksander Węgierko, W. 1960 s. 148; Janicki S., Aleksander Ford, W. 1967 s. 80–8; Kaszyński S., Teatr łódzki w latach 1945–1962, Ł. 1970; Korzeniewski B., Sława i infamia, W. 1988; M o s kalówna E., Portret aktora. „Litery” rozmawiają z A. Szalawskim, „Litery” 1971 nr 12 (fot.); Nuszkiewicz R., Uparci, W. 1983 s. 145; Szalawski A., Mocny człowiek 1973, „Teatr” 1973 nr 8; tenże, Teatr przypomina zazdrosną kobietę, „Głos Wybrzeża” 1970 nr 96; Szymańska J., Andrzej Szalawski 1911–1986, „Ekran” 1987 nr 5; Żeleński-Boy T., Pisma, W. 1970 XXVII 301; Żukowski T., Krystyna Feldman, albo Festiwal tysiąca i jednego epizodu, P. 2001; Żurowski A., Artyści sceny polskiej. Andrzej Szalawski, „Teatr” 1976 nr 22 (fot.); tenże, Ludzie w reflektorach, W. 1982; tenże, Wieczory popremierowe, Wr. 1982; – „Filmowy Serwis Prasowy” 1974 nr 4; „Goniec Krak.” 1944 nr 138, 272, 273, 286; „Magazyn Filmowy” 1968 nr 38; „Nowy Kur. Warsz.” 1942 nr 35, 81, 102, 1943 nr 43, 232, 1944 nr 44; „Sztandar Wolności” 1941 nr z 20 V; „Teatr” 1953 nr 19 (fot.), 1955 nr 12; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Bałtycki” 1986 nr 239, „Dzien. Łódz.” 1996 nr 246, „Dzien. Pol.” 1986 nr 238, „Film” 1986 nr 45, „Tyg. Powsz.” 1986 nr 43, „Życie Liter.” 1986 nr 43, „Życie Warszawy” 1986 nr 239–241; – AAN: Dep. Spraw Wewnętrznych, sygn. 202/II–43 k. 65 (10 V 1944, zeznanie J. Machniewicza); Arch. m. stoł. W.: sygn. 39 (J. Dąbrowa-Sierzputowski, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, mszp.); Arch. Polski Podziemnej 1939–1956 w W.: Akta osobowe S-ego; Arch. Teatru im. Jaracza w Ł.: Akta osobowe (rkp. życiorysów S-ego, opinie o S-m, m.in. J. Szrajner, I. Miszczak, F. Żukowskiego); Arch. ZASP w W.: Wycinki prasowe, akta osobowe S-ego (oświadczenia K. Moczarskiego, Z. Moczarskiej, E. Stojowskiej, K. Peteckiego, Z. Wierzbickiego, S. Wiecheckiego, zaświadczenie R. Niewiarowicza, protokoły z przesłuchań przez J. Woszczerowicza, protokół z posiedzenia Sądu Centr. II instancji ZASP w Kr. i Sądu Centr. II instancji ZASP, list S-ego do G. Holoubka, akta R. Niewiarowicza, H. Zakrzewska, Uwagi o „Sławie i Infamii”, mszp.); IPN w W.: sygn. SWMW 1, SWMW2 (akta w sprawie karnej S-ego: m.in. A. Rostańskiej, H. Brzezińskiej, J. Plucińskiej, L. Pietraszkiewicza); – Mater. w posiadaniu Izabeli Wilczyńskiej-Szalawskiej oraz Haliny Zakrzewskiej (oświadczenia: R. Niewiarowicza, K. Moczarskiego, N. i A. Bogusławskich, pismo S-ego do T. Wrębiaka, list K. Moczarskiego do Ł. Balcera, pismo Rady Teatru Powsz. do J. Tejchmy); – Informacje Eugenii Juno-Śliwińskiej, Jerzego Pietraszkiewicza, Stefanii Gintel-Domańskiej, Jadwigi Plucińskiej, Izabeli Wilczyńskiej-Szalawskiej, Jadwigi Marso, Klemensa Mielczarka z W.
Janina Hera