Odrowążowa Anna z książąt mazowieckich (ur. między r. 1498 a r. 1500 – ok. 1557), wojewodzina podolska, potem ruska, ostatnia z mazowieckiej linii Piastów. Była córką księcia Konrada III Rudego (zob.) i Anny z Radziwiłłów (zob.), siostrą Janusza III (zob.). Po śmierci ojca wychowywana przez matkę, wraz z nią i braćmi uczestniczyła w r. 1518 w uroczystościach powitalnych przybywającej do Polski Bony, a potem w Krakowie była obecna przy królewskich zaślubinach i koronacji królowej. Na odbytym wtedy turnieju margrabia brandenburski Kazimierz dla uczczenia Anny kruszył kopię. Kiedy zmarła matka (1522), a starsza siostra Zofia wyszła za mąż za woj. siedmiogrodzkiego Stefana Batorego (1523), przyszło jej samej żyć na dworze braci pod niezbyt dbałą ich opieką, a potem po śmierci Stanisława pod opieką już tylko Janusza, od którego uzyskała donację Błonia, gdzie zapewne rezydowała. Ostatni z książąt mazowieckich umarł 10 III 1526. Zapisał siostrze sumę 60 000 zł z zabezpieczeniem na całym Księstwie Mazowieckim i na wszystkich książęcych dobrach. Zapis ten, uderzająco wielki, okazał się całkowicie nierealny. Wg obowiązujących traktatów Mazowsze winno było teraz zostać włączone do Korony. Na wiadomość o śmierci księcia Zygmunt I bez zwłoki wysłał do Anny posłów: bpa kamienieckiego Wawrzyńca Międzyleskiego i kasztelana biechowskiego Mikołaja Russockiego, których zadaniem było ustalić datę pogrzebu księcia (na 30 IV) i omówić procedurę wcielenia Księstwa do Korony. Jednakże zwołany przez księżnę Annę na drugą połowę kwietnia do Warszawy sejm mazowiecki stanął na stanowisku odrębności kraju, opowiedział się za dziedziczeniem Księstwa także i w linii żeńskiej i w ręce Anny złożył rządy. Oświadczano się wtedy z gotowością bronienia jej praw nawet orężnie. Anna poczęła występować jako władczyni Mazowsza i w tym charakterze wydawała akty. Termin pogrzebu ks. Janusza odwlekany był celowo, aby przedłużać to swego rodzaju prowizorium. Tymczasem z pretensjami do Mazowsza wystąpiła i ks. Zofia z mężem, Stefanem Batorym, poparta w tym przez sejm węgierski i przez króla Ludwika. Zwoływała Anna jeszcze dwa sejmy, jeden w końcu maja do Zakroczymia, drugi w końcu czerwca do Warszawy, ale wojownicze nastroje na Mazowszu wyraźnie osłabły. W niemałym stopniu przyczyniała się do tego rozpaczliwa sytuacja finansowa Księstwa. Ten niewyjaśniony stan rzeczy trwał tylko do 25 VIII, kiedy przybył do Warszawy wracający z Gdańska król Zygmunt I. Zapowiedź zachowania wszystkich przywilejów w znacznej mierze uspokoiła szlachtę. Panowie mazowieccy 13 IX złożyli hołd królowi, po czym odbył się pogrzeb ks. Janusza.
Dn. 10 IX król oddał Annie w użytkowanie z dawnych dóbr książęcych zamki Liw i Osiecko, miasteczka: Latowicz, Garwolin, Goszczyn i Piaseczno oraz przyległe do tych miasteczek i zamków wsie i folwarki. Otrzymała ponadto na zamku książęcym w Warszawie Dom Mniejszy, w którym dotąd rezydowała. Wszystkie powyższe dobra, rozrzucone po powiatach: liwskim, czerskim, grodziskim i warszawskim, miały pozostawać w rękach księżniczki tylko do chwili jej zamęścia, potem miały wrócić do króla. Annie na czas jej panieństwa zapewniono na potrzeby jej dworu także i znaczne świadczenia w naturze, jak: sól, miód, sery, piwo, drób, ryby, wszelka dziczyzna, wśród niej i «żubrowina». Król zobowiązał się pospłacać wierzycieli i uiścić zaległe płace służbie. Znamy z l. 1527–32 marszałka dworu księżniczki, Jana Łoskiego, kaszt. wiskiego, późniejszego woj. mazowieckiego. Znamy i przełożoną nad dworem kobiecym, Annę Sobiekurską. Jeszcze raz wiosną 1527, po odbytym wtedy sejmie koronnym, odezwały się na Mazowszu pewne tendencje separatystyczne, ale te głosy w obronie praw Anny szybko zmilkły. Niemniej kiedy w r. 1529 rozeszły się pogłoski o jakimś poselstwie jej do króla Ferdynanda I, zaniepokojono się tym na dworze królewskim. Tytułowanie się przez Annę «dux Masoviae» zdarzało się jeszcze w r. 1536.
Poczęły się konkury o rękę księżniczki. Książę Albrecht pruski już w maju 1526, spotkawszy się w Gdańsku z królem, wysuwał kandydaturę swego brata Wilhelma, późniejszego arcbpa ryskiego. Miałaby Anna wnieść mu w posagu, jeśli już nie całe Mazowsze, to bodaj jego część. Taki pomysł zmierzał wyraźnie do wydatnego zwiększenia terytoriów podległych pruskim Hohenzollernom. Król dał odpowiedź wymijającą, więc książę jednał sobie poparcie kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego, a liczył, że wesprze go i podkanclerzy Piotr Tomicki, bodaj na złość prymasowi Janowi Łaskiemu, który zabiegał o rękę Anny dla swego brata Stanisława. Na przełomie l. 1526/7 o Annę usiłował też starać się i drugi bratanek prymasa Hieronim Łaski, późniejszy woj. sieradzki. Tych konkurentów zwalczał energicznie bp. płocki Andrzej Krzycki, działający po myśli Bony. Na sejmie 1527 r. posłowie opowiedzieli się stanowczo przeciw jakimkolwiek formom odłączenia Mazowsza od Korony, co grzebało plany Albrechta. Wysunął więc z kolei kandydaturę innego konkurenta, Henryka, syna Karola księcia ziębickiego, owdowiałego w r. 1529 po śmierci Małgorzaty z Pernsteinu. I znowu mocne poparcie znalazł u kanclerza Szydłowieckiego, a skłaniał się ku temu planowi i Tomicki. Szydłowiecki proszony był o popieranie tego małżeństwa już dawniej, w r. 1526, potem jednak ks. Henryk ożenił się i sprawa przestała być aktualna. Teraz, ok. r. 1531 obiecali przyjść z pomocą wujowie Anny, Radziwiłłowie, zwłaszcza Jerzy, hetman w. lit. Pośrednikiem w tych rokowaniach był Mikołaj Nipszyc, a sprzyjał temu i król Ferdynand I. Ks. Albrecht kilkakrotnie słał do księżniczki w tej sprawie posłów, m. in. swego marszałka Ch. Zelhorna. Zygmunt I wyraził zgodę pod warunkiem, iż zaaprobuje to i sama Anna, i za radą Szydłowieckiego wysłał posłów do ks. Karola ziębickiego dla wybadania, na jakich dobrach byłby zabezpieczony posag Anny. Tomicki starał się wpływać na Annę także i poprzez jej siostrę Zofię, wtedy już owdowiałą. Królowa Bona, dokładnie o wszystkim informowana, m. in. przez Krzyckiego, była zdecydowaną przeciwniczką tego planu. Sama księżniczka, starzejąca się już (obecny kandydat był od niej młodszy o lat blisko 8), oświadczała niby gotowość zastosowania się do woli opiekunów, więc przede wszystkim króla, ale domagała się, by Zygmunt I przyznał jej najpierw dożywocie dóbr mazowieckich. W istocie zdecydowana była nie oddawać swej ręki cudzoziemcowi. Już w początku 1533 r. przez tajne poselstwo prosiła króla, by jej nie wydawano za obcego. Miała mówić, że w razie braku odpowiedniego kandydata rodaka woli dożyć swych lat w panieństwie na Mazowszu. Warto dodać, iż nie znała języka niemieckiego. O jej kategorycznych w tej mierze wypowiedziach w maju 1534 informował Tomicki ks. Albrechta. Zarówno jednak Albrecht, jak i ks. Karol ziębicki, łudzeni przez Jerzego Radziwiłła, jeszcze w r. 1535 kołatali w tej sprawie do króla, ale na próżno. W r. 1534 o rękę Anny zabiegał też podobno Mikołaj Kościelecki, woj. kaliski.
Niezrażony ks. Albrecht wysunął w końcu nowego kandydata, tym razem Polaka, Stanisława Odrowąża ze Sprowy, woj. podolskiego (zob.), młodszego od Anny o lat ok. osiem. Teraz sprawa poszła szybko. Król 5 II 1536 wyznaczył posłów na uroczystość zaślubin: Andrzeja Krzyckiego, Piotra Gamrata i woj. mazowieckiego Piotra Goryńskiego. Mieli oni przy okazji spisywania intercyzy ślubnej strzec interesów Korony. Krzycki, zdecydowany przeciwnik tego związku z racji nierówności wieku i stanu, już 1 III donosił o ślubie jako o fakcie dokonanym, musiał się więc on odbyć w końcu lutego. Teraz, w myśl postanowień z r. 1526, O. winna była odebrać wyznaczony sobie posag – 10000 dukatów – i ustąpić z trzymanych dotąd dóbr na Mazowszu. Niejasności w instrukcji danej posłom królewskim, budzące wątpliwości wśród nich samych, ułatwiły Odrowążom, po pertraktacjach ciągnących się aż do drugiej połowy marca, odmowę podporządkowania się postanowieniom z r. 1526. Nie kwapili się z podejmowaniem od podskarbiego kor. posagu, nie ustępowali też z dóbr mazowieckich, utwierdzeni w swym oporze przez niektórych senatorów. O. zabroniła swym oficjalistom dopuszczać urzędników królewskich, wysyłanych dla dokonania intromisji. W czerwcu 1536 nie wpuszczono ich do zamku w Liwie, w lipcu odprawiono ich z Piaseczna. Jej oporu nie złamały nawet słane z Wilna w drugiej połowie lipca listy królewskie grożące użyciem siły. Zygmunt I, oskarżając ją o uzurpowanie sobie tytułu «księżny Mazowsza i Rusi», o łamanie układów, o czynny opór przeciw jego władzy, zwrócił się o radę do senatorów, bowiem użycie siły uważał za ostateczność, której wolałby uniknąć. Kiedy z nakazu króla jego dworzanin Tomasz Sobocki, wojski łęczycki, w początku sierpnia t.r. obwołał przez woźnego w rynku Warszawy, a potem w Osiecku ostry mandat królewski grożący za stawianie oporu winą pieniężną przewyższającą trzykrotnie posag księżniczki, O. z dóbr mazowieckich nie ustępowała, zaś wysłanników Sobockiego rozsyłanych do trzymanych przez nią miasteczek i zamków przeważnie tam nie przyjmowano, a ustanowionych przez niego administratorów wręcz wypędzano. Tak było w Piasecznie, Będkowie, Garwolinie, Latowiczu i Liwie. Tylko w Goszczynie przyjęcie przez mieszczan było mniej wrogie. Król w sierpniu i wrześniu 1536 słał dalej listy z groźbami i pozwy na sąd sejmowy, aż sprawę rozstrzygnął ostatecznie wyrok, który zapadł krótko po 4 II 1537 na sejmie krakowskim. Pretensje O-ej zostały całkowicie odrzucone i nie pomogło padanie obojga małżonków do nóg królewskich i błaganie o litość. Zdaniem Stanisława Górskiego motorem akcji wymierzonej przeciwko O-ej była królowa, która względem Mazowsza miała własne plany.
O. zamieszkała teraz wraz z mężem w jego dziedzicznym Jarosławiu na Rusi. Od r. 1543 była wojewodziną ruską. Po śmierci męża (1545) poświęciła się wychowaniu jedynej córki Zofii. Nie brakło poważnych kłopotów pieniężnych z racji wielkich długów pozostawionych przez męża. W r. 1549 zgłaszał swe pretensje do masy spadkowej po wojewodzie marszałek Piotr Kmita. Wdowa miała jeszcze w r. 1551 do spłacenia połowę długu – 4000 zł, zaciągniętego przez jej męża u ks. Albrechta. Jej usilne, kilkakrotnie ponawiane prośby o odroczenie spłaty owej reszty spotykały się z odmowami ze strony księcia, który kategorycznie żądał uiszczenia tych pieniędzy na ręce Bernarda Pretwicza, działającego tu jako jego plenipotent. Zresztą pieniędzy tych i tak w oznaczonych terminach nie oddawała i jeszcze w r. 1553 sprawa nie była załatwiona. O. pretendowała do spadku na Węgrzech po zmarłej tam swej siostrzenicy, Annie Batorównie, ale te prawa w r. 1543, jeszcze za życia męża, cedowała jemu. Tytułowano ją aż do końca życia «księżną mazowiecką», częściej «z książąt mazowieckich wojewodziną ruską», niekiedy «księżną jarosławską». Była po mężu dożywotniczką Jarosławia i Kańczugi, gdzie miała zabezpieczony posag i wiano. Dla Jarosławia wyjednała w r. 1548 jarmarki roczne. Dwór w Krakowie przy ul. Grodzkiej dała w r. 1547 w dożywocie Mikołajowi Rejowi. W latach późniejszych stałą rezydencją matki i córki stała się Gorliczyna, wieś klucza przeworskiego, własność hetmana Jana Tarnowskiego, wyznaczonego testamentem Stanisława Odrowąża, obok Jana Tęczyńskiego, woj. sandomierskiego, na opiekuna Zofii. Tę córkę jesienią 1555 wydała O. za mąż za syna hetmana, Jana Krzysztofa Tarnowskiego, późniejszego kasztelana wojnickiego. Stanisław Orzechowski przytacza wyjątki z mowy, jaką Tarnowski miał wygłosić na ślubie syna, składając nią hołd O-ej, ostatniej z Piastów mazowieckich.
Nie znamy bliższej daty śmierci O-ej, możemy tylko przypuszczać, że zmarła w r. 1557, bo jej zeznania w sprawach majątkowych, nader liczne w aktach ziemskich przeworskich z l. 1545–56, urywają się całkowicie po 26 I 1557.
Balzer, Genealogia Piastów; Dworzaczek; Niesiecki: Uruski; – Bostel F., Ostatnia księżna mazowiecka, „Kwart. Hist.” R. 6: 1892 s. 498–526; Kolankowski L., Zygmunt August, wielki książę Litwy, Lw. 1913; Pawiński A., Ostatnia księżna mazowiecka, W. 1892; Pociecha W., Królowa Bona, Kr. 1949–58 II, III; Wojciechowski Z., Zygmunt Stary, W. 1946; – Acta Tom., VIII–XI, XIII–XVII; Akty Juž. i Zap. Ross., II 144; Elementa ad Fontium Editiones, XXXIV–XXXIX; Materiały do biografii Mikołaja Reja z Nagłowic, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1892 VII; Matricularum summ., IV, V 5174; Orzechowski S., Życie i śmierć Jana Tarnowskiego. Wybór pism, Wr. 1972; – B. Ossol.: rkp. nr 77 s. 53, 56, nr 178 s. 70–79, 103–108; – Mikrofilmy w AGAD: Arch. Królewieckie (dziś w Getyndze), Ostpr. Pol. 54 s. 183–186, 222–229, 261–262, 351–352.
Włodzimierz Dworzaczek