Potocka z Ossolińskich Anna Teresa (1746–1810), krajczyna kor. Była córką Józefa Ossolińskiego, woj. wołyńskiego (zob.), i Teresy ze Stadnickich (zob.), siostrą Józefa Kajetana (zob.). Podobno razem z siostrą Marianną kształciła się we Francji. Po powrocie, ok. r. 1758, matka Teresy i Konstancja Poniatowska układały projekt jej małżeństwa ze Stanisławem Poniatowskim; także Adam Czartoryski był pod wrażeniem wybitnej urody Teresy. W końcu, w r. 1760, rodzice wydali ją za Józefa Potockiego (zob.), wówczas star. leżajskiego. Niedługo po ślubie przyszły na świat dzieci: w r. 1761 Jan, w r. 1762 Seweryn, a w r. 1767 Anna Maria. Edukację dzieci P. powierzyła Szwajcarom (J. Auberjonois, potem pastor Constançon) i Szwajcarem był jej domowy lekarz A. Venel. Przyjaźniła się z protektorem Szwajcarów w Polsce, duńskim posłem A. Mestralem de Saint-Saphorin.

Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta III P. należała razem z rodzicami i z mężem do stronnictwa saskiego. Dn. 3 V 1764 została damą Krzyża Gwiaździstego. Potoccy wiele czasu spędzali w Warszawie. P. zaprzyjaźniła się m. in. z córką rezydenta kurlandzkiego Luizą Aloe, którą wyswatała Aleksandrowi Rożnieckiemu i wspólnie z nią oraz innymi osobami «z towarzystwa» grywała w l. 1767–8 w amatorskim kółku teatralnym. Należała do założycielek masońskiej loży adopcyjnej przy «Cnotliwym Sarmacie», utworzonej wiosną 1768, i była pierwszą jej przewodniczącą. Posiedzenia loży odbywały się pod kierownictwem P-iej w jej domu w Warszawie. Podobno przelotnie P. zagościła w sercu królewskim, poprzedzając Elżbietę Grabowską (S. Wasylewski; R. Kaleta podaje r. 1780). Jeżeli nawet tak było, to wkrótce drogi P-iej i króla rozeszły się. W początkowym okresie konfederacji barskiej P. towarzyszla mężowi w podróży Wisłą do Gdańska (sierpień 1768). Tam zbliżyła się do grona działaczy i działaczek konfederacji, skupionych wokół rezydenta francuskiego J. de Reyneval Gerarda. W opinii Ch. F. Dumourieza (sierpień 1770) uchodziła wraz z matką i rodzeństwem za stronniczkę Rosji i Saksonii. Mąż P-ej zabiegał o marszałkostwo konfederacji pruskiej, P. natomiast zdobyła względy rezydenta Gerarda. Na przełomie lutego i marca 1769 konferowała z nim wspólnie z mężem i Janem Ponińskim, któremu ofiarowała 500 dukatów na cele konfederacji. Także w r. 1771 przekazali Potoccy dla konfederacji 500 dukatów. W r. 1770 P. była już w Warszawie; w lipcu t. r. we własnym domu wystawiła komedię, w której grała wspólnie z posłem pruskim G. Benoitem. Król, który się tam niespodziewanie pojawił, został przyjęty nieprzychylnie.

W latach siedemdziesiątych P. bawiła w Wiedniu, gdzie sportretował ją miniaturzysta H. Füger. Ok. r. 1775 przeniosła się do Paryża i tam pozostała co najmniej dwa lata. Odniosła we Francji wiele sukcesów towarzyskich, została sportretowana przez E. Vigée-Lebrun, zaprzyjaźniła się z powieściopisarką, wychowawczynią dzieci księcia orleańskiego, S. F. de Genlis. W jej towarzystwie grywała w teatrze amatorskim, poznawała osoby z dworu królewskiego, bywała gościem w Palais-Royal (siedzibie księcia orleańskiego). P. pragnęła zobaczyć w Paryżu jak najwięcej, zwiedzała zabytki i budynki publiczne, gabinety osobliwości i historii naturalnej, galerie obrazów i manufaktury. Razem z panią de Genlis słuchała kursu fizyki i kursu chemii stosowanej w sztukach pięknych. Z pomocą Michała Brzostowskiego, pani de Genlis i markiza L. J. B. Seignelay’a założyła «Zakon Kawalerów i Dam Wytrwałości» (Ordre des chevaliers et des dames de la Persévérance). Było to stowarzyszenie, które miało cele filantropijne, wzorowało się na zewnętrznych formach masońskich, a skupiało zarówno mężczyzn, jak i kobiety. «Wytrwałość» nawiązywała do istniejącego rzekomo kiedyś w Polsce zakonu rycerskiego, wznowionego przez konfederatów. Jesienią 1776 P. ogłosiła Stanisława Augusta protektorem «Wytrwałości», na co król wyraził zgodę. Organizacja liczyła ok. 90 członków, a wśród nich byli C. C. Rulhière i Józef de Maisonneuve; po opuszczeniu przez P-ą Paryża stowarzyszenie przestało istnieć. Wiosną 1777 widziała się P. w Paryżu z Kazimierzem Pułaskim przed jego wyjazdem do Ameryki i obiecywała pomóc mu w załatwianiu spraw w Warszawie. W drodze powrotnej do Warszawy w r. 1778 odprowadzała do Bordeaux jadącą do Włoch panią de Genlis. W Warszawie wstąpiła do loży adopcyjnej przy loży «Katarzyny pod Gwiazdą Północną» (utworzonej w lipcu 1779). Była znów w Paryżu w maju 1781; spotykała tam marszałkową Izabellę Lubomirską i wracającą z Londynu pisarzowa Ludwikę Rzewuską. T. r. w Warszawie zabiegała o przyjęcie syna Jana do Wielkiej Loży. Po Teresie Tyszkiewiczowej objęła przewodnictwo w utworzonej w r. 1783 loży adopcyjnej «de la Bienfaisance». P. załatwiała też niektóre sprawy rodzinne. (Grzegorz Piramowicz, w związku ze sprawowaną opieką nad młodszym jej synem Sewerynem, wyrażał się – 1779 – z uznaniem o P-iej jako o matce). W r. 1782 prosiła Stanisława Augusta o umieszczenie syna Seweryna w Komisji Skarbowej, w r. n. korespondowała z królem w zawiłej sprawie Jazłowca i Zaleszczyk. W r. 1787 bawiła z synem Janem w Wiedniu, a następnie w Spa.

W Warszawie prowadziła P. bujne życie towarzyskie. Bywała u króla, u Adama Czartoryskiego, gdzie w czasie Sejmu Wielkiego widział ją «w 45 roku do zadziwienia piękną» Julian Ursyn Niemcewicz. Podziwiano ją w Warszawie lata całe, była muzą Wojciecha Miera, który napisał dla niej bajkę „Kraska młoda i sroka stara” (bajka ta uchodziła długo za utwór T. K. Węgierskiego), dla Stanisława Kostki Potockiego była «Temirą», natchnieniem kilku wierszy. Pisał też dla niej wiersze Wojciech Turski. Postać jej otoczona była wielkim rozgłosem i plotkami. W późniejszych latach ksiądz Scipione Piattoli rozpowszechniał powtórzone przez E. von Recke plotki o P-iej i rzekomych skandalicznych związkach w jej rodzinie. Prawdopodobnie podstawą dla tych plotek była panująca w rodzinie P-iej serdeczność. Przyjmowała w swoim domu wielu cudzoziemców, także goszczących w Polsce uczonych. G. Förster oglądał zbiory wykopanych muszli, zgromadzone przez P-ą. Być może weszły one do kolekcji ofiarowanej później Ossolineum przez jej zięcia.

Dn. 3 V 1792 P. brała udział w Warszawie w uroczystościach poświęconych pierwszej rocznicy uchwalenia Konstytucji. Bawiła w licznym gronie pań w Grodnie w czasie obrad ostatniego sejmu Rzpltej 1793 r., a po powrocie stamtąd do stolicy, wraz z synową Anną Teofilą z Sapiehów, gorszyła patriotów swym rusofilstwem. W modnej restauracji «u Tomatysa» otworzyły «dla Zubowa i Apraksyna kozetę, obydwie się rozamorowały, już bliskie jest szaleństwo, kiedy się uczą po moskiewsku tańcować» (Jan Dembowski, wrzesień 1793). We wrześniu 1793 wydała córkę Annę za Jana Krasickiego (zob.). Po ślubie pojechała z córką, zięciem i synową Julią do Heilsbergu (Lidzbarku Warmińskiego) do Ignacego Krasickiego, stryja Jana. Spodobała się biskupowi «w swoim sposobie życia i myślenia i obchodzenia się». Na początku 1794 r. P. sprzedała Rymanów, który przypadł jej po śmierci rodziców. Podjęła starania o kupno Baranowa, sąsiadującego z Janowcem, gdzie miała mieszkać jej córka. W kwietniu 1794, jeszcze przed wybuchem powstania w Warszawie, szykowała się do wyjazdu ze stolicy do Królewca, ale zezwolenie na opuszczenie miasta otrzymała od władz powstańczych dopiero 16 VII. O dalszych losach P-iej mało wiadomo. Podobno straciwszy nagle urodę, przestała bywać w towarzystwie i zamieszkała z córką w Baranowie, gdzie zmarła w r. 1810.

Postać jej wspominana jest w wielu pamiętnikach z epoki, a do literatury wprowadził ją Zygmunt Kaczkowski w powieści „Ostatni z Nieczujów” (1853–5, w opowiadaniu „Kasztelanice lubaczowscy”).

Informacje o potomstwie P-iej zob. w życiorysie męża Józefa Potockiego.

Portret pędzla Per Krafta w Muz. Narod. w W. (reprod. w: Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog); Portret z wnukiem Alfredem pędzla J. Ch. Lampiego był w Muz. w Łańcucie (reprod. w: Ryszkiewicz A., Polski portret zbiorowy, Wr. 1961); Portret pędzla E. Vigée-Lebrun prawdopodobnie przechowywany był w Baranowie i tam spłonął; Miniaturę H. Fügera posiadał w zbiorach Alfred Potocki; – Estreicher, XXV; Nowy Korbut; Borkowski J. S. Dunin, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891 s. 102; PSB, (Ossolińska Teresa, Ossoliński Józef, Poniński Jan, Potocki Józef); Berdecka A., Turnau J., Życie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia, W. 1969; Bostel F., Inwentarz obrazów polskiego zbioru z r. 1780, Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki, Kr. 1891 V; Fabre J., Stanislas-Auguste Poniatowski et l’Europe des lumières, Paris 1952; Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej, W. 1980; tenże, Ze studiów nad wolnomularstwem polskim ostatniej ćwierci XVIII w., „Kwart. Hist.” R. 80: 1973 s. 596, 603–4; [Herpin L.] Perey L., Histoire d’une grande dame au XVIII siècle, Paris 1887–90 I 361; Kaleta R., Anegdoty i sensacje obyczajowe wieku Oświecenia w Polsce, W. 1958; tenże, Obiady czwartkowe, w: Warszawa XVIII w., W. 1973 z. 2; tenże, Przyjaciele i zalotnicy, „Arch. Liter”. T. 13: 1969; Klimowicz M., Początki teatru stanisławowskiego 1765–73, W. 1965; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8; Kossakowska-Szanajca Z., Majewska-Maszkowska B., Zamek w Łańcucie, W. 1964; Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów 1772–1799, W. 1902–3 II 11, 250, III 132, 308; Libiszowska Z., Życie polskie w Londynie w XVIII w., W. 1972; Mycielski J., Wasylewski S., Portrety polskie Elżbiety Vigée-Lebrun 1755–1842, Lw. 1928 s. 207 i n.; Rostworowski E., La Suisse et la Pologne au XVIII-e siècle, w: Échange entre la Pologne et la Suisse, Genève 1964 s. 181 (poza indeksem); Ryszkiewicz A., Francusko-polskie związki artystyczne, W. 1967; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; Wasylewski S., Na dworze króla Stasia, W. 1931; tenże, Życie polskie w XIX wieku, Kr. 1962; Zahorski A., Warszawa w powstaniu Kościuszkowskim, W. 1967; – Akty powstania Kościuszki; Genlis S. F. de, Mémoires inédits de madame la comtesse…, Paris 1829 II, III; Korespondencja Ignacego Krasickiego, Wr. 1958; Korespondencja Ignacego Potockiego w sprawach edukacyjnych (1774–1809), Wr. 1978; Korespondencja Józefa Maksymiliana Ossolińskiego, Wr. 1975; Księgi Referendarii Koronnej z drugiej połowy XVIII wieku, W. 1955 I; Listy Wojciecha Jakubowskiego do J. K. Branickiego, W. 1882 s. 76; Materiały do dziejów wojny konfederackiej, Wyd. W. Konopczyński, Kr. 1931; Mémoires du roi Stanislas-Auguste; Niemcewicz U. J., Pamiętniki czasów moich, W. 1957; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 (K. Heyking, G. Förster, E. von Recke); Sapieżyna z Jabłonowskich T., Z pamiętnika Konfederatki…, Kr. 1914; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego, W. 1961; Wodzicki W., Wspomnienie z przeszłości od r. 1768 do r. 1840, Kr. 1873 s. 208–9; Z rontem marszałkowskim przez Warszawę, W. 1961; – B. Czart.: rkp. 683, 703; – Uzupełnienia Wacława Szczygielskiego.

Maria Czeppe