Marcinkowski (Jaxa-Marcinkowski) Antoni Albert, pseud. i krypt. A. A.***, A. N.***, A. Nowosielski, Albert Antoni, Albert Gryf, Albertus Parvus, Ant. M., Ant. Now…ski, Antoni Nowosielski, M., N***, Mateusz Strucel (1823–1880), publicysta, krytyk literacki, powieściopisarz, folklorysta. Ur. 29 I w Mostyszczach pod Kijowem, był synem Ignacego i Brygidy z Grabowskich. Pochodził ze środowiska średnio zamożnej szlachty. Kształcony przez matkę i nauczycieli domowych, po półrocznym pobycie na pensji J. Korzeniowskiego w Kijowie zdał w r. 1838 do V klasy II Gimnazjum w tymże mieście. W r. 1841 zapisał się na wydział filozoficzny uniwersytetu kijowskiego. Po trzech latach przerwał studia z powodu choroby i zamieszkał w rodzinnej wsi. Debiutował w r. 1843 w „Tygodniku Petersburskim” artykułem broniącym odrębności języka ukraińskiego i walorów kultury tego narodu. Odtąd aż do r. 1850 pisywał w polskich czasopismach ziem litewsko-ruskich. Najsilniej związał się z kijowską „Gwiazdą” ogłaszając tu Listy Alberta Gryfa do Benedykta Dołęgi w przedmiocie krytyki filozofii i historii (1846–1847). M. potępiał w nich idee «koterii» petersburskiej, opowiadał się za poglądami F. Hegla i B. F. Trentowskiego dowodząc ich zgodności z chrześcijaństwem; w historii ludzkości widział urzeczywistnienie «ducha postępu». W wypowiedziach publicystycznych, skierowanych przeciw konserwatywnej apoteozie przeszłości, podejmował M. problem przyczyn upadku Polski, atakując ziemiaństwo; warstwę tę obarczył winą za klęski narodu. Jako krytyk literacki interesował się głównie powieścią, broniąc francuskiej literatury «szalonej» (głównie twórczości E. Suego), zwalczanej przez «koterię», i głosząc postulaty powieści społecznej. Zwolennik historycznego determinizmu, zgodnie z Heglem rozpatrywał dzieło jako wyraz idei wieku; jednocześnie wiele interesujących uwag poświęcił roli konwencji gatunkowej oraz takim kategoriom, jak humor, komizm czy ironia. W r. 1848 redagował i wydawał noworocznik „Lewiathan”, gdzie opublikował swą powieść romantyczno-dygresyjną pt. Mara. W tym też okresie uległa osłabieniu jego współpraca z „Gwiazdą”, przybierającą coraz bardziej radykalny charakter.
W l. 1852–4 M., zachęcony przez byłego redaktora „Gwiazdy” J. Jurkiewicza, nawiązał współpracę z „Dziennikiem Warszawskim”, redagowanym przez przywódcę «koterii» H. Rzewuskiego. U podłoża tej zaskakującej opinię decyzji tkwiły bardzo złożone przyczyny, wśród których ważną rolę odegrał kryzys myśli postępowej po Wiośnie Ludów, a także wzmożone represje cenzury, które doprowadziły do upadku ruchu czasopiśmienniczego na ziemiach litewsko-ruskich. Z drugiej strony, Rzewuski przyciągał byłych przeciwników obietnicami poszanowania ich przekonań, wielkimi możliwościami w zakresie publikacji i wysokimi honorariami. Jako współpracownik „Dziennika”, a następnie, po odejściu z tego pisma – „Gazety Warszawskiej”, ujawniał M. duże oczytanie w podejmowanych przez siebie kwestiach, co wśród współczesnych wyrobiło mu markę erudyty, a potomnych skłoniło do określenia go mianem krytyka «intelektualnego». Owoce swojej działalności publicystycznej lat pięćdziesiątych zebrał M. w 2-tomowych Pismach krytyczno-filozoficznych (Wil. 1857), których część najciekawszą stanowiła krytyka literacka. Zajął tam M. oryginalne stanowisko w toczącej się na łamach prasy dyskusji nad powieścią, głosząc postulat wprowadzenia do niej obrazu życia ludu. Wskazywał na konieczność pogłębienia psychologicznej analizy bohaterów literackich. Mocno podkreślał subiektywny i kreacyjny charakter literatury i występował przeciwko tendencjom nakładającym na pisarzy obowiązek niewolniczego kopiowania rzeczywistości.
Jako powieściopisarz hołdował M. jednak nadmiernie autentyzmowi, wykazując nieporadność w tworzeniu oryginalnej wizji świata przedstawionego. Jego powieści historyczne i obyczajowe o tematyce ukraińskiej powstawały pod wpływem polskich i rosyjskich pisarzy. I tak w Pograniczu naddnieprzańskim (Kijów 1863) naśladował M. Grabowskiego; w Pamiętnikach kuratora magazynów (W. 1858) opierał się na tradycji tzw. «powieści gościńca», w szczególności zaś na „Martwych duszach” N. Gogola, a w Starym biuraliście (Kijów 1859) na „Biednych ludziach” F. Dostojewskiego. Nawet najlepsze swoje powieści, jak Pamiętniki czy niesłusznie dziś zapomnianą przez naukę Złą dolę (w zbiorze „Kwiaty i owoce”, wyd. J. Trzesiewicza, Kijów 1870) zapełniał reportażowo ujętymi opisami, wprowadzając ciekawy, ale słabo związany z fikcją literacką materiał folklorystyczny. Sporą część zebranych z tej dziedziny materiałów ogłosił M. osobno w zbiorze Lud ukraiński, jego pieśni, bajki, podania, klechdy, zabobony, obrzędy, zwyczaje, przysłowia, zagadki, zamawiania, sekreta lekarskie, ubiory, tańce, gry itd. (Wil. 1857), uznawanym dziś za jedną z najwybitniejszych publikacji w dorobku folklorystyki okresu romantyzmu. Jako uczeń ukraińskiego folklorysty M. Maksymowicza, interesował się M. do końca życia twórczością ludu swoich stron rodzinnych, głównie zaś bajką ludową i jej rozwojem historycznym, ujmowanym w szerokim kontekście porównawczym. Cenił wysoko kulturę ludową, także jako wartościowe źródło historyczne. Prowadzonym przez niego badaniom porównawczym, rozwijanym pod znakiem romantycznej filozofii mitologii (F. W. J. Sendling, F. L. Novalis, P. S. Ballanche) przyświecała idea uchwycenia treści pierwotnych mitów, z których następnie powstać miała cała kultura ludzka.
Już w latach pięćdziesiątych M. stał się zwolennikiem ortodoksyjnie pojętego katolicyzmu i domagał się, aby filozofia dochodziła do prawdy «za pośrednictwem objawienia». Z tego stanowiska polemizował z darwinizmem i pozytywizmem, zajął również wrogie stanowisko wobec emancypacji kobiet. Przełożył kilka prac moralistów katolickich oraz „Dzieje żywota i utworów Goethego” G. H. Lewesa (Pet. 1860). W ostatnich latach życia nękany nieuleczalną chorobą psychiczną przebywał w Kijowie, gdzie zmarł 12 IX 1880.
Podobizny: „Kłosy” 1880 nr 799, „Tyg. Powsz.” 1880 nr 43; – Nowy Korbut (Romantyzm), VIII–IX; Bibliografia filozofii polskiej 1831–1864, Oprac. A. Kadler, I. Raczyńska, W. 1960; Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy, W. 1971; – Bielak F., Opozycja Gwiazdy (1846–9) na tle literatury w kraju, „Spraw. PAU” 1932 nr 3; Bieńkowski W., Poprzednicy O. Kolberga na polu badań ludoznawczych w Polsce, Wr. 1956; Cybenko E. Z., Pol’skij socjal’nyj roman 40–70-ch godov XIX v., Moskva 1971; Inglot M., Polskie czasopisma literackie ziem litewsko-ruskich w latach 1832–1852, W. 1966; Juzvenko V. A., Ukraïns’ka narodna poetyčna tvorčist’u pol’skij fol’kl’orystyci XIX st., Kyïv 1961; Kubacki W., Poezja i proza, Kr. 1966; Verves H. D., Holovny problemy ukraïns’ko-pol’skych literaturnych vzaemyn XIX st., Kyïv 1958; tenże, T. H. Ševčenko i Pol’šča, Kyïv 1964; – Arch. Hist. w Kijowie: rkp. 293/1/205; B. Uniw. w Kijowie: rkp. II 3333.
Mieczysław Inglot