Ludwiczak Antoni Jan (1878–1942), ksiądz, działacz oświatowy i polityczny w Wielkopolsce. Ur. 16 V w Kostrzyniu pod Poznaniem, był synem Jana i Salomei z Pawelów. Ojciec, zmuszony do sprzedania na licytacji gospodarstwa rolnego, zmieniał często zatrudnienie (w Kostrzyniu był drogomistrzem przy robotach ziemnych), a w r. 1881 osiadł w Poznaniu, gdzie znalazł pracę jako piwowar, potem kościelny w katedrze. L. uczył się w szkole ludowej w Śródce, przedmieściu Poznania (od 1884), a pomoc finansowa ks. W. Maryańskiego umożliwiła mu dalszą naukę w Gimnazjum Marii Magdaleny (1891–1900), gdzie aktywnie uczestniczył w kółkach samokształceniowych. Z namowy rodziców i protektora obrał stan duchowny. Po studiach w seminarium duchownym w Poznaniu (1900–3) wyświęcony został w Gnieźnie na księdza (15 XII 1903). Ponieważ władze duchowne nie zezwoliły mu na studia uniwersyteckie, zaraz objął wikariat w Lubaszu w pow. czarnkowskim na początku 1904 r. Tam rozpoczął działalność organizacyjną, zwłaszcza najważniejszą w ramach Tow. Czytelni Ludowych (TCL); utworzył bibliotekę, jedną z pierwszych czytelni czasopism, zwoływał zebrania i wygłaszał odczyty.
Aktywna postawa w czasie strajku szkolnego – popieranie dzieci i interweniowanie u władz – skłoniła te ostatnie (poza skazaniem L-a na grzywnę) do wywarcia nacisku na jego przełożonych. W rezultacie w następnych latach L. przenoszony był z miejsca na miejsce (Buk 1907–8, Ostrzeszów 1908–10 i Ostrów 1910–2). Mimo trudności coraz więcej angażował się w pracach TCL, jako wiceprezes Komitetu Powiatowego w Ostrzeszowie (1908–10), delegat na sejmiki oświatowe (1909, 1911), członek Komisji Odczytowej (1911), kierownik Zarządu Okręgowego na 8 powiatów (1911) itp. Został powołany na stanowisko sekretarza generalnego TCL (1 I 1912). Jednocześnie L. rozpoczął także działalność publicystyczną w organie TCL „Przeglądzie Oświatowym” i w paru innych pismach. Założył i redagował dwutygodniki: „Przyjaciel Dzieci” (1911–7) i „Przyjaciel Młodzieży” (1911–5), był także skarbnikiem w Tow. Literatów i Dziennikarzy w Poznaniu (1912). Już w Lubaszu założył spółdzielnię «Rolnik», potem prowadził ogródki dla dzieci i organizował tajne nauczanie. W l. 1908–11 działał ponadto w Katolickich Towarzystwach Robotników Polskich (wicepatron w Ostrzeszowie i Ostrowie, kierownik biura porad prawnych w Ostrowie).
Wraz z objęciem sekretariatu TCL przeniesiony został na prebendę w Pniewach, co pozwalało na znaczne wzmocnienie akcji organizacyjnej. Stał się w TCL kierownikiem faktycznym, a w r. 1917 także formalnym (w miejsce zarządu utworzono wówczas jednoosobowe kierownictwo z szerokimi pełnomocnictwami). Wykazał przy tym wielki talent organizacyjny i ruchliwość, kierując działalnością oświatową w zaborze pruskim i wśród wychodźstwa. Wizytował komitety i biblioteki, pomagał w zakładaniu nowych placówek, szczególnie wiele uwagi poświęcając Pomorzu, Śląskowi, Mazurom i ośrodkom polonijnym (np. w Berlinie). Żywe kontakty nawiązał także z ludnością serbo-łużycką, wśród której pozyskał sobie wielką sympatię. Wśród licznych inicjatyw zorganizował także kursy dla bibliotekarzy. Akcję agitacyjną prowadził przy pomocy odczytów, piórem na łamach redagowanego teraz przez siebie „Przeglądu Oświatowego” (1912–33) oraz w broszurach (Społeczna działalność ks. Skargi, P. 1912, Zbiór przemówień na wiecach T. C. L., P. 1912, Teatry amatorskie, P. 1914, Oświata pozaszkolna, P. 1917). Od r. 1915 zorganizował wysyłkę książek i gazet dla Polaków na froncie i w szpitalach.
W działalności politycznej L. najdłużej związany był z Narodową Demokracją. Przed r. 1906 wszedł w skład Ligi Narodowej (usunięto go w r. 1919), brał udział w imprezach Straży (choć wstąpienie do niej uniemożliwił zakaz władz kościelnych) i uczestniczył w wiecach Tow. Demokratyczno-Narodowego. W Radzie Narodowej należał do wydziału kulturalno-oświatowego (w r. 1915 jako wiceprezes), a w komisji kresowej kładł nacisk na obronę terenów najbardziej zagrożonych wynarodowieniem. W kwietniu 1914 wziął udział jako jeden z przedstawicieli Ligi zaboru pruskiego w zjeździe Rady Głównej Ligi w Wiedniu. W czasie wojny był łącznikiem między Wielkopolską a Komitetem Lozańskim. Od sierpnia 1918 utrzymywał kontakt między tajnym Komitetem Polskim w Pniewach a Poznaniem i wszedł w skład Powiatowej Rady Ludowej (20 XI 1918). Należał do grupy energicznych działaczy, dzięki którym Pniewy odegrały znaczną rolę w czasie powstania wielkopolskiego. Miał współorganizować linię obronną Sieraków–Międzychód. W grudniu 1918 był delegatem na Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu. W styczniu 1919 z ramienia Powiatowej Rady Ludowej stanął na czele Powiatowego Komitetu Wyborczego i przyczynił się do powodzenia akcji bojkotu wyborów do parlamentu Rzeszy. W lutym zorganizował (jako wiceprezes, od 24 IV – prezes) w Poznaniu Narodowe Stronnictwo Ludowe, działające wśród chłopów, a inspirowane przez endecję. Dn. 1 VI wybrany został do sejmu z listy Zjednoczenia Stronnictw Narodowych z III poznańskiego okręgu wyborczego (Miasto Poznań i powiaty: Skwierzyna, Międzychód itd.). Początkowo ze swoją grupą należał do sejmowego Związku Ludowo-Narodowego, a w końcu lipca przeszedł do Narodowego Zjednoczenia Ludowego. Działał też w sejmowej Komisji Oświaty, a w r. 1920 poruszył parę razy sprawę Warmii i Mazur. Mianowany przewodniczącym Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego (12 III 1920), występował – mimo terroru – na wiecach i złożył protest przeciw metodom walki ze strony niemieckiej (4 VII). W r. 1921 działał także na rzecz przyłączenia do Polski Górnego Śląska. Po r. 1922 wycofał się z polityki, zajmując się nadal działalnością oświatową.
Po wojnie wyjeżdżał wiele do ośrodków polonijnych w Niemczech, Francji, Holandii, Danii i w Stanach Zjednoczonych. Od r. 1918 podjął inicjatywę tworzenia uniwersytetów ludowych wg wzorów duńskich, popularyzując je m. in. przez broszury (Uniwersytety ludowe, P. 1922, Uniwersytety ludowe w Polsce, P. 1927). Doprowadził do powstania pierwszego w Polsce uniwersytetu ludowego w Dalkach koło Gniezna (1921), przeznaczonego dla młodzieży raczej zamożnej, potem współuczestniczył w organizowaniu następnych w Zagórzu (1926) dla Pomorza i w Odolanowie (1927) dla Śląska. Zainicjował też wydawanie organu uniwersytetów („Uniwersytety Ludowe”, dodatek do „Przeglądu Oświatowego” 1924, „Promień”, red. przez L-a w l. 1925–31). L. brał także udział w próbach jednoczenia organizacji oświatowych w Polsce (od 1919), a w Zjednoczeniu Polskich Towarzystw Oświatowych (1927) został jednym z wiceprezesów wydziału wykonawczego. Współpracował również z władzami szkolnymi, z organizacjami nauczycielstwa poznańskiego, ze Związkiem Obrony Kresów Zachodnich i in. Mimo znacznych osiągnięć pozycja L-a w TCL słabła, a w r. 1933 nagle ustąpił, czy też został usunięty z kierownictwa wskutek scysji z prezesem Bnińskim. Do r. 1938 zajmował się jeszcze uniwersytetami ludowymi w Dalkach i Odolanowie. W Chełmcach w pow. inowrocławskim, gdzie w r. 1938 objął administrację parafii, zamierzał utworzyć uniwersytet ludowy niezależny od TCL, ale natrafił na opór władz duchownych. Poza pracą w TCL był L. po wojnie prezesem Stowarzyszenia Uczestników Walki o Szkołę Polską w Wielkopolsce, należał do Tow. Bibliofilów Polskich i posiadał kontakty ze Związkiem Bibliotekarzy Polskich. Ogłosił też pracę Biblioteki oświatowe w Wielkopolsce i na Pomorzu („Biblioteki wielkopolskie i pomorskie”, P. 1929).
Po aresztowaniu przez gestapo (12 XI 1939) znalazł się L. w obozie w Sachsenhausen (na początku 1940 r.), następnie (grudzień 1940) w Dachau; stamtąd przewieziono go do Linzu (18 V 1942), gdzie zginął w komorze gazowej 17 VI 1942. Odznaczony był Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta i Krzyżem Niepodległości.
Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 1938 I; W. Enc. Powsz., (PWN), XIII: Suplement; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Oracki, Słownik Warmii; Rzepecki T., Sejm Rzeczypospolitej Polskiej 1919 r., P. 1920 s. 240 (fot.), 242, 286; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Oracki T., Straty szkolnictwa i oświaty polskiej na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1939–1946, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1962 s. 303–11; – Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Jabczyński M., Walka dziatwy polskiej z pruską szkołą, P. 1930 s. 293–4; Jakóbczyk W., Studia nad dziejami Wielkopolski, P. 1967 III (fot); Karwowski S., Historia W. Księstwa Poznańskiego, P. 1931 III; Kisielewski J., Światła w mroku, P. 1930 (fot.); Kozicki S., Historia Ligi Narodowej, Londyn 1964; Lietz Z., Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach 1920 r., W. 1958 s. 159, 216–7; Studia z historii powstania wielkopolskiego 1918/1919, Pod red. Z. Kaczmarczyka, P. 1962; – Malak M. H., Klechy w obozach śmierci, Wyd. 2., Londyn 1961 I–II; Wnuk W., Byłem z wami, W. 1960 s. 56–7; – „Tyg. Powsz.” 1950 nr 40; – Informacje Witalisa Ludwiczaka z Poznania; – Dąbrowska B., Biografia ks. A. L-a, P. 1963 (mszp. pracy magisterskiej, fot.).
Adam Galos