Rostworowski Antoni Jan h. Nałęcz (ok. 1704–1775), emisariusz Stanisława Leszczyńskiego, starosta czerski, kasztelan zakroczymski. Podpisywał się Antoni Jan lub Antoni, nie zaś Jan Antoni (jak w literaturze genealogicznej). Był synem Jana Wiktoryna (zob.) i Salomei ze Zbierzchowskich, starszym bratem Franciszka (zob.).

Antoniego można utożsamić z «kawalerem» (cavalier) Rostworowskim, występującym w korespondencji francuskiego ambasadora w Warszawie z r. 1733, bowiem z pięciu braci dwóch było już duchownymi, Franciszek służył na dworze drezdeńskim, a najmłodszy Jacek (podobno ur. ok. 1714) zapewne nie wchodzi w rachubę ze względu na młody wiek. Stanisław Leszczyński po śmierci Augusta II wysłał «trzech kawalerów» (Rostworowskiego, Miaskowskiego i Jalacha?) z Chambord do Warszawy z listami i przeznaczonym do druku tekstem „Przestrogi braterskiej” (wzywającej do «reintronizacji» bez powtórnej elekcji), której rozpowszechnieniu ambasador Monti w marcu 1733 starał się zapobiec. W czerwcu t. r. był R. (człowiek bez urzędu – «starościc czerski») marszałkiem radykalnie stanisławowskiego sejmiku ziemi czerskiej, na którym nie tylko przyjęto wykluczającą elektora saskiego przysięgę konfederacji konwokacyjnej (tej przysiędze oparły się 4 z 10 sejmików mazowieckich), lecz jeszcze dołożono do roty przysięgi słowa: «iż i tego, którego by potencyja austriacka i moskiewska na tron kandydata wprowadzała, promować i żadnych podarunków ani pieniędzy od cudzoziemców brać nie będziemy». Tylko ci, którzy taką przysięgę złożyli na ręce R-ego, mogli mieć głos na elekcji. Z tego sejmiku posłami na sejm elekcyjny zostali R., jego ojciec i brat Jacek. W październiku 1733 zapewne przystąpił R. do popierającej króla Stanisława konfederacji czerskiej, której marszałkiem był jego ojciec. Po «pacyfikacji» pogodzony z Augustem III ojciec postępując na kaszt. wiską w listopadzie 1738 scedował R-emu star. czerskie.

Idąc za literaturą genealogiczną (A. A. Kosiński, T. Żychliński, S. M. Rostworowski) Emanuel M. Rostworowski (w „Popiołach…”) utożsamił R-ego z nauczycielem (od r. 1742) królewiczów Ksawerego i Karola, występującym w źródłach bez imienia jako «kawaler», saski kamerjunkier, potem (od 1745) szambelan Augusta III. Jednakże R., określany w źródłach jedynie jako star. czerski (potem kaszt. zakroczymski), nigdy nie używał tytułu szambelana, natomiast ów tytuł («podkomorzy J. K. Mści») spotykamy w r. 1747 przy imieniu Franciszka. Dalsze dociekania nie pozostawiają wątpliwości, iż preceptorem królewiczów nie był R., lecz od dawna zasiedziały w Dreźnie jego brat Franciszek.

Po śmierci ojca R. objął Lesznowolę (w r. 1744 matka zrzekła się na jego rzecz prawa dożywocia) i ożenił się z Konstancją Lanckorońską, córką Wojciecha, kaszt. gostyńskiego, i Aleksandry z Załuskich. Przez ten ożenek wszedł R. w bliskie stosunki z wujem żony Józefem Andrzejem Załuskim (późniejszym biskupem kijowskim). Przez wiele lat dzierżawił od niego dobra Tarczyn i Komorniki (tu często przebywał) w ziemi czerskiej. W obfitej korespondencji z J. A. Załuskim wygląda R. na zapobiegliwego o intraty ziemianina i udzielającego pożyczek «kapitalistę». Poszerzał też swój stan posiadania. W r. 1758 kupił dobra Mirowice (z Lisowem i Lisówkiem), a w r. 1766 nabył od Prażmowskich Prażmów (Mirowice należały do prażmowskiej parafii). Dopiero po śmierci matki (1765) dokonano między braćmi ostatecznych działów, na mocy których dobra lesznowolskie stały się schedą R-ego.W życiu publicznym był mało widoczny.

Nie wiadomo, co przesądziło o uzyskaniu przezeń 12 V 1762 kaszt. zakroczymskiej. Do J. A. Załuskiego, gratulującego mu tego krzesła, R. pisał 23 IV t. r., że «przywilej dotąd jest u j. w. marszałka w. kor. [Franciszka Bielińskiego], ponieważ umówione kondycyje względem przedaży starostwa mego czerskiego dla imci pana wojewodzica chełmińskiego starszego [Franciszka Bielińskiego, bratanka marszałka] dopiero circa Ioannis mogą być wypełnione». W marcu 1763 uczestniczył R. w radzie senatu, która poprzedziła wyjazd Augusta III do Saksonii.

Na sejmie konwokacyjnym R. wystąpił 16 V 1764 z wnioskiem, aby obrano króla «Polaka z ojca i matki». Został wyznaczony do deputacji, która miała wypracować projekt korektury trybunału, do komisji rewidującej zasoby kruszcowe i archiwalne skarbca krakowskiego, do deputacji lustrującej stan ekonomii sandomierskiej i kozienickiej oraz do rady przy prymasie. W czasie sejmu elekcyjnego R. głosował na Stanisława Poniatowskiego z ziemią zakroczymską, obecny też był przy przysięgach elekta. Od Stanisława Augusta otrzymał w grudniu 1770 szambelanię dla swego syna Andrzeja. Widocznie w sprawy konfederacji barskiej się nie angażował, aczkolwiek podobno pisał do swojego brata Jacka listy świadczące o konfederackich sympatiach (S. M. Rostworowski, „Szkic…”), a jego zięć Leon Kochanowski przed zaangażowaniem się (niezbyt trwałym) jeździł na wiosnę 1768 do Lesznowoli w celu «zasięgnięcia dalszej rady». Młodszy syn R-ego Franciszek Ksawery sekretarzował w Dreźnie swemu stryjowi Franciszkowi, posłowi konfederacji na dworze saskim. W r. 1773 cieszono się w Lesznowoli powrotem J. A. Załuskiego z zesłania. Zmarł R. w Lesznowoli 21 II 1775 w wieku 71 lat (wg metryki zgonu). Pochowany został w Prażmowie w rodzinnej kaplicy grobowej wymurowanej swoim staraniem.

Z małżeństwa z Konstancją z Lanckorońskich (zm. 23 II 1777) pozostawił R. trzech synów: Andrzeja (zob.), Ignacego, wykształconego w Rzymie (rekomendował go papieżowi J. A. Załuski), kanonika katedralnego kijowskiego, i Franciszka Ksawerego (zob.) oraz trzy córki: Mariannę, od r. 1763 żonę Leona Kochanowskiego (zob.), Salomeę (zm. 1784), od r. 1773 żonę Józefa Jakuba Sołtyka, z czasem star. szydłowskiego, i Annę, od r. 1778 żonę Jana Kantego Sołtyka. Wdowa po R-m miała zapisem J. A. Załuskiego przyznaną «stancję» w budynku Biblioteki Załuskich.

Estreicher; Słown. Geogr. (Prażmów); Kosiński A. A., Przewodnik heraldyczny, Kr.-W. 1877 I; Kossakowski, Monografie, III; Żychliński; Katalog zabytków sztuki w Pol., X z. 14 (Prażmów); – Askenazy S., Dwa stulecia, W. 1903 I 102; Kisielewski W. T., Reforma książąt Czartoryskich na sejmie konwokacyjnym 1764, Sambor 1880 s. 249; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; Rostworowski E., „Głos wolny” i „Przestroga braterska”, „Przegl. Hist.” T. 57: 1966 s. 279–81; tenże, Popioły i korzenie, Kr. 1985; – Księga domowa Leona i Hieronima Kochanowskich, „Przegl. Hist.” T. 20: 1916 s. 178–81, 190, 195; Materiały do historii Stanisława Leszczyńskiego, w: Obraz Polaków i Polski w XVIII wieku, P. 1841 XIII 158; Na zaręczyny Anny Rostworowskiej, kasztelanki zakroczymskiej z … Janem Sołtykiem dnia 10 lutego 1778 złożona oda, [b. m. w.] 1778; Siekiel Zdzienicki M., Rejestry metryk szlacheckich powiatu grójeckiego, Z. 8 (Parafia Prażmów 1706–1800), Kalisz 1937 s. 17; Vol. leg., VII 58, 96, 98, 103, 187, 213, 220, 280, 307; – Arch. Paraf. Najśw. Marii Panny w Kr.: Metrica mortuorum (Salomea z Rostworowskich Sołtykowa zm. w Kr. 9 VIII 1784, wg „Genealogii” S. M. Rostworowskiego zm. 1803); B. Czart.: rkp. 799 k. 1507–1509, rkp. 818, rkp. 1988 k. 111–112; B. Narod.: rkp. 3219, 3246 III, 3247 IV, 3248 IV, 3249 III, 3250 II, 3251 II, 3252 III, 3253 III, 3254 III, 3255 III, 3258 III, 3259 IV, 3260 IV, 3261 IV, 3262 III, 3263 V, 3267 III, 3268 II, 3269 X, 8801; B. PAN w Kr.: rkp. 8320 (Lauda czerskie) k. 277–280; – Mater. Red. PSB: Stefan M. Rostworowski, Genealogia rodu…; – S. M. Rostworowski, Szkic historyczno-genealogiczny rodu … (tu informacja, że Jacek ur. ok. 1714, może wiarogodna, bowiem wArch. Kłoczowskim miał autor wyjątkowo obfite materiały dotyczące Jacka) (mszp. w posiadaniu rodziny); – Utożsamienie R-ego z emisariuszem Leszczyńskiego wprowadził E. M. Rostworowski.

Zofia Zielińska